M. Bobrownicka

ŹRÓDŁA ŚWIADOMOŚCI I PAMIĘCI HISTORYCZNEJ SPOŁECZEŃSTW SŁOWIAŃSKICH

Historiografia i publicystyka

1. Polska



najlepiej rozwijała się w Polsce czasów I RP



zajmowała się głównie proporcjami i równowagą między indywidualną wolnością a

powinnością na rzecz wspólnoty i jej dobra
 narodowa tożsamość = samowiedza



czasy rozbiorów: zanik indywidualnej wolności na rzecz obowiązku wobec narodu;

poszukiwanie przyczyn klęski
 kompleks narodowej winy (publicystyka emigracyjna)



przejście do patriotyzmu obywatelsko-państwowego do narodo-kulturowego



myśl pozytywistyczny stworzyła dunfamenty nowożytnej historiografii (szkoła

warszawska i krakowska)

2. Czechy



Bohuslav Balbín – przed odrodzeniem narodowym



historia Františka Palackiego



spór o sens czeskich dziejów



odrodzenie narodowe = buditelstvi (budzicielstwo) – okres romantyzmu

 I faza – okres Dobrovskiego



relacja wspólnoty bliższej – etniczno-językowej i szerszej państwowej



koncepcja Kollára w „O wzajemności” : istnieje jeden naród słowiański złożony z

czterech plemion, jeden słowiański język z czterema dialektami (czesko-słowacki, polski,
ilirski, rosyjski) mit słowiański



František Palacký: Czechy stale zmagały się z żywiołem niemieckim; obronny

antygermanizm nacjonalny



František Palacký to historyk, autor dziejów czeskich (do 1526r.) „Geschichte

Boehmens”, „Dejiny národa českého”, twórca austroslawizmu – Austria ochroną dla
małych narodów Europy Środkowej, obrońca kultury europejskiej przed Rosją

3. Słowacja



mit państwa wielkomorawskiego - Słowacy jako jedyni spadkobiercy dziedzictwa

państwa wielkomorawskiego



do XIXw. Słowacy byli częścią królestwa węgierskiego



Ľudovít Štúr – przywódca grupy aktywistów odrodzenia

- poparcie opozycyjności kultury słowiańskiej wobec europejskiej
- lud jest strażnikiem rodzimych wartości
- odizolował Słowaków od uniwersalnych wartości kultury europejskiej
- kodyfikacja języka narodowego

 Słowakom brakowało naukowej historiografii, ocen, dyskusji nad ich przeszłością, nad
własną tożsamością
 po I WŚ weszli do państwa czechosłowackiego

4. Słowenia



do Wiosny Ludów Słoweńcy nie wykazywali aktywności politycznej



odrodzenie narodowe: język, rozwój słoweńskiej literatury

 przed odrodzeniem: kompendium wiedzy o Krainie (J. Valvasor)

próba syntezy dziejów (A. Linhart)
mit grafów Celjskich



Napoleon z ziem zabranych Austrii utworzył Prowincje Ilirskie (1809-1813) 

przyspieszony proces autoidentyfikacji, świadomość plemienna przekształca się w
świadomość narodową



kon. XIXw.: idea trializmu państwowego (Austria-Węgry-Słowianie Południowi)



byli zorientowani kulturowo na Zachód



w 1918r. przystąpili do Królestwa SHS

5. Chorwacja



Chorwaci byli, obok Madziarów, najsilniejszym składnikiem królestwa węgierskiego



mieli jasne poczucie narodowej więzi i tożsamości



chorwacka szlachta i magnateria aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym Węgier



zorientowana na Wschód, Bałkany



nie doszło do utożsamienia kultury narodowej z kulturą ludową

6. Serbia



kronika Brankovicia (wyeksponowanie dawnej potęgi – czasy cara Dušana,

wyeksponowanie narodowej klęski – Kosowe Pole)



kult cara Dušana – władca wrogi wszelkim związkom z Zachodem i „łacinnictwem”



narodowy mesjanizm: dzieje Serbii jako paralela dziejów Izraela



XIXw. – chęć odrodzenia złotego wieku cara Dušana  program polityczny Wielkiej

Serbii



Utopia Vuka Karadžicia: wszystko co obce, to wrogie (panserbizm)

7. Bułgaria



Pajsij „Słowianobułgarska historia narodu, carów i świętych”

- starożytność narodu, świętość, wyższość moralna nad światem greckim



antyhellenizm



patriotyzm bułgarski był oparty na emocjach, miał wyzwolić Bułgarów spod Turków



odrodzenie narodowe: ksenofobia, kulturowy izolacjonizm, sakralizacja ludowej

obyczajowości



1878r. – wyzwolenie spod Turków  własna państwowość

8. Rosja



Mikołaj Karamzin – idea imperialna jako naczelne zadanie, homogeniczność kulturowa

państwa
 Imperializm państwowy – potrzeba nieustannego rozszerzania swojego obszaru

- konieczność wewnętrznej uniformizacji strukturalnej
i kulturalnej nowo wchłoniętych krajów z Rosją



mit Rosji jako wybawiciela Europy od Napoleona, jako jej strażnika przed rewolucją



antyeuropeizm (szczególna misja Rosji wobec świata)



słowianofilstwo rozumiane jako zadanie podporządkowania Słowian własnemu

narodowi i ich zuniformizowania



nacjonalizacja prawosławia – służebna rola Cerkwi wobec państwa



sakralizacja władzy



spór między słowianofilami a „zapadnikami” (izolacja vs otwarcie na Europę)

9. Ukraina



jej historia narodowa była włączana w dzieje państw, których była częścią składową



pamięć o Rusi Kijowskiej



Kozaczyzna – istota ukraińskiej tożsamości (romantyzm)



Ukraińcy kształtowali swą pamięć historyczną dzięki historiografii polskiej oraz

kijowskiej Akademii Mohylanskiej



Rozdwojenie tożsamości ukraińskiej (narodowa i kulturowa)



Michał Hruszewski – historyk ukraiński, zapoczątkował nowoczesną historiografię

Ukrainy (XIX/XXw.)



Ukraina stała wobec dwóch zaborców: kulturowego (Polska) i politycznego (Rosja)

Literatura i folklor

- literatura oddziałuje na emocje kształtując patriotyzm

1. Polska



narodową wyobraźnię historyczną tworzyli literaci i malarze (m.in. Kraszewski,

Sienkiewicz, Matejko, Grottger, Kossakowie, Żeromski…)



często w utworach pojawiały się postacie takie jak emigranci, powstańcy, konspiratorzy,

zesłańcy

2. Czechy



ideologia odrodzenia narodowego: słowianofilstwo, ludomania, antygermanizm, epoka

husytyzmu



szkoła narodowa literatury czeskiej: Svatopluk Čech, Alois Jirásek



Jungmann – wierność językowi czeskiemu

- wykreślił z narodu szlachtę, wyłączył z dziejów literatury narodowej
twórczość łacińską i niemieckojęzyczną, włączył piśmiennictwo słowackie



brakowało ludzi o horyzontach europejskich



słowianofilstwo + ludowość, antygermanizm, antyokcydentalizm



ludowy bohater



mit husycki i jego kult (Jirásek) – ruch narodowy, ludowy, antykatolicki

3. Słowacja



literatura XIXw. ściśle podporządkowana dyktatowi ideowemu Štúra – nie tolerował

alternatyw, odchyleń



odstępcy od jego programu tworzyli podziemie literackie (m.in. liryka osobista)



eliminacja literackich wpływów polskich



Štúr wysoko cenił jedynie Rosjan i Serbów



tematyka historyczna miała szczególną rolę: państwo wielkomorawskie, walki z

Turkami, powstania chłopskie, mit Janosika



po śmierci Štúra poświęcono więcej uwagi współczesnemu życiu obyczajowemu



akcja przekładowa = zaproszenie Europy do zaścianka

4. Słowenia



pojawiła się tam religijna literatura reformacyjna i kontrreformacyjna oraz silne

Oświecenie

5. Chorwacja



XIXw. – literatura rozdwojona: 1. śródziemnomorska i środkowoeuropejska 2. bałkańska



tematyka historyczna, wątki antytureckie, słowianofilskie



edycje tekstów renesansowych i barokowych (Marulića, Gundalića)



antyhabsburskie wystąpienie Zrinskiego i Frankopana; bohater powieści Šenoi – Gubec

6. Serbia



XIXw. – źródłem inspiracji bałkański folklor



fundamentem patriotyzmu była pamięć zła, jakie narodowi wyrządzili obcy, wymazanie,

usprawiedliwienie i sakralizacja zła, które naród serbski wyrządził innym, np. Petr
Njegoš „Górski wieniec”; kult Gavrila Principa i zbrodni sarajewskiej



„jad złej pamięci”

7. Bułgaria



literatura zaopatrzona w rodzimy folklor (Pajsij): antytureckość, potrzeba wyzwolenia

kraju, kult walki zbrojnej, mit hajducki



eksponowanie wydarzeń bliższych (powstanie kwietniowe, wyzwolnie)



legenda Botewa „Hadži Dymitr”, powieść Wazowa „Pod jarzmem”



identyfikacja bułgarskości z prawosławiem

8. Rosja



idea imperializmu w literaturze

9. Ukraina



Szewczenko: ucisk ludu, brutalność ze strony krzywdzicieli  antyrosyjskość,

antypolskość



motyw budowy Petersburga przez ukraińskich chłopów



motyw społecznego buntu, antypolskie tendencje Hajdamaków  Kozaczyzna