1

ŁACINA W TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
____________________________________________________________________
Nauki historyczne

1. ius — prawo, inne znaczenia:

m.in

. system prawny, sąd, nauka prawa, rozprawa,

orzeczenie, dowód, budynek
2. Iuris- sytuacja prawna jednostki
3. quo iure — jakim prawem (jaka podstawa prawna)
4. ipso iure — z mocy prawa (z samego prawa)
5. ipso facto — z samego faktu
6. Ubi societas, ibi ius — gdzie (jest) społeczeństwo, tam (jest) prawo
7. fontes iuris — źrodla prawa
8. fontes iuris oriundi — źródła powstania prawa
9. fontes iuris cognosccndi — źródła poznania prawa
10. ex nihilo — z niczego
11. mos maiorum — obyczaj przodków (mos - r.m.)
12. longa consuetudo — długi zwyczaj
13. consuetudines loci — zwyczaje miejscowe
14. consuetudines approbatae — zwyczaje przyjęte, aprobowane
15. consuetudines in scriptis redactae — zwyczaje zapisane (zredagowane) w piśmie
16. Summum ius - summa iniuria — Najwyższe prawo najwyższą krzywdą
(niesprawiedliwością) — Zbyt ścisłe przestrzeganie prawa bywa największą nieprawością
(Cycero)
17. Summa summarum — Wszystko razem — Wziąwszy wszystko pod uwagę (Plautus)
18. in summa — razem, w ogóle, w całości
19. adiuvandi iuris civilis gratia — pretorskie wyjaśnianie przepisów prawa cywilnego
20. supplendi iuris civilis gratia — pretorskie uzupełnianie istniejących luk w prawie
cywilnym
21. corrigendi iuris civilis gratia — pretorskie poprawianie przepisów prawa cywilnego
22. Ius publicum — publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat — Prawem
publicznym jest prawo, które dotyczy pomyślności państwa
23. Ius privatum — privatum ius - quod ad singulorum utilitatem spectat — Prawem
prywatnym jest to prawo, które dotyczy interesów poszczególnych osób.
24. Ius est ars boni et aequi — prawo jest sztuką dobra i słuszności; prawo jest sztuką tego,
co dobre i słuszne;
autor: Celsus (II wiek), potem u Ulpiana. Znajduje się na początku Kodeksu Justyniana (VI
wiek).
25. In iure- w urzędzie przed obliczem pretora
26. ius civile — prawo cywilne, obywatelskie obowiązujące w państwie
27. ius canonicum — prawo kanoniczne, prawo stanowione przez zakony
28. ultrisque iuris — oboje praw (cywilne i kanoniczne); (doctor utriusque iuris – doktor
obojga praw, tj. rzymskiego i kanonicznego)
29. ius cogens — przepisy bezwzglednie obowiązujące, wiążąca
30. ius dispositivum — przepisy wzglednie obowiązujące wiążąca
31. Ius universale – prawo powszechne, ogólne
32. Ius particulare – prawo partykularne, oddzielne
33. Ignorantia iuris nocet — nieznajomość prawa szkodzi
34. Ignorantia iuris non exculpat — nieznajomość prawa nie uwalnia, nie tłumaczy
35. Ignorantia facti non nocet- nieznajomość faktu nie szkodzi

2

36. glossa — glosa, przypisek, dopisek, komentarz do orzeczenia sądowego, objaśnienie
(średn.)
37. glossa marginalis — glosa na marginesie
38. glossa interlinealis — glosa między wierszami
39. glossa ordinaria (Accursiusa) — glosa zgodna z prawem, uporządkowany zbiór
najważniejszych glos
40. ius ducale — prawo książęce (lex ducalis - ustawa książęca)zespół uprawnień księcia w
stosunku do ludności lub dóbr
41. forum — agora (gr.), rynek, jarmark, plac, miejsce, sąd
42. forum Romanum — rynek rzymski, inna nazwa to Forum Magnum – plac w
starożytnym Rzymie, u stóp Kapitolu
i Palatynu. Centrum polityczne i towarzyskie Rzymu okresu republiki.
43. loca forensia — miejsce gdzie są rynki, miejsce sprawowania sądu (równoważne z
kompetencją sądu)
44. forum liberum — sąd, który można wybrać
45. census fori — wykaz sądów
46. privilegium fori — przywilej (immunitet) sądu, np sądów wojskowych, duchownych
dla osoby nie podlegającej sądom powszechnym, podobnie Prezydent RP
niezawisłość sądów kościelnych
47. praescriptio fori — zarzut niewłaściwości sądu; przypisany sąd; zarządzenie sali
sądowej,- domniemanie prawne
48. actor sequitur forum rei — powód idzie na forum pozwanego (do sądu), powód musi
zanieść tam powództwo gdzie mieszka pozwany dla powoda sądem właściwym jest sąd
miejsca zamieszkania pozwanego
49. formula processus — formuła procesu
50. Ecclesia vivit lege Romana — Kosciół żyje (posluguje się) prawem rzymskim
51. causae spirituales — sprawy duchowe, wiary
52. causae saeculares — sprawy świeckie
53.Neminem captivabimus nisi iure victum — Nikogo nie więzimy, o ile go prawem nie
przekonamy (przywilej nietykalności osobistej nadany szlachcie przez Wladysława Jagiełłę)

Teoria prawa i cześć ogólna prawa cywilnego

54. lex perfecta — to norma prawna opatrzona sankcją nieważności.
55. lex plus quam perfecta — to norma prawna opatrzona sankcją represyjną (karną) oraz
sankcją nieważności.
56. lex minus quam perfecta — to norma prawna opatrzona sankcją represyjną (karną).
57. lex imperfecta — norma prawna pozbawiona jakiejkolwiek sankcji.
58. Praeter legem — obok ustawy - o działaniu nie stojącym w sprzeczności z prawem, ale i
nie przewidzianym w prawie; poza prawem
59. contra legem — wbrew ustawie
60. iuxta legem — zgodnie z ustawą; zwyczaje zgodne z prawem
61. Ratio legis — cel ustawy, racja prawna, uzasadnienie ustawowe
62. ubi eadem legis ratio, ibi eadem dispositio — gdzie ten sam cel, tam także takie samo
uregulowanie (taka sama dyspozycja ustawy), w takich samych okolicznościach należy
stosować takie same rozwiązania prawne
63. Per analogiam — przez podobieństwo, analogię
64. Analogia legis — wnioskowanie z ustawy; wnioskowanie poprzez ustalanie konsekwencji
prawnych faktu, który nie jest jeszcze szczegółowo uregulowany w prawie

3

65. Analogia iuris — wnioskowanie z całego systemu prawa; wnioskowanie poprzez
zastosowanie do stanu rzeczy, analogia prawa nie uregulowanego w prawie regulacji
dotyczącej podobnego stanu (w prawie cywilnym)
66. a contrario — z przeciwieństwa, (wychodząc) z przeciwnego (założenia), przeciwnie,
przeciwnym sposobem
67. praesumptio facti — domniemanie faktyczne, relacja opiera się na przyjęciu
prawdopodobieństwa wynikającego z doświadczenia życiowego; na podstawie
pewnych faktów o innych, np.: domniemywa się, że po deszczu jezdnia jest śliska
68. Praesumptio iuris tantum — domniemanie wyłącznie prawne, czyli usuwalne, - można
je obalić dowodem przeciwnym - np.: domniemanie niewinności, domniemanie dobrej wiary,
domniemanie ojcostwa w małżeństwie
69. praesumptio iuris ac de iure — domniemanie prawne niewzruszalne - nie można go
obalić dowodem przeciwnym; obecnie w polskim prawie występują wyjątkowo - np.
domniemanie znajomości danych wpisanych do KRS.
70. Lex generalis — ustawa ogólna
71. Lex specialis — ustawa specjalna, przepis szczególny
72. Lex retro non agit —- ustawa (prawo) nie działa wstecz
73. desuetudo — wygaśnięcie ustawy przez nieużywanie; zaprzestanie;
74. lex posterior derogat legi priori — prawo ustanowione później (pochodzące z aktów
prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch ustaw i tym samym stopniu szczegółowości) należy
stosować przed prawem ustanowionym wcześniej.
75. lex posterior generalis non derogat legi priori speciali — przepis ogólny późniejszy nie
uchyla przepisu wcześniejszego szczególnego. Jedna z dyrektyw derogacyjnych stosowanych
przy wykładni przepisów.
76. lex specialis derogat legi generali — prawo o większym stopniu szczegółowości
(pochodzące z aktów prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch ustaw, obowiązujące w tym
samym czasie) należy stosować przed prawem ogólniejszym.
77. de lege lata — o ustawie obowiązującej,
78. de lege ferenda — o ustawie, która ma być uchwalona,
79. erga omnes — wobec wszystkich, prawo/norma skuteczne wobec podmiotów trzecich,
np. prawa rzeczowe
80. inter partes — między stronami, np. zobowiązania z umów
81. da mihi factum, dabo tibi ius — daj mi fakt, dam ci prawo; udowodnij fakt, a ja ci
wskażę prawo (a przyznam ci rację, a wymierzę sprawiedliwość).
82. iura novit curia — sąd (urząd) zna prawo
83. sensu stricto — w ścisłym znaczeniu
84. sensu largo — w szerokim znaczeniu
85. clara non sunt interpretanda — jasne teksty nie podlegają (nie wymagają) wykładni,
86. ex definitione — (co wynika) z definicji
87. qui suo iure utitur, neminem laedit — nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego
prawa; kto korzysta ze swego prawa, nikomu nie szkodzi.
88.prior tempore potior iure — pierwszy w czasie, lepszy w prawie; pierwszeństwo w
czasie daje lepsze prawa
89.expressis verbis — wypowiedziane wyraźnie słowami; dobitnymi słowami, wyraźnie,
dokładnie
90. superfluum — coś ponad; np. zbędne powtórzenia nie wnoszącego nowości do systemu
prawa
91. numerus clausus — określona liczba, liczba zamknięta, ograniczona np. ograniczone
prawa rzeczowe
92. prima facie — na pierwszy rzut oka,

4

93. genus — rzeczy oznaczone co do gatunku; rzeczy zamienne, rodzajowo oznaczone,
94. species — rzeczy oznaczone indywidualnie, rzeczy odrębnie kwalifikowane ze względu
na ich cechy indywidualne (obraz, rzeźba), niezamienne
95. genus perire non censetur — rzeczy oznaczone co do gatunku nie giną, gatunek nie
ginie
96. inter vivos — między żyjącymi, np. czynności prawne - umowy
97. mortis causa — na wypadek śmierci, np. czynności prawne - zapis, testament
98. causa solvendi — celem jest zwolnienie się z obowiązku ciążącego na osobie
dokonującej przysporzenia, czyli zmniejszenie się jej pasywów. Przykładem jest zapłata
długu.powód zwolnienia się
99. causa Donandi — dokonuje się czynności tylko po to, żeby nastąpiło przysporzenie na
rzecz innej osoby, bez żadnego ekwiwalentu. Przykładem jest darowizna.powodem jest
darowizna.
100. causa obligandi vel acquirendi — celem jest nabycie prawa lub innej korzyści
majątkowej przez dokonującego przysporzenia, czyli zwiększenie jego aktywów. Przykładem
będą sprzedaż i najem.
101. ubi loqui potuit et debuit — gdzie mógł i powinien mówić
102. ad incertas personas — do niepewnych osób; (oferty) adresowane do nieoznaczonego
kręgu odbiorców
103. per facta concludentia — przez zaistnienie pewnych faktów; w sposób dorozumiany
104. ad solemnitatem — (forma czynności prawnej zastrzeżona) pod rygorem nieważności
105. ad probationem — (forma czynności prawnej zastrzeżona) dla celów dowodowych
106. ad eventum — (forma czynności prawnej zastrzeżona) dla wywołania określonych
skutków prawnych
107. reservatio mentalis — zastrzeżenie dokonane w myśli, zmieniające treść słów
wypowiedzianych głośno; potajemne zastrzeżenie, restrykcja. Wola nie jest zgodna z
oświadczeniem woli.
108. essentialia negotii — przedmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej -
składniki treści czynności cywilnoprawnej, które określają typ tej czynności (w szczególności
typ umowy) i charakter wynikającego z niej stosunku prawnego
109. naturalia negotii — przedmiotowo nieistotne składniki treści czynności prawnej -
składniki treści czynności cywilnoprawnej, które powinny się znaleźć w jej treści, jednakże
jeśli strony ich do tej treści nie włączą, czynność jest ważna, a brakujące elementy można
ustalić na podstawie przepisów dyspozytywnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych
zwyczajów
110. accidentalia negotii — podmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej, które nie
wpływają na istotę tej czynności jednakże mocą woli stron zostały podniesione do rangi
istotnych. Np. warunek, termin, polecenie, kara umowna. dodatkowe ważności czynności
prawnej
111.negotium claudicans — "czynność prawna kulejąca", czynność prawna dokonana przez
osobę do tego nie niezdolną (np. małoletni) lub nieupoważnioną (np. pełnomocnik bez
upoważnienia). Staje się czynnością ważną od momentu zawarcia (ex tunc) jeżeli potwierdzi
ją właściwa osoba ( np. opiekun małoletniego lub np. mocodawca rzekomego pełnomocnika),
przy odmowie staje nieważna od momentu zawarcia (ex tunc).
112. dies a quo — termin początkowy
113. dies ad quem — termin końcowy
114. computatio civilis — sposób liczenia czasu od dnia zdarzenia, w której najmniejszą
jednostką obliczania czasu jest doba, tzw. komputacja rzymska ..
115. computatio a momento ad momentum (naturalis) — sposób liczenia czasu - sposób
bardzo dokładny (określona godzina) - od godziny zdarzenia

5

116. ex tunc — od samego początku zawarcia, z mocą wsteczną
117. ex nunc — od teraz, od zaraz, od tej pory
118. ex contractu — (wynikły) z umowy (kontraktu)
119. ex delicto — (wynikły) z czynu niedozwolonego (deliktu)
120.verba legis — brzmienie ustawy

Prawo rzeczowe

121. res omnium communes — rzeczy wspólne wszystkim ludziom
122. superficies solo cedit — to co jest ponad powierzchnią przypada gruntowi
123. iura in re aliena — prawa na rzeczy cudzej, ograniczone prawa rzeczowe
124. actio in rem - erga omnes — powództwa o ochronę praw na rzeczy - wobec wszystkich
(ale in personam – inter
partes)
125. ius possidendi — prawo do posiadania rzeczy
126. ius utendi (abutendi, fruendi)
127. ius utendi — uprawnia do użytkowania (używania) rzeczy
128. ius fruendi — uprawnia do pobierania pożytków i przychodów z rzeczy,
129. ius abutendi — uprawnia do dyspozycji faktycznej, prawo zużycia rzeczy, zmniejszenia
rzeczy.
130. ius disponendi — prawo rozporządzania (dysponowania) rzeczą, ius alienandi - prawo
wyzbycia się rzeczy
131. Ius infinitium — prawo nieograniczone, prawo niczym nieograniczone
132. nemo plus iuris ad (in) alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może
przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada
133. solo consensu — samym porozumieniem, z samego porozumienia
134. accessio possessionis — doliczenie posiadania
135. accessio temporis — doliczenie czasu
136. in statu usucapiendi — w sytuacji prowadzącej do zasiedzenia
137. lege non distinguente — ustawa nie czyni różnicowania
138. dominium directum – własność zwierzchnia (senior)
139. dominium utile – własność użytkowa (wasal)
140. condominium pro indiviso – współwłasność niepodzielna
141. rei vindicatio - cum omni causa – skarga wydobywcza (wystąpienie o zwrot rzeczy) – z
każdego powodu, z każdej przyczyny
142. actio negatoria – skarga o naruszenie posiadania, zwrot rzeczy przy naruszeniu
wykonania pr. własności
143. non facere pati – znosić nie czynić – ten kto ma grunt obciążony prawem innego
144. confussio — połączenie (ruchomości z nieruchomościami)
145. ususfructus – użytkowanie, służebność osobista polegająca na prawie używania cudzej
rzeczy i pobierania z niej wszystkich pożytków bez naruszenia jej substancji – bez zużycia
146. quasi-ususfructus – użytkowanie, którego przedmiotem była rzecz zużywalna, która
staje się własnością użytkownika z obowiązkiem zwrotu w takiej samej ilości i jakości po
ustaniu użytkowania)
147. civiliter – korzystanie z umiarem, oględnie w sposób zgodny z prawem cywilnym; po
obywatelsku, (np. przy wykonywaniu służebności)
– służebność nie może polegać na pozytywnym działaniu (facere) ale na
zaniechaniu – nieczynieniu

6

149. pignus antichreticum – zastaw antychretyczny polegający na możliwości zaspokojenia
się zastawnika jedynie z pożytków, które przynosi rzecz obciążona – pożytki idą na spłatę
kapitału (gre.)
150. corpus – faktyczne posiadanie, fizyczne władanie rzeczą przez posiadacza (animus –
wola posiadania)
151. animus rem sibi habendi, animus possidendi – wola posiadania dla siebie
152. nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest – nikt sam dla siebie nie może
zmienić przyczyny posiadania
153. possessio vitiosa – non vitiosa – posiadanie wadliwe – niewadliwe, np. siła
154. animus possidendi pro alieno – wola posiadania dla drugiego
155. precario dans – accipiens: precario dans – oddający w precarium; precario accipiens –
prekarzysta, otrzymujacy w precarium; precarium – umowa polegająca na oddaniu rzeczy na
prośbę w bezpłatne używanie z obowiązkiem zwrotu na każdoczesne żądanie
156. beneficium possessionis – dobrodziejstwo posiadania
157. cautio damni infecti – kaucja (gwarancja) za szkodę, która będzie wyrządzona -
stypulacja o charakterze gwarancyjnym - odszkodowawczym
158. traditio corporalis – wręczenie (wydanie) rzeczy (art. 348 KC), jedna z form
przeniesienia posiadania.
159. longa manu traditio — przekazanie posiadania przez wskazanie bez fizycznego
zetknięcia z nią; jedna z form przeniesienia posiadania.
160. constitutum possessorium — sposób przeniesienia posiadania bez rzeczywistego
przekazania, wręczenia rzeczy (traditio), wyłącznie na podstawie porozumienia stron, jeśli
przenoszący własność zatrzymuje rzecz we władaniu,
161. traditio brevi manu — polega na tym, że następuje przeniesienie possessio z
posiadacza na dzierżyciela mocą samej umowy zawartej między posiadaczem a
dzierżycielem, dzierżyciel miał już corpus, teraz mocą samej umowy przechodzi na niego
posiadanie
162. nemini deneganda — nikomu nie można odmówić
163.conditio sine qua non — warunek bez którego niemożliwe, warunek (wymóg)
konieczny

Prawo spadkowe

164. ex lege — wg ustawy, z mocy prawa
165. successio in univesitatem – sukcesja (nabycie praw) w całości, pod tytułem ogólnym,
np. przyjęcie spadku w całości (zob. 4 rodzaje sukcesji w prawie rzymskim – spadkobranie,
conventio immarrum, abrogatio, bonorum emptio !)
166. nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść
więcej praw niż sam posiada
167. nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur – mający się
narodzić (dziecko poczęte) jest uważany za już narodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści
(fikcja prawna). Dla ochrony jego praw mozna było powołać specjalnego kuratora (curator
ventris). Prof. Stelmachowski → zdolność prawna pod warunkiem rozwiązującym
168. in capita — według głów (na szczyciewierzchołku)
169. in stirpes — według szczepów (u podstawy), np. dzieci dziedziczące zamiast ojca
później zmarłego
170. facultas alternativa – upoważnienie przemienne w przypadku, gdy zobowiązanie
opiewa na jedno świadczenie, ale dłużnikowi wolno je zastąpić innym,, np. roszczenie o
wydanie rzeczy albo w zamian innej

7

171. obligatio alternativa — żądanie przemienne, wierzyciel może żądać od dłużnika
spełnienia jednego spośród kilku świadczeń, zaś dłużnik powinien spełnić jedno, przez co
następuje wykonanie zobowiązania (uno res in obligatione duo… - jedna rzecz….)
172. mortis causa — na wypadek śmierci
173. cum animo testandi — z wolą (zamiarem), myślą testowania
174. favor testamenti — z przychylnością, dobrodziejstwem (korzyścią) dla testamentu
175. lucidum intervallum — przebłysk świadomości, np. u chorych psychicznie
176. sensu stricto – w sensie ścisłym
177. legatum per vindicationem – legat windykacyjny. Zapis prawa cywilnego – ius civile
polegający na bezpośrednim przekazaniu własności kwirytarnej rzeczy przez testatora i
dający legatariuszowi możność wystąpienia z rei vindicatio dla realizacji zapisu, Legatariusz
nabywał własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica miał prawo do domagania się
wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, w czyi władaniu rzecz się
znajdowała, np. „Spadkobiercą niech będzie Lucius. Tytusowi daję/zapisuję niewolnika
Stichiusa” (Nb. 259)
178. legatum per damnationem – legat damnacyjny. Zapis dający zapisobiorcy roszczenie
przeciw dziedzicowi o przeniesienie własności zapisanej rzeczy lub przysporzenie zapisanej
korzyści majątkowej, Legatariusz nabywał roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści
zapisu. Służyła mu do tego celu actio ex testamento. Przedmiotem takiego zapisu mogły być
rzeczy (również przyszłe) stanowiące własność nie tylko testatora, lecz również rzeczy
dziedzica, a nawet osób trzecich. W tym ostatnim przypadku dziedzic miał obowiązek
wystarać się o rzecz zapisaną albo zapłacić zapisobiorcy jej równowartość, np. .
„Spadkobiercą niech będzie Lucius. Mój spadkobierca niech będzie zobowiązany dać/wydać
Tytusowi niewolnika Stichiusa” (Nb. 259)
179. legatum nominis — legat zapisany z imienia (nazwiska) z wierzytelnociami, z tytułu
legatu; zapis wierzytelności należącej do spadku,
180. legatum liberationis — legat do wyzwolenia; zapis zwalniający zapisobiorcę z długu
jaki miał wobec spadkodawcy,
181. transmissio hereditatis — przeniesienie dziedziczenia
182. per facta concludentia — przez fakty dorozumiane
183. cum viribus hereditatis — rzeczy należące do spadku
184. pro viribus hereditatis — do wysokości tego co jest w spadku
185. successio anticipata — spadek wcześniej przyjęty
186. hereditatis petitio — powództwo o wydanie spadku
187. separatio bonorum — możliwość wydzielenia masy spadkowej spadkodawcy od
spadkobiercy

Prawo rodzinne

188. matrimonium non existens – małżeństwo nieistniejące (niezawarte)
impedimentum dirimens – przyczyna zrywająca – uznanie małżeństwa za niezawarte nawet
po (nieważność); np. wiek, bigamia, zabicie wcześniej współmałżonka, impotencja,
pokrewieństwo do 4 stopnia w linii bocznej, śluby zakonne, celibat (Kodeks Kanoniczny)
189. matrimoniale foedus – przymierze małżeńskie (umowa)
190. consensus matrimonialis – zgoda małżeńska (w prawie rzymskim wymagana przez cały
czas trwania, w prawie kanonicznym wymagana jest tylko zgoda początkowa, w prawie
polskim istnieje możliwość orzeczenia o skutku zrywającym)
191. numerus clausus – ograniczona liczba, np. ilość przeszkód zrywających małżeństwo
matrimonia libera esse debent – małżeństwa być powinny wolne (swoboda zawarcia i
rozwiązania) sponsalia – uroczyste zapytanie ojca narzeczonej – zaręczyny (formalne)

8

matrimonii promissio – przyrzeczenie małżeńskie (nieformalne)
ad reparationem damnorum - do naprawienia szkód, np. po wycofanych zaręczynach
192. nemo turpitudinem suam allegans audiatur – nikt nie będzie wysłuchany powołując
się na swoją niegodziwość, np. rozwód bo ładniejsza sąsiadka…
193. matrimonium ratum et consummatum – małżeństwo zawarte (ważne) i dopełnione –
jest nierozerwalne
194. nulla humana potestas – żadna ludzka władza; nie może rozerwać małżeństwa ważnie
zawartego i dopełnionego
195. separatio quoad torum et mensam – rozdzielone co do łoża i stołu
196. separatio perpetua — rozłączenie trwałe
197. separatio temporanea — rozłączenie czasowe
198. matrimonium non consumatum – małżeństwo niedopełnione
199. separatio manente vinculo – rozłączenie przy trwającym węźle małżeńskim
200. mater semper certa est – matka zawsze jest pewna
201. pater est quem nuptiae demonstrant – ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo,
ojcem jest mąż matki (domniemanie prawne) - jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania
małżeństwa lub przed upływem 300 dni od ustania (180 dni po zawarciu – pr.rzymskie?)
202. praesumptio iuris tantum – domniemanie zwykłe obalalne, np. domniemanie ojcostwa
203. praesumptio hominis vel facti – domniemanie faktyczne
204. impotentia generandi – niezdolność do płodzenia
205. impotentia coeundi – niezdolność do współżycia
206. liberi vulgo concepti – dzieci poczęte poza małżeństwem
207. filii legitimi – dzieci z prawego łoża
208. filii illegitimi – dzieci z nieprawego łoża
209. filii illegimi legitimantur per subsequens matrimonium parentum – dzieci z
nieprawego łoża są legitymowane przez później zawarte (następujące) małżeństwo
210. exceptio plurium concubentium – wyłączenie, gdy wielu współżyło z matką
211. matrimonium putativum – małżeństwo mniemane, trwające
212. adoptio plena – przysposobienie pełne; adopcja pełna zachodziła, gdy adoptującym był
krewny wstępny dziecka
213. adoptio minus plena – przysposobienie niepełne; gdy adoptującym była osoba obca
214. adoptio plenissima – przysposobienie całkowite; wiąże dziecko z nową rodziną w
sposób tak ścisły, jakby było naturalnym dzieckiem przysposabiających
215. adoptio naturam imitatur – przysposobienie naśladuje (imituje) naturę, np. wiek
przysposabianego i przysposabiającego
216. in vivo – w naturze
217. in vitro – w szkle (probówce)

Zobowiązania i prawo handlowe

218. vinculum iuris – węzeł prawny
219. obligare — zobowiązywać
220. in natura – w naturze
221. inter partes – zobowiązania między stronami
222. obligatio naturalis – zobowiązanie naturalne, dłużnik nie ponosi odpowiedzialności
prawnej za swój dług. W konsekwencji wierzytelność jest niezaskarżalna w sądzie, chyba, że
zostanie uznana. Np. zobowiązania w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu.
223. dare — dać, świadczyć
224. facere — działać, czynić

225. non facere — zaniechać

9

226. pati — znosić
227. impossibilium nulla obligatio est – rzeczy niemożliwych nie można się zobowiązać
228. ius variandi – prawo wyboru świadczenia
229. genus perire non censetur – (uważa się, że) gatunek nie ginie
230. species perit ei cui debetur — rzecz oznaczona indywidualnie przepada temu, komu się
należy
231. damnum emergens – rzeczywista, powstała, poniesiona, wynikła szkoda
232. lucrum cessans – utracony zysk, korzyści jakich poszkodowany mógł się spodziewać
gdyby szkoda nie nastąpiła
233. pretium commune – cena rynkowa
234. pretium singulare – cena jednostkowa (szczególna)
235. pretium affectionis – cena sentymentalna, związana z przywiązaniem do rzeczy
236. ius moderandi – prawo regulowania, np. wycena sędziego

237. compensatio lucri cum damno – potrącenie zysku ze stratą

238. ius retentionis – prawo zatrzymania rzeczy (np. posagu po rozwodzie)
239. ius tollendi – zatrzymanie nakładów (użytecznych, zbytecznych)
240. obligatio alternativa — dłużnik może według swojego uznania zwrócić rzeczy w
naturze lub zapłacić sumę oszacowania, jeśli zwrot w naturze był niemożliwy
241. facultas alternativa — dłużnik ma prawo do jednostronnego zwolnienia się ze
zobowiązania przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne
242. datio in solutum – danie w celu uwolnienia się od zobowiązania, świadczenie w miejsce
dopełnienia
243. negotium mixtum cum donatione – czynność mieszana, w której umowa darowizny
zostaje połączona z inną umową odpłatną czy nieodpłatną
244. via facti – w drodze faktów, drogą faktów (dokonanych)
245.pactum in favorem tertii – umowa na korzyść osoby trzeciej
246. lex commissoria – klauzula przypadku

247. contractus innominatus – umowa nienazwana (bezimienna)

248. pactum de contrahendo – umowa o zawarcie umowy (umowa przedwstępna)umowa
nie nazwana

249. culpa in contrahendo – niedbalstwo przy zawieraniu umów

250. pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać
251. rebus sic stantibus – ponieważ sprawy przybrały taki obrót; klauzula zasadniczej
zmiany okoliczności, ustalone warunki obowiązują, o ile okoliczności się nie zmienią, np. siła
nabywcza pieniądza
252. exceptio non adimpleti contractus – zarzut niewypełnionego kontraktu
253. dolus – wina umyślna, podstęp
254. culpa – wina nieumyślna, polegająca na zaniedbaniu określonych norm staranności,
niedbalstwo;
culpa lata – rażące niedbalstwo, culpa levis – lekkie niedbalstwo
255. culpa in eligendo – niedbalstwo przy wyborze
256. culpa in custodiendo – wina osoby zobowiązanej do nadzoru
257. culpa in abstracto – wina polegająca na nie zachowaniu staranności określanej według
wzorca abstrakcyjnego

258. casus – przypadek, sprawa

259. vis maior – siła wyższa
260. vis cui humana infirmitas resistere non potest – siła, której słabość ludzka nie może
się opierać (casus Est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest - siłą wyższą jest
zdarzenie, któremu słabość ludzka oprzeć się nie może)
261.compensatio – kompensacja, potrącenie, np. długu

10

262. novatio – odnowienie, przekształcenie się zobowiązania w drugie
263. confusio – zmieszanie przez zlanie praw i obowiązków; zlanie się wierzytelności i długu
w jednej osobie; zejście się zastawu i własności w jednym ręku, jeżeli się jest jednocześnie
użytkownikiem wieczystym i właścicielem to następuje zlanie praw na własność
264. cessio – przelew wierzytelności
265. pactum de non cedendo vel non alienando – umowa o niedokonywanie cesji albo
niewyzbywanie się
266. cessio legis – cesja z mocy ustawy
267. actio Pauliana – akcja pauliańska, skarga pauliańska; każdy z wierzycieli może żądać
uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, np. wyzbywał się majątku
268. emptio rei speratae – kupno rzeczy przyszłej, spodziewanej, np. plony
269. emptio spei – kupno szansy, losu (nadziei)
270. res extra commercium – rzecz poza obrotem prawnym, wyjęta z obrotu
271. cuius commodum eius periculum – ten kto ma korzyść (zysk) ponosi ryzyko, np. utraty
rzeczy
272. dicta et promissa – zapewnienie, przyrzeczenia o rzeczy; dicta - nieformalne
zapewnienie sprzedawcy o przymiotach i braku wad sprzedawanej rzeczy, zwłaszcza
niewolnika; promissa – obietnica (formalna)
273. pactum reservati dominii – umowa z zastrzeżeniem własności, np. zastrzeżenie
własności sprzedanego przedmiotu na rzecz sprzedawcy aż do chwili zapłaty ceny
274. pactum displicentiae – umowa o zwrot rzeczy; np. sprzedaż na próbę, kupujący do
określonego czasu może się wycofać się z kontraktu uznając, ze towar mu nie odpowiada
275. emptio ad gustum – kupno z zastrzeżeniem, ze kupujący może zwrócić rzecz, jeżeli nie
będzie mu odpowiadała
276. pactum de retroemendo – umowa o odkupienie rzeczy od kupującego
277. locatio conductio operis – najem dzieła
278. depositum irregulare – depozyt nieprawidłowy, w którym depozytariusz staje się
właścicielem rzeczy
279. negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
280. condictio indebiti – skarga, roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia
281. indebitum – nienależność świadczenia
282. condictio causa data causa non secuta – przypadek zachodzący wówczas gdy ktoś
przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia
albo zdarzenia które jednak nie nastąpiło (?)
283. condictio causa finita – odpadnięcie podstawy prawnej; przyczyna, sprawa zakończona
284. condictio ob causam finitam – gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną,
w pewnym momencie traci ją
285. condictio sine causa – bezpodstawne wzbogacenie, bezprzyczynowe
286. condictio ob turpem vel iniustam causam – skarga z tytułu niegodziwości sprawy; np.
skarga o odzyskanie rzeczy uzyskanych w sposób nieetyczny (turpis causa) lub niezgodny z
prawem (iniusta causa)
287. affectio (animus) societatis – chęć, wola pozostawania w spółce
288. tempus deliberandi – czas do namysłu, rozważenia
289. pro viribus patrimonii – do wysokości majątku spadkowego, np. odpowiedzialność za
długi spadkowe ograniczona do wartości aktywów

Proces cywilny

11

290. iurisdictio voluntaria – jursdykcja dobrowolna; można wybrać sąd kompetentny do
rozpatrzenia sprawy

291.lex fori processualis – ustawa miejsca położenia sądu – gdzie toczy się proces (sąd

pozwanego)
292. iudicium - actus trium personarum — sąd – akt (czynność) trzech osób: powoda,
pozwanego i sędziego
293. audiatur et altera pars — niech będzie wysłuchana i druga strona
294. domini litis — dysponenci procesu (sporu) – strony ; dis litis - ?
295. nemo iudex sine actore – nie ma sędziego bez powoda
296. vigilantibus iura scripta sunt - dla czuwających (troszczących się) prawo jest pisane
297. ne eat iudex ultra petita partium – niech nie idzie sędzia poza żądania strony
298. ante litem natam – przed powstaniem (urodzeniem się) sporu
299. post litem natam – po powstaniu (urodzeniu się) sporu
300. perpetuatio fori – przedłużenie kompetencji sądu; sąd właściwy do rozpoznania danej
sprawy w chwili wszczęcia postępowania, niezależnie od późniejszych zmian podstaw
określających jego właściwość, pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania
301. actor sequitur forum rei – powód idzie do sądu pozwanego
302. qui rem in iudicium ducit – ten, kto wniósł sprawę do sądu
303. contra quem res in iudicium deducitur – przeciwko temu, kto sprawę do sądu
wprowadził
304. legitimatio ad causam – legitymacja (procesowa) do konkretnej sprawy; uprawnienie
danej osoby do występowania
w procesie w charakterze strony procesowej w konkretnej sprawie
305. legitimatio ad processus – legitymacja (procesowa) do całego procesu
306. successio mortis causa – sukcesja, wejście w spór (następstwo) na wypadek śmierci
307. successio inter vivos – sukcesja, wejście w spór (następstwo) między żyjącymi
308. res iudicata - inter partes – rzecz (sprawa) osądzona – między stronami
309. res inter alios gesta – sprawa tworzy prawo między stronami
310. ad quem – do tego terminu
311. post quem – po
312. ad momentum – do momentu
313. post momentum – po momencie
314. prorogatio fori – przedłużenie kompetencji (właściwości)sądu
315. prorogatio iurisdictionis – przedłużenie jurysdykcji
316. negatio per positionem alterius – zanegowanie przez przedstawienie innego stanowiska
317. exceptiones peremptoriae – zarzuty peremptoryjne – uniemożliwiające powodowi
skuteczne dochodzenie roszczenia (trwałe), np. przedawnienie
318. exceptiones dilatoriae – zarzuty dylatoryjne – odraczające na pewien czas żądanie
powoda (przejściowe), np. zwłoka, niewłaściwość sądu
319. exceptiones declinatoriae – zarzuty zwalniające pozwanego od sporu, odpowiedzi
320. replicatio – odpowiedź na zarzut
321. duplicatio – odpowiewiedź na replikację (odpowiedź)
322.triplicatio – odpowiewiedź na duplikację
323.onus proferendi – obowiązek wniesienia dowodu – przytoczenia twierdzeń – dla
uczestników
324.onus probandi – obowiązek udowodnienia (winy oskarżonego, ciązący na oskarżycielu)
325. ei incumbit probatio qui dicit non qui negat – udowodnienie ciąży na tym, kto mówi,
nie na tym, kto neguje
326.ne bis in idem – nie dwa razy w tym samym; zakaz ponownego sądzenia lub karania w
postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary

12

327.sententia facit ius inter partes – wyrok tworzy prawo między stronami
328.reformatio in peius – apelacja (odwołanie) na niekorzyść odwołującego się jest
niedopuszczalne (wyj. Prokurator wg kpk)
329.de minimis non curat praetor – błahostkami władza się nie zajmuje
330.error in iudicando – błąd materialny w osądzeniu
331.error in procedendo – błąd proceduralny w przebiegu procesu
332. iudex inhabilis – sędzia niezdolny (wyłączony) z mocy ustawy; np. więzy krwi
333. iudex suspectus – sędzia niezdolny (wyłączony) na wniosek strony, podejrzany
334. absolutio ab instantia – uwolnienie od rozpatrzenia sprawy, drogi prawnej (od kary),
np. umorzenie sprawy z braku dowodów winy
335. professio iuris – wyznanie prawa, oświadczenie strony co do tego, jakim prawem się
posługuje w związku z zasadą osobowości prawa (średn.)
336.ad litis ordinationem – dla prowadzenia procesu; habiteur ordinationem – ?, dotyczące
prowdzenie procesu
337.ad litis decidendam – do rozstrzygnięcia procesu (celem wydania wyroku); ad litem – ?
Rzeczy dotyczące pr. materialnego

Prawo międzynarodowe prywatne

338. lex fori - lex loci processus – prawo miejsca, prawo obowiązujące w miejscu
urzędowania sądu; prawo miejsca procesu
339. locus regit formam actus — miejsce rządzi formą czynności prawnej
340. statuta personalia – statuty osobowe
341. statuta realia – statuty rzeczowe
342. statuta mixta – statuty mieszane
343. lex loci ubi res est – ustawa miejsca, gdzie znajduje się rzecz
344. statutum comitatur personae – statut osobowy przypisany w związku z
przynależnością do korporacji, gdziekolwiek dana osoba się znajduje będzie sądzona wg
obowiązująych jej przepisów korporacji
345. ius commune — a) prawo przysługujące szerszemu kręgowi osób, b) prawo pospolite,
prawo powszechne stanowiące konglomerat zasad prawa rzymskiego, kanonicznego i
germańskiego, c) prawo rzymskie średniowieczne
346. statuta prohibitiva — statuty wprowadzające zakaz nie znany prawu powszechnemu
347. statuta prohibitiva favorabilia — statuty wprowadzające zakazy korzystne dla osób,
którego dotyczą (np. zakazy mające na celu ochronę młodocianych)
348.statuta prohibitiva odiosa — statuty wprowadzające zakazy niekorzystne dla osób, np.
wyłączenie córek od dziedziczenia
349. statuta permissiva — statuty przyznające szczególne uprawnienia
350. comitas gentium – kurtuazja międzynarodowa, kurtuazja ludów; grzeczność
międzynarodowa; nie mające charakteru prawa zwyczaje przyjęte w stosunkach
międzynarodowych, zwłaszcza dyplomatyczne
351. lex domicilii – ustawa (prawo) miejsca zamieszkania
352. mobilia personam sequuntur – rzeczy ruchome towarzyszą osobom
353. lex loci solutionis – prawo miejsca wykonania zobowiązania
354. datio in solutum – świadczenie rzeczy w miejsce wykonania zobowiązania
355. lex patriae – prawo ojczyste
356. animus manendi – wola, chęć pozostawania; czynnik wewnętrzny, np. przy zamiarze
stałego pobytu
357. animus retendi – wola powrotu
358. lex adoptionis – prawo przysposabiającego

13

359. lex loci actus – prawo miejsca zawarcia (sporządzenia) czynności prawnej
360. pactum de lege utenda – umowa o korzystanie z ustawy, o korzystanie z wybranego
prawa
361. ultimum refugium – ostateczna (ostatnia) ucieczka; ostatnie schronienie, stosowane
przez sąd, np. gdy nie można ustalić miejsca zamieszkania
362. lex loci contractus – ustawa (prawo) miejsca zawarcia umowy
363. lex loci celebrationis matrimonii – ustawa (prawo) miejsca zawarcia małżeństwa
364. Iex loci delicti commissi – ustawa (prawo) miejsca popełnienia przestępstwa
365. lex rei sita – ustawa (prawo) miejsca położenia rzeczy, np. nieruchomości
366. lex fori – ustawa (prawo) miejsca połozenia sądu; prawo miejsca siedziby władzy
orzekającej
367. lex causae – prawo właściwe dla danego stosunku prawnego, istoty danej sprawy
368. lex valutae - lex pecuniae – prawo waluty (pieniądza)
369. locus gestionis – prawo miejsca działalności gestora (zarządcy)
370. lex loci laboris – prawo państwa, w którym praca była, jest lub miała być świadczona
371. lex libri sitae – prawo miejsca położenia ksiąg; prawo miejsca wpisu do rejestru
państwowego
372.situs naturalis – położenie naturalne; naturalne, faktyczne położenie przedmiotu
373. lex in transitu – ustawa (prawo) odnosząca się do rzeczy przewożonej - znajdującej się
w transporcie
374. lex loci expeditionis – prawo miejsca wysłania przesyłki
375. lex loci destinationis – prawo miejsca przeznaczenia, dostarczenia przesyłki
376. lex voluntatis – prawo wybrane przez strony, zgodne z wolą
377.lex loci protectionis – prawo miejsca, w którym dochodzi się ochrony, np. praw
autorskich
378.lex cartae sitae – prawo miejsca położenia dokumentu, ksiąg rachunkowych
379.lex successionis – prawo następstwa, prawo właściwe dla sprawy spadkowej
380.ius contrahendi (ius contractum) – prawo do zawierania umów
381.pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać
382.pacta tertiis non nocent non prosunt – umowy zawierane nie szkodzą osobom trzecim i
nie pomagają, pakt nie może rodzić praw ani szkodzić państwom trzecim
383.res inter alios acta – rzecz (sprawa) dokonana między innymi
384.in favorem tertii – na korzyść osób trzecich
385.opinio iuris sive necessitatis – przekonanie, że określona praktyka jest obowiązującym
prawem
386.pro foro interno – dla sądu wewnętrznego
387.pro foro externo – dla sądu zewnętrznego
388.dismembratio – rozdzielenie, rozerwanie, rozczłonkowanie, rozbiór państwa
389.ius postliminii – prawo powrotu z zagranicy, zniewoli; prawo obywatela rzymskiego,
który wrócił z niewoli nieprzyjacielskiej na terytorium Rzymu do odzyskania wcześniej
posiadanych praw z wykluczeniem stosunków opartych na fakcie, tj. małżeństwa i posiadania
390.tabula rasa – czysta, niezapisana tabliczka, np. nowe państwo
391.ius representationis omnimode – prawo reprezentacji ogólnej (zupełnej) państwa w
stosunkach międzynarodowych
392.qui in territorio meo est, etiam meus subditus est ius – kto jest na moim terytorium,
jest także moim poddanym; ktokolwiek znajduje się na terytorium danego państwa, podlega
jego władzy i prawu
393.quidquid est in territorio, est etiam de territorio – co znajduje się na terytorium,
należy także do terytorium; wszystkie rzeczy znajdujące się na terytorium danego państwa
podlegają jego władzy i prawu

14

394.delictum iuris gentium – przestępstwo (zbrodnia) prawa ludu (narodów), przestępstwo
prawa międzynarodowego, np. zbrodnie wojenne, ludobójstwo i inne zbrodnie przeciwko
ludzkości, przestępstwa o charakterze terrorystycznym, piractwo, fałszowanie pieniędzy,
handel niewolnikami, kobietami, dziećmi
395.ius sanguinis – prawo krwi - jeden ze sposobów wyznaczania obywatelstwa z mocy
prawa, w Polsce jest ona zasadą
396.ius soli – prawo ziemi - jeden ze sposobów wyznaczania obywatelstwa z mocy prawa, w
Polsce ma charakter uzupełniający – stosuje się, gdyby dziecko urodzone na terytorium Polski
nie nabywało żadnego innego obywatelstwa
397.persona non grata – osoba nie mile widziana, niepożądana w danym państwie

Prawo i postępowanie karne

398. delicta iuris gentium – przestępstwa (czyny niedozwolone) prawa rodów (ludów,
narodów)
399. victima – ofiara przestępstwa
400. nullum crimen n u l l a poena – żadna zbrodnia, żadna kara
- sine lege poenali anteriori – bez wcześniejszej ustawy karnej
- sine lege scripta – bez ustawy pisanej
- sine lege certa – bez pewnej ustawy
- sine lege praevia – bez ustawy wcześniejszej
401. lex retro non agit – ustawa nie działa wstecz (zasada nieretroaktywności ustawy)
402. res iudicata – rzecz (sprawa) osądzona
403. vis absoluta – siła absolutna; przymus fizyczny wykluczający istnienie woli i czynu
zabronionego; np. związany dróżnik nie otwierający przejazdu
404. vis compulsiva – siła uderzająca, nagła; przymus kompulsywny (psychiczny), bojaźń
wywołana groźbą, przymus psychiczny połączony z obawą przed realizacją groźby, nie
wyłącza on woli i czynu, ale winę sprawcy, np. zmuszenie do popełnienia czynu
zabronionego poprzez grożenie bronią
405. dolus directus – zły zamiar bezpośredni
406. dolus directus repentinus – zły zamiar nagły
407. dolus directus praemeditatus – zły zamiar przemyślany, zamierzony
408. dolus eventualis – zły zamiar ewentualny (godzenie się)
409. culpa dolo exorta – wina pochodząca ze złego zamiaru; winę kombinowana polegająca
ona na takim połączeniu umyślności z nieumyślnością, w którym znamiona przestępstwa typu
podstawowego objęte są umyślnością, natomiast następstwa czynu powodujące wyższą
karalność - nieumyślnością. Przestępstwa popełnione z winy kombinowanej należą jednak do
kategorii przestępstw umyślnych.
410. iter delicti – ścieżka (pochód, droga) przestępstwa; Przestępstwo umyślne może
potencjalnie przejść przez
cztery etapy: 1. zamiar 2. przygotowanie 3. usiłowanie 4. dokonanie. Przygotowanie,
usiłowanie i dokonanie stanowią formy stadialne popełnienia czynu zabronionego
(przygotowanie wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Przestępstwo nieumyślne można popełnić
tylko przez dokonanie.
411. delictum putativum – przestępstwo mniemane, urojone, „sprawca” myśli, że je
popełnił, mylnie uważa, że istnieją przepisy wg których jego czyn jest przestępstwem
412. nemo prudens punit quia peccatum est sed ne peccetur – nikt rozumny nie karze
dlatego, że (ponieważ) popełniono przestępstwo (przewinienie), lecz dlatego, aby nie było
popełnione; prewencja ogólna i szczególna

15

413. in dubio pro reo – w razie wątpliwości na korzyść oskarżonego; chodzi o nie dające się

usunąć wątpliwości; jest to powiązane z zasadą domniemania niewinności
414. dolus non praesumitur – złego zamiaru (winy umyślnej) nie domniemuje się;
podstawowa zasada procesu karnego; jest powiązana z zasadą domniemania niewinności
415. reformatio in peius iudici appellato non licet – sędziemu apelacyjnemu nie wolno (nie
wypada, nie godzi się) zmieniać (wyrok-u) na niekorzyść (odwołującego się)
416. delicta parentum liberis non nocent – przestępstwa rodziców nie szkodzą dzieciom;
indywidualizacja odpowiedzialności karnej
417. reus in exceptione actor est – pozwany, podnosząc zarzut występuje w charakterze
powoda (staje się powodem)
418. ei incumbit probatio qui dicit non qui negat – ciężar przeprowadzenia dowodu
spoczywa na tym, kto mówi (twierdzi), a nie na tym, kto przeczy; dowieść winien ten, kto
twierdzi, nie ten, kto przeczy; wyjątek od zasady stanowią domniemania
419. quod non est in actis non est in mundo – (to) czego nie ma w aktach, nie istnieje na
świecie; np. w dawnym procesie, gdy dla sędziego miarodajna była tylko treść akt. Ten kto
twierdzi musi udowodnić
420. verba volant, scripta manent – słowa ulatują (odlatują, uciekają), pisma pozostają
421.testis ex auditu – świadek ze słyszenia; nie jest świadkiem z widzenia (testis ex visu)
422. nemo iudex in propria (sua) causa – nikt nie jest (nie może być) sędzią we własnej
sprawie; nikt nie jest stosowanym sędziom we własnej (osobistej) sprawie; np. przepisy
wyłączające sędziego z orzekania
423. forum delicti commissi – miejsce popełnienia przestępstwa
424. forum praeventionis – miejsce, gdzie przestępstwu zapobierzono
425. perpetuatio fori – przedłużenie (utrwalenie) kompetencji sądu; utrwalenie właściwości
sądowej, tj. pozostawienie jako właściwego sądu, przed którym wszczęto postępowanie,
nawet gdyby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy
426. forum connexitatis causarum – miejsce, gdzie miał miejsce zbieg spraw; właściwośći
szczególna ze względu na złożoność sprawy. Właściwość z łączności spraw występuje w
sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka czynów (np. łączność
podmiotowa, przedmiotowa).
427. causa principalis – sprawa główna
428. causa accessoria – sprawa wpadkowa (uboczna)
429. res iudicata pro veritate habetur – sprawę osądzoną uważa się za prawdziwą;
430. ne bis in idem crimen iudicetur – aby w tej samej sprawie zbrodnia dwa razy nie była
sądzona; nie wolno dwa razy osądzać tego samego przestępstwa
431. confessio est regina probationum – przyznanie się (do winy) jest królową dowodów;
np. w procesach inkwizycyjnych

432. propter falsa – ze względu na fałszywe dowody (dokumenty); jako przyczyna

wznowienia postępowania
433. propter nova – ze względu na nowe dowody (dokumenty) nie znane przedtem sądowi;
jako przyczyna wznowienia postępowania

Paremie

434.In legibus magis simplicitas quam difficultas placet – (L2.23.7) – W prawie podoba się
bardziej prostota niż zawiłość; ustawa powinna być pisana językiem prostym

16

435. Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – (ad D.9.2.32 pr.) – Tam gdzie taki
sam powód ustawy tam takie samo rozstrzygnięcie ustawy; W takich samych okolicznościach
należy stosować takie same rozwiązania prawne;
436. Optima est legum interpres consuetudo – (D.1.3.37) – Zwyczaj jest najlepszym
interpretatorem ustaw (najlepszą wykładnią prawa)
437. Leges ab omnibus intellegi debent – (C.1.14.9) – Ustawy powinny być zrozumiale dla
wszystkich (przez wszystkich rozumiane)
438. Leges bonae ex malis moribus procreantur – (Macrobius, sat. 3.17.10) – Dobre
ustawy rodzą się ze złych obyczajów
439. Legem bonam a mala nulla a lia nisi naturae norma dividere possumus – (Cicero, de
leg. 1.44) – Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury; Ustawy dobrej od
złej w żaden inny sposób nie możemy odróżnić jak tylko naturą normy (J.Z.)
440. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem – (D.1.3.17) –
Znać ustawy (prawa) to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania
441. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur – (D.1.3.8) – Prawa są
stanowione nie ze względu na konkretne (poszczególne) osoby, lecz dla wszystkich (dla
ogółu)
442. Satius enim esse impunitum relinqui facinus nocentis quam innocentem damnari –
(D.48.19.5 pr.) – Lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy (nie ukarać winnego) niż
skazać niewinnego
443. Cessante ratione legis, cessat ipsa lex – (ad D.35.1.72.6) – Gdy ustaje powód
(przyczyna) wydania (obowiązywania) ustawy, traci moc (wygasa) sama ustawa

444. Vanae voces populi non sunt audiendae – (c.9.47.12) – Nie należy dawać posłuchu

czczym głosom tłumu – Sędzia nie powinien ulegać naciskom
445. Non omne quod licet honestum est – (D50.17.144 pr.) – Nie wszystko, co dozwolone,
jest godziwe (uczciwe)
446. Sententia facit ius inter partes – (ad D5.2.17.1) – Wyrok tworzy prawo między
stronami
447. Libertas inaestimabilis res est – (D.50.17.106) – Wolność jest rzeczą bezcenną
448. Vim vi repellere licet – (D.43.16.1.27) – Siłę wolno odeprzeć siłą.
449. Male nostro iure uti non debemus – (Gaius 1.53) – Nie powinniśmy źle korzystać z
przysługującego nam prawa;
450. Nullus idoneus testis in re sua intellegitur – (D.22.5.10) – Nikt nie może być
wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie; Nikt nie może być uważany za zdolnego
świadka we własnej sprawie
460. Poena constituitur in emendationem hominum – Kara ustanowiona jest w celu
poprawienia ludzi
461. Res nullius cedit primo occupanti – Rzecz niczyja przypada pierwszemu
zawłaszczającemu; Rzecz niczyja staje się własnością pierwszego, który ją zagarnął
462. Vigilantibus, non dormientibus, iura subveniunt – Czuwającym, a nie śpiącym
przychodzą na pomoc prawa
463. Volenti et scienti non fit iniuria – Chcącemu i wiedzącemu nie dzieje się krzywda
464. Ignorantia legis neminem excusat – Nieznajomość prawa nikogo nie uwalnia od
skutków prawnych
465. Culpa lata dolo aequiparatur – Wina umyślna jest zawsze ze złym zamiarem
466. Ex iniuria ius non oritur – Z bezprawia nie rodzi się (nie może wynikać) prawo
(uprawnienie)

467. Nemo ex suo delicto meliorem suam condictionem facere potest – (Ulpianus Dig.

50,17,134,1) – Nikt z tytułu przestępstwa (deliktu) nie może uczynić lepszej swej sytuacji
(położenia)

17

468.Hominum causa omne ius constitutum est – Ze względu na ludzi wszelkie prawo
zostało ustanowione
469. Quid leges sine moribus, vanae proficiunt – Co prawa bez obyczaju niewiele znaczą;
Horacy – Cóż warte są prawa bez prawych obyczajów (gdzie obyczaj niewiele znaczy)
470. Moribus ornes, legibus emendes – Ozdobione obyczaje, naprawione ustawami
471.Corruptissima re publica plurimae leges – Najbardziej skorumpowana rzeczpospolita
wieloma ustawami; Najwięcej praw w skorumpowanym państwie (Tacitus Annales III, 27)

Związki frazeologiczne

-abutendi
prawo zużycia rzeczy,
-ad bellum
prawo do wojny,

18

-ad rem
prawo do rzeczy,
-aequum
prawo słuszne,
-antiquum
prawo wcześniejsze w porównaniu z
prawem aktualnie obowiązującym
(w języku kancelarii cesarskiej w
późnym cesarstwie i za Justyniana –
prawo klasyczne),
-auspiciorum
prawo badania woli bogów w
zakresie przedsiębranych czynności
przy współudziale augurów,
-auxilii
prawo plebejuszy do pomocy
trybuna ludowego przeciw
samowoli magistratury,
-belli
prawo dotyczące wojny, prawo
wojenne,
-belli et pacis
prawo wojny i pokoju,
-caducum
a) prawo kaduka, tj. prawo do
bezdziedzicznego spadku, b)
bezprawie, gwałt,
-canonicum
prawo kościelne,
-civile
a) dawne prawo rzymskie
przysługujące tylko obywatelom
gminy rzymskiej, b) Śr.: prawo
miejskie, c) prawo obywatelskie,
którym rządzą się obywatele danego
kraju, d) Śr.: sąd miejski, e) Śr.:
prawo rzymskie,
-civitatis
a)
prawo obywatelskie, b) prawo
miejskie
-cogens
prawo bezwzględnie obowiązujące,
od którego norm strony nie mogą
odstąpić,
-commune
a) prawo przysługujące szerszemu
kręgowi osób, b) prawo pospolite,
prawo powszechne stanowiące
konglomerat zasad prawa
rzymskiego, kanonicznego i
germańskiego, c) prawo rzymskie
średniowieczne,
-contrahendi
prawo zawierania umów,
-conubii
prawo zawierania związków
małżeńskich ważnych w obliczu ius
civile,
-disponendi

19

prawo rozporządzania rzeczami lub
prawami,
-dispositivum
prawo względnie obowiązujące,
które zezwalało stronom na
wprowadzenie drogą umowy
pewnych odstępstw od danego
przepisu,
-dominii
prawo własności,
-ducale
Śr.: prawo książęce,
-fruendi
prawo do pobierania pożytków z
rzeczy,
-generale
prawo ogólne,
-gentium
prawo narodów, prawo
międzynarodowe publiczne,
-gestionis
prawo zarządzania,
-hereditatis
prawo dziedziczenia,
-honorarium
system rzymskiego prawa
prywatnego powstały dzięki
prawotwórczej działalności
magistratur,
-honorum
przysługujące obywatelowi
rzymskiemu prawo piastowania
urzędów, bierne prawo wyborcze,
-in re
prawo rzeczowe,
-in re aliena
prawo na rzeczy cudzej,
-intercessionis
prawo sprzeciwu przysługujące: a)
każdemu urzędnikowi w stosunku
do zarządzeń wydanych przez
współurzędującego kolegę, b)
trybunowi ludowemu,
-mixtum
prawo stanowiące zbiór przepisów
ustawowych i zwyczaju,
-municipale
Śr.: a) prawo miejskie, b) prawo
lokalne,
-naturale s. naturae
prawo natury, przyrodzone,
właściwe wszystkim stworzeniom,
w przec. do prawa nadanego,
-particulare
prawo partykularne, prawo
szczególne,
-patris
uprawnienia ojca rodziny,
-patronalis
prawo patronatu nad wyzwoleńcem,

20

-peregrinorum
prawo peregrynów,
-positivum
prawo pozytywne, obowiązujące,
-possidendi
prawo do posiadania,
-postliminii
prawo powrotu, na podstawie
którego odżywały uprawnienia
wracającego z niewoli wojennej
obywatela z momentem
przekroczenia przez niego granic
państwa rzymskiego,
-primae noctis
prawo pierwszej nocy przysługujące
panu feudalnemu wobec
wychodzącej za mąż chłopki,
-primi occupantis
prawo pierwszeństwa w zajęciu
rzeczy,
-privatum
prawo prywatne, prawo regulujące
stosunki prawne poszczególnych
osób w zakresie ich uprawnień
osobistych i majątkowych,
-provocationis
prawo odwołania się do
zgromadzenia ludowego od kary
śmierci wymierzonej przez
magistraturę,
-publicum
prawo publiczne, dotyczące państwa
jako całości,
-puniendi
prawo karania,
-referendi
prawo stawiania wniosków na
zgromadzeniach ludowych,
przysługujące magistraturom
wyposażonym w ius agendi cum
populo.
-sacrum
prawo sakralne,
-saeculare
Śr.: a) prawo ludzi świeckich, b) sąd
świecki,
-sanguinis
a) prawo pokrewieństwa opartego
na kognacji, b) prawo krwi
uzależniające obywatelstwo dziecka
od obywatelstwa rodziców,
=scriptum
a) prawo pisane, tj. takie, które
powstało i istniało w postaci pisanej
(w przec. do prawa zwyczajowego,
przekazywanego drogą ustnej
tradycji), b) Śr.: prawo rzymskie
-singulare
a) prawo szczególne, obejmujące
normy o charakterze wyjątku od

21

ogólnych reguł prawa
powszechnego, zwł. nakazujące
szczególne traktowanie pewnych
grup lub osób w przec. do ius
commune, b) prawo wyjątkowe,
przepisy obowiązujące wyjątkowo,
-soli
prawo ziemi, tj. miejsca urodzenia
jako czynnik decydujący o
obywatelstwie,
-speciale
przywilej,
-spirituale
a) prawo duchowieństwa, b) sąd
duchowny,
-statuendi
Śr.: możność stanowienia prawa
przysługująca miastom włoskim,
-strictum
prawo ścisłe, formalistyczne,
zobowiązujące do ścisłego trzymania
się wypowiedzianych słów lub
formuły procesowej,
-suffragii
prawo głosowania na
zgromadzeniach ludowych, czynne
prawo wyborcze,
»talionis
prawo odwetu, talion,
»tertii
prawo osoby trzeciej,
»testandi
zdolność do sporządzania ważnego
prawnie testamentu,
»tollendi
przysługujące pozwanemu przy rei
vindicatio oraz negotiorum gestorowi
prawo zabrania nakładów
zbytkownych (impensae voluptuariae),
o ile jest to możliwe,
»tractatuum
prawo państwa do zawierania
umów międzynarodowych,
»universale
prawo ogólne, powszechne,
»utendi
prawo używania rzeczy,
»utendi fruendi
prawo używania i pobierania
pożytków z rzeczy.
»variandi
a) prawo zastąpienia jednego
przedmiotu innym przy
upoważnieniu przemiennym, b)
prawo wyboru świadczenia, np.
przy legatum optionis,
»vetus
prawo dawne, przeciwstawiane
poklasycznemu systemowi
prawnemu utworzonemu głównie

22

przez konstytucje cesarskie,
»vitae ac necis
prawo życia i śmierci,
»in re aliena
prawa na rzeczy cudzej,
LEX -- ustawa
»agraria
ustawa rolna,
»caducaria
ustawa stwierdzająca niezdolność
pewnych osób do nabycia spadku,
który wskutek tego przypadał
skarbowi państwa,
»causae
prawo właściwe dla danego
stosunku prawnego,
»coloniae
ustawa, która regulowała
organizację kolonii oraz uprawnienia
jej mieszkańców,
»commissoria
zastrzeżenie, że sprzedawca może
odstąpić od umowy, jeżeli kupujący
nie uiści ceny w określonym
terminie, albo że zastawnik
zatrzyma przedmiot zastawu na
własność, gdy świadczenie długu nie
nastąpi w terminie,
»domicilii
prawo obowiązujące w miejscu
zamieszkania danej osoby,
»duodecim tabularum
ustawa XII Tablic,
»ferenda
ustawa, która ma być uchwalona w
przyszłości,
»fori
prawo obowiązujące w miejscu
urzędowania sądu,
»generalis
przepis ogólny,
»loci contractus
prawo obowiązujące w miejscu
zawarcia umowy,
»loci delicti commissi
prawo obowiązujące w miejscu
popełnienia przestępstwa,
»mitior
ustawa łagodniejsza,
»municipalis
lokalna ustawa wydana przez
rzymskiego magistratus cum imperio
dla danego miasta, regulująca jego
organizację,
»naturalis
prawo przyrodzone, prawo
naturalne, prawo natury,
»particularis
prawo szczególne,
»patriae

23

prawo państwa, którego
obywatelem jest dana osoba, prawo
obowiązujące w ojczyźnie danej
osoby,
»personalis
prawo osobowe,
»posterior
ustawa późniejsza,
»primaria
a) przepis pierwotny, b) ustawa
podstawowa,
»regia
nazwa nadana przez Justyniana tzw.
lex de imperio,
»severior
ustawa surowsza,
»

specialis
przepis szczególny,
»
subsidiaria
przepis posiłkowy,
»
talionis
prawo odwetu (talionu),
LEGES – ustawy
»barbarorum
ustawy królów germańskich dla
Germanów,
»comitiales
ustawy uchwalone przez
zgromadzenia ludowe,
»consulares
ustawy zaproponowane przez
konsulów,
»datae
zarządzenia wydawane przez
magistratury rzymskie, a zwłaszcza
cesarzy na podstawie upoważnienia
zawartego w ustawie zgromadzenia
ludowego w zakresie spraw
zastrzeżonych do ich kompetencji,
»regiae
zbiór rzekomych ustaw z okresu
królewskiego w Rzymie,
»rogatae
ustawy uchwalane na
zgromadzeniach ludowych w
Rzymie w wyniku złożonego
wniosku – rogatio,
»Romanae barbarorum
ustawy królów germańskich dla
podbitej ludności rzymskiej,
!