189

R O Z D Z I A Ł II

BEZPIECZEŃSTWO SPOŁECZNE, ZAWODOWE I KULTUROWE

Mikołaj Jacek ŁUCZAK
Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych Dziennikarstwa w Poznaniu

POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA W KONTEKŚCIE TEORII SYSTEMÓW JAKO

PODSTAWA DO ANALIZY BEZPIECZEŃSTWA SPOŁECZNEGO

Refleksja nad kategorią bezpieczeństwa staje się dziś coraz bardziej po-

wszechna w różnych środowiskach naukowych – dzieje się tak z wielu powodów.
Zaliczyć do nich można wzrost poczucia zagrożenia w wymiarze psychologicznym
(jednostkowym) i społecznym (zbiorowym), pojawiające się kryzysy zaufania – np.
dotyczące bytu gospodarczego czy władzy, pojawiające się w kontekście najnow-
szych osiągnięć naukowo-technicznych pytania o charakterze etycznym a nawet
egzystencjalnym (badania genetyczne i biotechnologie), itp.

W zależności od dyscypliny i wynikającej z tego specyfiki dyskursu, pojęcie

bezpieczeństwa bywa różnie definiowane.

Pojawia się pytanie, czy jest możliwe zastosowanie określonych, względnie

uniwersalnych ram teoretycznych dla dyskursów dot. bezpieczeństwa prowadzo-
nych przez przedstawicieli różnych nauk szczegółowych – którzy posługują się
odmiennym aparatem pojęciowych i opierają swe rozważania na odmiennych usta-
leniach teoretycznych. Jest to więc pytanie o możliwość istnienia pewnego meta-
paradygmatu, który mógłby być w określonym zakresie, przydatny do „uporządko-
wania” dyskursu na temat bezpieczeństwa – co więcej mógłby być pomocny w
poszukiwaniach interdyscyplinarnych, oferując uczonym reprezentującym różne
dyscypliny teoretyczne platformę porozumienia i wymiany poglądów. Taki metapa-
radygmat zaczynał się kształtować w latach 30-tych i 40-tych XX wieku, za sprawą
poszukiwań teoretycznych Ludwiga von Bertalanffy’ego i rozwijany był przez kolej-
ne pokolenia badaczy aż do dnia dzisiejszego. Mowa tu o badaniach systemowych
(czy inaczej filozofii systemowej zwanej też niekiedy „systemizmem”), których od-
zwierciedleniem były różnego rodzaju teorie i koncepcje pojawiająca się w zgoła
odmiennych obszarach nauki. Dla przykładu wymienić tu można chociażby: cyber-
netykę, teorie systemowe w naukach technicznych (np. elektronice),

1

systemową

teorię osobowości, ekologię (naukę, która sama w sobie – ma charakter systemo-
wy), podejścia systemowe w naukach wojskowych,

2

teorię i terapię systemową

uzależnień,

3

systemową teorię kultury, systemową teorię komunikacji,

4

systemową

1

porównaj: prace M. Mazura w tym: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. Warszawa 1966

i Jakościowa teoria informacji, Warszawa 1970

2

porównaj: prace P. Sienkiewicza

3

porównaj: m.in. M. Stepulak: Podejście systemowe we współczesnej psychologii polskiej. Lublin 1995

4

patrz: M. Fleischera: Ogólna teoria komunikacji. Wrocław 2007

190

teorię zdrowia,

5

systemowe teorie zarządzania, aż po systemową teorię twórczo-

ści. W swoich poszukiwaniach i interpretacjach niektórzy badacze świadomie przy-
znają się do nurtu systemowego, inni z kolei posługują się pojęciem systemu i na-
wiązaniami do teorii systemowych często w sposób intuicyjny – co nie koniecznie
oznacza błędny.

Termin ‘system’, który w języku polskim zastępowany bywa terminem ‘układ’,

jest pojęciem nieostrym, i oznacza – jak pisze Gasparski „co innego dla różnych
osób zaangażowanych w badania systemowe. (...) najpowszechniej rozumie się
system jako zbiór lub układ przedmiotów tak zrelatywizowanych lub powiązanych,
że tworzą jedność lub całość. Termin ‘system’ używany jest też jako nazwa dwu
ontologicznie różnych kategorii: rzeczy i tworów abstrakcyjnych”.

6

Jako początek badań systemowych przyjmuje się pracę Ludwiga von Berta-

lanffy’ego z 1928 roku (Kritische Theorie der Formbildung), w której opracował on
systemową teorię organizmu biologicznego i zapowiedział teorię systemów otwar-
tych. W latach powojennych przedstawił on tzw. Ogólną Teorię Systemów (skrót
ang. GST

7

), rozumianą przez niego jako dyscyplina logiczno-matematyczna, mają-

ca zastosowanie do badania wszelkich systemów. „Na tej drodze możliwe są pre-
cyzyjne sformułowania właściwości systemów – takich jak całość i suma, dyferen-
cjacja, mechanizacja progresywna, centralizacja, porządek hierarchiczny, final-
ność, ekwifinalność itd. – czyli charakterystyk występujących we wszystkich dzie-
dzinach nauki, zajmujących się systemami, warunkując tym samym ich logiczną
homologię”.

8

W 1954 roku Bertalanffy założył wraz z Rapoportem, Bouldingiem i Gererdem

Towarzystwo Rozwoju Ogólnej Teorii Systemów

9

(jego późniejsza nazwa to Towa-

rzystwo Badania Systemów Ogólnych

10

).

Ujęcie systemowe to inaczej mówiąc określona postawa metodologiczna „ak-

centująca brak barier dyscyplinarnych, swobodę w stosowaniu wiedzy i technik
nagromadzonych w jednej dziedzinie do problemów występujących w innej dzie-
dzinie lub w uznawaniu, iż dwie różne dziedziny są w rzeczywistości jedną dziedzi-
ną stykową”.

11

Badania systemowe, różnorodne co do treści, zakresu i poziomu ogólności,

posiadają charakterystyczną cechę wspólną: „nakazują traktować rozpatrywane
przedmioty jako systemy, tj. jako zespoły wzajemnie powiązanych elementów
funkcjonujących w obrębie całości”.

12

Jak wskazuje Michael Fleischer „obok same-

go systemu, jego elementów i relacji przedstawianych razem jako funkcjonalna
całość, Ogólna Teoria Systemów uwzględnia zjawiska ‘porządku’ i ‘organizacji’,
przy założeniu hierarchicznej struktury systemu”.

13

Bertalanffy jako źródło koncepcji systemowych wskazywał myśl Arystotelesa,

ujmującą całość jako coś więcej niż sumę jej części. Koncepcje Bertalanffy’ego

5

porównaj: W.J. Cynarski: Systemowa teoria zdrowia Fritjofa Capry w: Rocznik Naukowy Ido – Ruch

dla Kultury tom I (2000)

6

W. Gacparski: Teoria systemów w: Filozofia a nauka. Warszawa 1987, s. 696

7

General Systems Theory

8

L. von Bertalanffy: Ogólna Teoria Systemów. Warszawa 1972, s. 21

9

Society for Advancement of General Systems Theory

10

Society for General Systems Research

11

W. Gacparski: Teoria systemów. W: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny. Wrocław 1987, s. 696

12

Ibidem, s. 698

13

M. Fleischer: Teoria kultury i komunikacji. Systemowe i ewolucyjne podstawy. Wrocław 2002, s. 129

191

znalazły szeroki oddźwięk, ze względu na coraz powszechniejsze w środowiskach
naukowych przekonanie o – jak pisze Gasparski – „niewystarczalności metody
klasycznej, mechanistycznej czy newtonowskiej (…) do adekwatnego wyjaśniania
zjawisk”.

14

Pogląd taki może zostać uściślony, dzięki wyjaśnieniom zaproponowanym

przez Fleischera: „Stosowano (…) metodę linearnych zależności przyczynowo-
skutkowych lub niezorganizowanego skomplikowania. W przypadku komplekso-
wych i usieciowionych zależności, jak na przykład odnoszących się do porządku
i organizacji, metody te zawodzą, jako że mamy tu do czynienia ze zorganizowa-
nym skomplikowaniem, ze współoddziaływaniem w systemach”.

15

Z kolei według

Sadowskiego „ujęcie systemowe cechuje rezygnacja z jednostronnie analitycz-
nych, liniowych metod badania. Główny akcent kładzie się na analizę całościo-
wych, integrujących właściwości badanego obiektu, ujawniania jego różnorodnych
sprzężeń i struktury”.

16

Chcąc więc podjąć rozważania dotyczące kategorii bezpieczeństwa w kontek-

ście systemowym, należy przypomnieć najbardziej podstawowe ustalenia jakie
zostały poczynione w ramach filozofii systemowej od czasów Ludwiga von Berta-
lanffy’ego.

Stworzoną przez Bertalanffy’ego koncepcję systemów otwartych można na-

zwać wizją o charakterze ontologicznym, początek tych badań to jak już wspo-
mniałem lata 30-te XX wieku. Źródła i inspiracje tych poszukiwań odnoszą nas
przede wszystkim do przyrodoznawstwa, a w szczególności do nauk biologicz-
nych. Każda teoria jest pewnym rodzajem filozofii. Wizja Bertalanfyego to teoria
z obszaru filozofii nauki. Autor Ogólnej teorii systemów wykorzystuje na kartach
swej rozprawy operacjonalizacje matematyczne, przeważnie nie w pełni zrozumiałe
dla przedstawicieli nauk społecznych – co więcej trudne lub niemożliwe do zasto-
sowania w kontekście badań społecznych.

Co oznacza otwartość systemu – w sensie biologicznym i filozoficznym? Każ-

dy organizm żywy jest konfiguracją utrzymywaną w stanie tzw. quasi-stabilności
dzięki (i mimo) procesom metabolicznym. Na chwilowe zmiany w otoczeniu (tzw.
bodźce), organizm reaguje – jak pisze Bertalanffy – wahaniami swego stanu sta-
bilności. ‘Otwartość’ systemu w sensie biologicznym sprowadza się do pobierania
i oddawania substancji materialnych. Jak ujmuje to Bertalnffy „…mimo, że z uwagi
na olbrzymią liczbę reakcji w organizmie, a nawet w pojedynczej komórce, niemoż-
liwe jest śledzenie poszczególnych reakcji, można jednak używać twierdzeń repre-
zentujących średnie statystyczne z mnogości (…) nawet nieznanych procesów”.

17

Systemy żywe są systemami otwartymi, pozostającymi w stanie stabilności,

jednak stabilność tę należy rozumieć jako utrzymywanie dynamicznego porządku,
wykazującego swoistą, biologiczną „celowość”, określaną jako ekwifinalność:
„w procesach organicznych ten sam stan ostateczny, ten sam cel, może zostać
osiągnięty od różnych warunków początkowych i różnymi drogami”.

18

Dynamiczną

strukturę systemów żywych i to na wszystkich poziomach organizacji (komórki,

14

W. Gasparski, op. cit., s. 699

15

M. Fleischer, op. cit., s. 129

16

W. Sadowski: Podstawy ogólnej teorii systemów. Analiza logiczno-metodologiczna. Warszawa 1978,

s. 93

17

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 158

18

Ibidem, s. 168

192

organizmu, biocenozy), wyjaśnia model systemu otwartego. System otwarty, wyko-
rzystując swe warunki wewnętrzne, może osiągać stan wyższego uporządkowania,
czyli wyższej organizacji. „Teoria systemów otwartych to część ogólnej teorii sys-
temów”.

19

Reasumując – ujmuje Bertalanffy organizmy żywe jako systemy otwarte, dy-

namiczne, dążące do podtrzymywania stanu swego uporządkowania, jak i zdolne
do osiągania stanu wyższego uporządkowania (organizacji). Otwartość systemu
żywego wyjaśnia biorąc pod uwagę termodynamikę procesów nieodwracalnych
i wskazując na dążenie organizmów do przeciwdziałania entropii, poprzez budo-
wanie i podtrzymywanie porządku strukturalnego i funkcjonalnego. Systemem
otwartym, ‘żywym’, jest dla niego nie tylko każdy indywidualny organizm, ale rów-
nież populacja, a także bardziej złożone formy, jak np. całe ekosystemy. Systemo-
wo traktuje również nie tylko cały, złożony organizm wielokomórkowy, ale także
wchodzące w jego skład układy, tkanki i pojedyncze komórki. Także każda poje-
dyncza komórka jest złożonym systemem, którego elementami są struktury sub-
komórkowe. Taka wizja systemów żywych ukazuje wyraźnie ich hierarchiczność
strukturalno-funkcjonalną, jak i różne poziomy porządku organizacyjnego.

Spojrzenie „na świat jako organizację

20

”, określa Betralanffy jako ‘rewolucję

organizmową’, której rdzeniem jest pojęcie systemu. Życie nie jest więc przypad-
kowym rezultatem procesów fizycznych, rezultatem „losowych mutacji i przetrwa-
niem w młynie doboru naturalnego”,

21

lecz stanowi – jak określa to Bertalanffy –

„pęd ku wyższym formom egzystencji”.

W takim kontekście postrzega Bertalanffy człowieka, jego osobowość, a także

jego sposób istnienia w świecie, proponując model „systemu osobowości aktyw-
nej”, zmierzający do wprowadzenia „nowego modelu człowieka”. Pisze on: „Kon-
cepcja systemowa próbuje umieścić w centrum zainteresowania psychofizjologicz-
ny organizm jako całość”.

22

Wyraża sprzeciw wobec modelu reaktywnego, opisy-

wanego mechanizmem bodziec–reakcja, koncepcji „przywracania homeostazy”,
„zaspokajania potrzeb biologicznych”. Podkreśla konieczność uwzględniania czyn-
nej roli człowieka w procesie poznania. „Człowiek (…) w zupełnie konkretnym sen-
sie tworzy swój świat”.

23

Przytacza Bertalanffy stwierdzenie, wedle którego „świat

jaki poznajemy, jest rezultatem postrzegania, nie jego przyczyną”.

W innej części swej Ogólnej teorii systemów Bertalanffy zastanawia się nad

możliwymi, jak i już urzeczywistnionymi, zastosowaniami koncepcji systemowej
w naukach społecznych – socjologii, antropologii kulturowej, ekonomii, politologii.
Przyjmując nomotetyczne podejście do nauki, a więc szukające prawidłowości
i uogólnień, stwierdza wręcz, że „nauki społeczne to nauki o systemach społecz-
nych”.

24

To, co wg. Bertalanffy’ego utrudnia w pełni systemowe podejście do badania

systemów społecznych, to pomijanie badania relacji, oraz pomijanie specyfiki da-
nych systemów. Zauważa jednak, że na coraz szersza skalę są wprowadzane do
socjologii pojęcia i teorie wywodzące się ze współczesnego podejścia systemowe-

19

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 185

20

Ibidem, s. 224

21

Ibidem

22

Ibidem, s. 230

23

Ibidem, s. 231

24

Ibidem, s. 232

193

go. Zalicza do nich koncepcję systemu otwartego, mechanizm sprzężenia zwrot-
nego, teorię informacji, jak i (różne) teorie komunikacji. Poświęca też kilka krytycz-
nych słów skierowanych pod adresem Talcota Parsonsa, zwracając uwagę na
„przesadny nacisk, jaki teoria ta kładzie na utrzymanie się przy życiu, równowagę,
przystosowanie, homeostazę, stabilne struktury instytucjonalne itd. (…) Okazuje
się więc, że teoria ta ma charakter konserwatywny i konformistyczny; broni ona
‘systemu’ (lub megamaszyny społecznej, by posłużyć się określeniem L. Mumfor-
da), gdyż pomniejsza znaczenie systemów społecznych, a tym samym je utrud-
nia”.

25

Nieco dalej Bertalanffy stwierdza, że nauki przyrodnicze mają do czynienia

z bytami fizycznymi, natomiast nauki społeczne – „z istotami ludzkimi w stworzo-
nym przez nich samych świecie kultury”.

26

W tym między innymi widział on pod-

stawową różnicę pomiędzy przyrodoznawstwem a naukami społecznymi. Na mar-
ginesie zaznaczyć należy, że i sam Bertalanffy i tym bardziej jego następcy zdawa-
li sobie sprawę z oczywistej trudności wynikającej z faktu iż większość bytów
żywych funkcjonujących na naszej planecie można badać z jednej strony jako
„elementy” przyrodnicze, z drugiej strony nie można zapominać o społecznych, czy
mówiąc inaczej socjalnych kontekstach ich życia. Dobrym przykładem jest tu etolo-
gia której przedstawiciele zajmują się m.in. społecznymi zachowaniami zwierząt.
W tym kontekście to co specyficznie ludzkie to tak naprawdę język – jako rozwinię-
ta forma komunikacji i jak zresztą wskazywał sam Bertalanffy – zdolność do two-
rzenia kultury.

Trudności w zastosowaniu systemowego podejścia do nauk o społeczeństwie

upatruje Bertalanffy nie tylko w ogromnej złożoności zjawisk, ale również w zdefi-
niowaniu rozpatrywanych bytów. Wszelkie te trudności, jak i pojawiające się
uproszczenia, odnoszą się jednak do analiz na poziomie konkretnych systemów
społecznych, a nie do ogólnej teorii systemów. Ogólna teoria systemów uwzględ-
nia zarówno utrzymywanie systemu przy życiu, zarówno ochronę systemu jak
I konflikt wewnętrzny – jak wskazuje Bertallanfy – „może wobec tego posłużyć jako
szkielet logiczny udoskonalonej teorii socjologii”. Podsumowując, możemy powie-
dzieć, że system otwarty to taki, który jest zdolny zarówno do podtrzymania swoje-
go istnienia jak również do wzrostu – polegającego na stałej wymianie ze środowi-
skiem zewnętrznym.

Powróćmy do zagadnienia bezpieczeństwa – otóż bezpieczeństwo z punktu

widzenia teorii systemów otwartych można jak sądzę określić następująco:

1) Bezpieczeństwo jako wewnętrzna integracja systemu;
2) Bezpieczeństwo jako zapewnienie warunków względnie stabilnego wzrostu

systemu;

3) Bezpieczeństwo jako utrzymanie integralności granic systemu, które

względnie izolują go od otaczającego środowiska.

Kolejnym ważnym rozwinięciem teorii systemowej w połowie XX wieku była

cybernetyka – czyli mówiąc inaczej teoria systemów cybernetycznych. Należy tu
przypomnieć nazwisko Norberta Wienera, którego prace wpłynęły nie tylko na roz-
wój współczesnych nauk technicznych, ale również wyznaczyły kierunki poszuki-
wań przede wszystkim w naukach o komunikacji. Jednym z kluczowych i zarazem
jednym z najszybciej rozpopularyzowanych pojęć z obszaru cybernetyki jest poję-

25

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 234

26

Ibidem, s. 235

194

cie sprzężenia zwrotnego. Ludwig von Bertalanffy stwierdza, iż „podstawą modelu
cybernetycznego jest cykl sprzężenia zwrotnego, w którym – dzięki sprzężeniu
zwrotnemu informacji – utrzymywana jest pożądana wartość, zostaje osiągnięty cel
itd. (…). Model sprzężenia zwrotnego jest systemem zamkniętym w sensie termo-
dynamicznym i kinetycznym; nie ma w nim metabolizmu”

27

. Według W. Rossa

Ashby’ego, cybernetyka to przede wszystkim nauka o sterowaniu.

28

Z kolei Marian

Mazur definiuje sterowanie w sensie cybernetycznym jako „wywieranie pożądane-
go wpływu na określone zjawiska”.

29

Wracając do twórcy cybernetyki warto podkreślić zainteresowania jego i jego

współpracowników zagadnieniami antropologicznymi, socjologicznymi i ekono-
micznymi, wynikające z uznania roli informacji i komunikowania się w ramach spo-
łeczeństwa. Wśród osób, które podzielały zainteresowanie Wienera problemami
organizacji społecznej i społecznej komunikacji wymienić można m.in. G. Batesona
i M. Mead. Jak podkreślał sam Wiener: „system społeczny jest tworem zorganizo-
wanym, (…) stanowi pewną całość dzięki systemowi porozumiewania się, a w dy-
namice jego zachowania ważną rolę odgrywają cykliczne procesy o naturze sprzę-
żeń zwrotnych”.

30

Nieco dalej wyraża on zdecydowany brak nadziei, co do sku-

teczności cybernetyki jako nauki, dzięki której możliwe byłoby sterowanie rozwojem
społecznym.

Odnośnie procesów komunikacyjnych sądzi Wiener, że zwierzęta społeczne

mogły „dysponować aktywnymi, inteligentnymi, giętkimi środkami porozumiewania
się na długo przed wykształceniem języka”.

31

Rozważając zagadnienia ilości informacji grupowej, a w szczególności ilości

efektywnej informacji społecznej, stwierdza Wiener, iż „granice społeczności sięga-
ją jedynie dotąd, dokąd sięga skuteczne przekazywanie informacji”.

32

Wydaje się, że poruszając się w ogólnych ramach teoretycznych zdefiniowa-

nych przez cybernetyków i stosując pojęcia przynależne systemowej teorii cyber-
netycznej, można pokusić się o odpowiedź na pytanie o bezpieczeństwo w kon-
tekście cybernetycznym. Zaproponowałbym następujące ustalenia:

1) Bezpieczeństwo jako możliwość wystąpienia, podtrzymania i adekwatności

sprzężeń zwrotnych pomiędzy elementami systemu, a także sprzężeń
zwrotnych pomiędzy systemem a jego otoczeniem;

2) Bezpieczeństwo jako zapewnienie możliwości komunikacyjnych wewnątrz

i zewnątrz grupowych (istotne na poziomie analiz społecznych).

W latach 70-tych XX wieku, za sprawą prac Humberto Maturany i Francisco

Vareli pojawiła się koncepcja systemów autoreferencyjnych. Stanowi ona rozwinię-
cie i uzupełnienie wcześniejszych dokonań w zakresie rozwoju paradygmatu sys-
temowego.

Teorie systemowe wywodzą się z nauk biologicznych, lub też implicite lub

explicite wykazują duże powinowactwo z nimi – przy czym pamiętać należy, że-
mówimy tu o filozofii nauki (w tym wypadku filozofii biologii), która czerpie co naj-

27

Ibidem, s. 186

28

W. R. Ashby: Wstęp do cybernetyki. Warszawa 1961

29

M. Mazur: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, s. 10

30

N. Wiener: Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie. Warszawa 1971,

s. 49

31

Ibidem, s. 202

32

Ibidem, s. 203-204

195

wyżej przykłady, lub też zdania obserwacyjne z dziedziny szczegółowej jaką jest
biologia, a zarazem dostarcza tej ostatniej narzędzi w postaci teorematów szer-
szego zasięgu. Podobnie ma się z teorią systemów autoreferencyjnych (autopoje-
tycznych). Wszelkie teorie naukowe jako nowe filozofie, w tym oczywiście również
teorie systemowe, rozbudowują funkcjonujący paradygmat nauki, lub też stanowią
forpocztę zmiany tegoż paradygmatu – spoglądając wstecz, jak uczynił to Thomas
Kuhn, zauważyć można, że sytuacja taka miała miejsce na długo przed tym zanim
ukonstytuowała się w pełni nowożytna nauka. Teoria systemów autoreferencyj-
nych, nie jest więc wyłącznie teorią biologiczną (można by nawet zaryzykować
stwierdzenie, że poziom jej rozumienia, a w szczególności stosowania na gruncie
nauk biologicznych jest jak na razie niewielki), lecz teorią epistemologiczną i do
tego, jako pewna filozofia – wywierającą wpływ na wiele dziedzin czystej biologii
zgoła niepokrewnych, jak ekonomia, socjologia czy wiele innych.

Niemniej, nasuwa się pytanie: czy system pozostający pod rygorem zasady

autoreferencji jest zdolny do interagowania z innymi systemami? Maturana i Varela
odpowiadają na takie pytanie w następujący sposób: „System autopojetyczny mo-
że interagować z każdym innym, nie tracąc swojej tożsamości pod warunkiem,
że ich indywidualne ścieżki autopoiezy stanowią obopólne źródło kompensujące
zakłócenia”.

33

Zwraca uwagę fakt, że systemy autopojetyczne nie są zamknięte na interakcję

– a więc mogą się ze sobą komunikować w bezpośredni sposób. Jak wskazują
autorzy, owa interakcja może się nawet niekiedy zamienić w integrację, oczywiście
przy spełnieniu pewnych koniecznych warunków, które są przez nich definiowane
w następujący sposób: „system autopojetyczny może stać się komponentem inne-
go systemu, jeżeli niektóre aspekty zmian jego ścieżek autopojetycznych mogą
uczestniczyć w urzeczywistnieniu tego odmiennego systemu”.

34

Umożliwia to roz-

wój systemów, bez całkowitej utraty przez nie ich wyjściowej niejako tożsamości.
Pojęcie tożsamości, warunkujące indywidualność każdego systemu autoreferen-
cyjnego, a zapisane w „ścieżkach jego autopojezy” pełni fundamentalne znaczenie
w koncepcji chilijskich uczonych – jak stwierdzają: „w żywym systemie utrata auto-
pojezy jest dezintegrująca dla jego jedności, a utrata tożsamości jest śmiercią”.

35

Rozumienie tożsamości, jako jednego z centralnych pojęć tej koncepcji i zarazem
definicyjne powiązanie go z innymi konstytuującymi ją kategoriami, jest dodatko-
wym czynnikiem umożliwiającym – poprzez nawiązania i interpretacje – stosowa-
nie tej teorii systemowej do różnych dziedzin społecznych – od czego nie stronił
zresztą nawet Francisco Varela w swych późniejszych pracach. Sytuacja integracji
systemów – jest pewnym rodzajem strukturalnej transformacji dotyczącej jednego,
a najczęściej obydwu systemów, a „każda transformacja strukturalna takiego sys-
temu (...), która zachodząc może podtrzymywać jego tożsamość, musi mieć miej-
sce w sposób wyznaczony przez jego określoną autopojezę i jej podlegający”

36

–

jak pisali uczeni w cytowanej już pracy. Mówimy więc w tym miejscu u procesie
zmiany jaka może zachodzić w danym systemie – zmiany, której możliwy i przede
wszystkim dopuszczalny zakres wyznaczany jest przez określone „ścieżki autopo-
jezy” jakimi „dysponuje” system.

33

H. Maturana, F. Ravela: Autopoiesis. The organization of the Living, Dordecht 1980, s. 108

34

Ibbidem, s. 110

35

Ibidem, s. 112

36

Ibidem, s. 112

196

W tym momencie pojawia się konieczność wyjaśnienia pojęcia systemu za-

mkniętego, które to pojęcie budzi u niektórych osób, szczególnie przywiązanych do
klasycznych koncepcji systemowych, duży opór i niechęć. Wynikają one z uznania
dla takiego opisu i zarazem takiej klasyfikacji, wedle których systemy żywe są sys-
temami otwartymi, natomiast systemami zamkniętymi są systemy nieożywione; ich
szczególna postać – niektóre systemy techniczne – są zaś określane jako systemy
względnie izolowane. Kryterium, wedle którego dokonane jest powyższe rozróż-
nienie to kryterium termodynamiczne. Wyróżnienie natomiast systemu zamknię-
tego w znaczeniu takim, jakie nadają mu Maturana i Varela zasadza się na kryte-
rium organizacyjnym. I tak – system zamknięty, w ujęciu o jakim mówią Maturana
i Varela, nie jest przeciwieństwem systemu otwartego, bo o takim rozumieniu sys-
temu zamkniętego mówi również Bertalanffy, definiując go jako taki, w którym rów-
nowagę określa maksymalna entropia.

37

System zamknięty w ich ujęciu, to system

o określonym sposobie własnej organizacji – takiej mianowicie, w której dominują-
ce są okrężne wzorce sieciowych powiązań i w której niejako zatraca się – jako
wyłącznie umowna – organizacja hierarchiczna.

Trafnie i krótko ujmuje to Gareth Morgan: „celem takich systemów jest osta-

tecznie wytwarzanie samych siebie: ich najważniejszym produktem jest ich własna
organizacja i tożsamość”.

38

Koncepcję autopoiesis, określaną też jako teoria sys-

temów autoreferencyjnych lub systemów autopojetycznych, można traktować jako
rozwinięcie i uzupełnienie klasycznej teorii systemowej. Podkreśla ona znaczenie
cyrkularnych mechanizmów odpowiedzialnych za kształtowanie się sieciowej orga-
nizacji systemowej; wskazuje na dążenie systemu do samopodtrzymywania wła-
snego, sieciowego wzorca organizacji, oraz autoreferencyjność systemu. Morgan
wskazuje tu na to, że Maturana i Varela są świadomi wynikającego z autoreferen-
cyjności paradoksu: „Sądzą oni jednak, że tego rodzaju paradoks odwoływania się
systemu do samego siebie ma podstawowe znaczenie. W systemie nie ma po-
czątku ani końca, ponieważ jest on zamkniętą pętlą interakcji”.

39

Wobec powyższych ustaleń proponuję następującą interpretację bezpieczeń-

stwa w kontekście teorii systemów autoreferencyjnych/autopojetycznych:

1) Bezpieczeństwo jako nienaruszalność „pętli autopojezy” (Maturana i Vare-

la);

2) Bezpieczeństwo jako możliwość tworzenia przez system własnego otocze-

nia;

3) Bezpieczeństwo jako utrzymanie tożsamości danego systemu, przy jedno-

czesnej zdolności do interagowania i integrowania z innymi systemami.

Skromne ramy tego szkicu dają jedynie możliwość zasygnalizowania propo-

zycji definiowania i opisywania bezpieczeństwa jako kategorii socjologicznej w
kontekście filozofii systemowej. Dałoby to możliwość formułowania definicji i opi-
sów względnie uniwersalnych – a więc takich, które mogą być czytelne i przydatne
dla przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych.

37

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 187

38

G. Morgan: Obrazy organizacji. Warszawa 2002 s. 275

39

Ibidem, s. 276