2.01. LUCZAK MIKOLAJ JACEK.doc

189

R O Z D Z I A Ł II

BEZPIECZEŃSTWO SPOŁECZNE, ZAWODOWE I KULTUROWE

Mikołaj Jacek ŁUCZAK
Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych Dziennikarstwa w Poznaniu

POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA W KONTEKŚCIE TEORII SYSTEMÓW JAKO

PODSTAWA DO ANALIZY BEZPIECZEŃSTWA SPOŁECZNEGO

Refleksja nad kategorią bezpieczeństwa staje się dziś coraz bardziej po-

wszechna w różnych środowiskach naukowych – dzieje się tak z wielu powodów.
Zaliczyć do nich można wzrost poczucia zagrożenia w wymiarze psychologicznym
(jednostkowym) i społecznym (zbiorowym), pojawiające się kryzysy zaufania – np.
dotyczące bytu gospodarczego czy władzy, pojawiające się w kontekście najnow-
szych osiągnięć naukowo-technicznych pytania o charakterze etycznym a nawet
egzystencjalnym (badania genetyczne i biotechnologie), itp.

W zależności od dyscypliny i wynikającej z tego specyfiki dyskursu, pojęcie

bezpieczeństwa bywa różnie definiowane.

Pojawia się pytanie, czy jest możliwe zastosowanie określonych, względnie

uniwersalnych  ram  teoretycznych  dla  dyskursów  dot.  bezpieczeństwa  prowadzo-
nych  przez  przedstawicieli  różnych  nauk  szczegółowych  –  którzy  posługują  się
odmiennym aparatem pojęciowych i opierają swe rozważania na odmiennych usta-
leniach teoretycznych. Jest to  więc  pytanie o możliwość istnienia pewnego meta-
paradygmatu, który mógłby być w określonym zakresie, przydatny do „uporządko-
wania”  dyskursu  na  temat  bezpieczeństwa  –  co  więcej  mógłby  być  pomocny  w
poszukiwaniach  interdyscyplinarnych,  oferując  uczonym  reprezentującym  różne
dyscypliny teoretyczne platformę porozumienia i wymiany poglądów. Taki metapa-
radygmat zaczynał się kształtować w latach 30-tych i 40-tych XX wieku, za sprawą
poszukiwań teoretycznych Ludwiga von Bertalanffy’ego i rozwijany był przez kolej-
ne pokolenia badaczy aż do dnia dzisiejszego. Mowa tu o badaniach systemowych
(czy inaczej filozofii systemowej zwanej też  niekiedy „systemizmem”), których  od-
zwierciedleniem  były  różnego  rodzaju  teorie  i  koncepcje  pojawiająca  się  w  zgoła
odmiennych obszarach nauki. Dla przykładu wymienić tu można chociażby: cyber-
netykę,  teorie  systemowe  w  naukach  technicznych  (np.  elektronice),

systemową

teorię osobowości, ekologię (naukę, która sama w sobie – ma charakter systemo-
wy), podejścia systemowe w naukach wojskowych,

teorię i terapię systemową

uzależnień,

systemową teorię kultury, systemową teorię komunikacji,

systemową

porównaj: prace M. Mazura w tym: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. Warszawa 1966

i Jakościowa teoria informacji, Warszawa 1970

porównaj: prace P. Sienkiewicza

porównaj: m.in. M. Stepulak: Podejście systemowe we współczesnej psychologii polskiej. Lublin 1995

patrz: M. Fleischera: Ogólna teoria komunikacji. Wrocław 2007

190

teorię zdrowia,

systemowe teorie zarządzania, aż po systemową teorię twórczo-

ści. W swoich poszukiwaniach i interpretacjach niektórzy badacze świadomie przy-
znają się do nurtu systemowego, inni z kolei posługują się pojęciem systemu i na-
wiązaniami do teorii systemowych często w sposób intuicyjny – co nie koniecznie
oznacza błędny.

Termin ‘system’, który w języku polskim zastępowany bywa terminem ‘układ’,

jest  pojęciem  nieostrym,  i  oznacza  –  jak  pisze  Gasparski  „co  innego  dla  różnych
osób  zaangażowanych  w  badania  systemowe.  (...)  najpowszechniej  rozumie  się
system jako zbiór lub układ przedmiotów tak zrelatywizowanych lub powiązanych,
że  tworzą  jedność  lub  całość.  Termin  ‘system’  używany  jest  też  jako  nazwa  dwu
ontologicznie różnych kategorii: rzeczy i tworów abstrakcyjnych”.

Jako początek badań systemowych przyjmuje się pracę Ludwiga von Berta-

lanffy’ego z 1928 roku (Kritische Theorie der Formbildung), w której opracował on
systemową teorię organizmu biologicznego i zapowiedział teorię systemów otwar-
tych. W latach powojennych przedstawił on tzw. Ogólną Teorię Systemów (skrót
ang. GST

), rozumianą przez niego jako dyscyplina logiczno-matematyczna, mają-

ca zastosowanie do badania wszelkich systemów. „Na tej drodze możliwe są pre-
cyzyjne sformułowania właściwości systemów – takich jak całość i suma, dyferen-
cjacja,  mechanizacja    progresywna,  centralizacja,  porządek  hierarchiczny,  final-
ność, ekwifinalność itd.  –  czyli charakterystyk  występujących  we  wszystkich dzie-
dzinach  nauki,  zajmujących  się  systemami,  warunkując  tym  samym  ich  logiczną
homologię”.

W 1954 roku Bertalanffy założył wraz z Rapoportem, Bouldingiem i Gererdem

Towarzystwo Rozwoju Ogólnej Teorii Systemów

(jego późniejsza nazwa to Towa-

rzystwo Badania Systemów Ogólnych

Ujęcie systemowe to inaczej mówiąc określona postawa metodologiczna „ak-

centująca brak barier dyscyplinarnych, swobodę w stosowaniu wiedzy i technik
nagromadzonych w jednej dziedzinie do problemów występujących w innej dzie-
dzinie lub w uznawaniu, iż dwie różne dziedziny są w rzeczywistości jedną dziedzi-
ną stykową”.

Badania systemowe, różnorodne co do treści, zakresu i poziomu ogólności,

posiadają charakterystyczną cechę wspólną: „nakazują traktować rozpatrywane
przedmioty jako systemy, tj. jako zespoły wzajemnie powiązanych elementów
funkcjonujących w obrębie całości”.

Jak wskazuje Michael Fleischer „obok same-

go systemu, jego elementów i relacji przedstawianych razem jako funkcjonalna
całość, Ogólna Teoria Systemów uwzględnia zjawiska ‘porządku’ i ‘organizacji’,
przy założeniu hierarchicznej struktury systemu”.

Bertalanffy jako źródło koncepcji systemowych wskazywał myśl Arystotelesa,

ujmującą całość jako coś więcej niż sumę jej części. Koncepcje Bertalanffy’ego

porównaj: W.J. Cynarski: Systemowa teoria zdrowia Fritjofa Capry w: Rocznik Naukowy Ido – Ruch

dla Kultury tom I (2000)

W. Gacparski: Teoria systemów w: Filozofia a nauka. Warszawa 1987, s. 696

General Systems Theory

L. von Bertalanffy: Ogólna Teoria Systemów. Warszawa 1972, s. 21

Society for Advancement of General Systems Theory

Society for General Systems Research

W. Gacparski: Teoria systemów. W: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny. Wrocław 1987, s. 696

Ibidem, s. 698

M. Fleischer: Teoria kultury i komunikacji. Systemowe i ewolucyjne podstawy. Wrocław 2002, s. 129

191

znalazły szeroki oddźwięk, ze względu na coraz powszechniejsze w środowiskach
naukowych przekonanie o – jak pisze Gasparski – „niewystarczalności metody
klasycznej, mechanistycznej czy newtonowskiej (…) do adekwatnego wyjaśniania
zjawisk”.

Pogląd taki może zostać uściślony, dzięki wyjaśnieniom zaproponowanym

przez  Fleischera:  „Stosowano  (…)  metodę  linearnych  zależności  przyczynowo-
skutkowych  lub  niezorganizowanego  skomplikowania.  W  przypadku  komplekso-
wych  i  usieciowionych  zależności,  jak  na  przykład  odnoszących  się  do  porządku
i organizacji, metody  te  zawodzą, jako  że mamy tu  do czynienia  ze  zorganizowa-
nym  skomplikowaniem,  ze  współoddziaływaniem  w  systemach”.

Z kolei według

Sadowskiego „ujęcie systemowe cechuje rezygnacja z jednostronnie analitycz-
nych, liniowych metod badania. Główny akcent kładzie się na analizę całościo-
wych, integrujących właściwości badanego obiektu, ujawniania jego różnorodnych
sprzężeń i struktury”.

Chcąc więc podjąć rozważania dotyczące kategorii bezpieczeństwa w kontek-

ście systemowym, należy przypomnieć najbardziej podstawowe ustalenia jakie
zostały poczynione w ramach filozofii systemowej od czasów Ludwiga von Berta-
lanffy’ego.

Stworzoną przez Bertalanffy’ego koncepcję systemów otwartych można na-

zwać  wizją  o  charakterze  ontologicznym,  początek  tych  badań  to  jak  już  wspo-
mniałem  lata  30-te  XX  wieku.  Źródła  i  inspiracje  tych  poszukiwań  odnoszą  nas
przede  wszystkim  do  przyrodoznawstwa,  a  w  szczególności  do  nauk  biologicz-
nych.  Każda  teoria  jest  pewnym  rodzajem  filozofii.  Wizja  Bertalanfyego  to  teoria
z obszaru  filozofii  nauki.  Autor  Ogólnej  teorii  systemów  wykorzystuje  na  kartach
swej rozprawy operacjonalizacje matematyczne, przeważnie nie w pełni zrozumiałe
dla przedstawicieli nauk społecznych – co więcej trudne lub niemożliwe do zasto-
sowania w kontekście badań społecznych.

Co oznacza otwartość systemu – w sensie biologicznym i filozoficznym? Każ-

dy  organizm  żywy  jest  konfiguracją  utrzymywaną  w  stanie  tzw.  quasi-stabilności
dzięki  (i  mimo)  procesom metabolicznym.  Na  chwilowe  zmiany  w  otoczeniu  (tzw.
bodźce), organizm reaguje – jak pisze  Bertalanffy –  wahaniami swego stanu sta-
bilności. ‘Otwartość’ systemu w sensie biologicznym sprowadza się do pobierania
i oddawania substancji materialnych. Jak ujmuje to Bertalnffy „…mimo, że z uwagi
na olbrzymią liczbę reakcji w organizmie, a nawet w pojedynczej komórce, niemoż-
liwe jest śledzenie poszczególnych reakcji, można jednak używać twierdzeń repre-
zentujących średnie statystyczne z mnogości (…) nawet nieznanych procesów”.

Systemy żywe są systemami otwartymi, pozostającymi w stanie stabilności,

jednak stabilność tę należy rozumieć jako utrzymywanie dynamicznego porządku,
wykazującego swoistą, biologiczną „celowość”, określaną jako ekwifinalność:
„w procesach organicznych ten sam stan ostateczny, ten sam cel, może zostać
osiągnięty od różnych warunków początkowych i różnymi drogami”.

Dynamiczną

strukturę systemów żywych i to na wszystkich poziomach organizacji (komórki,

W. Gasparski, op. cit., s. 699

M. Fleischer, op. cit., s. 129

W. Sadowski: Podstawy ogólnej teorii systemów. Analiza logiczno-metodologiczna. Warszawa 1978,

s. 93

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 158

Ibidem, s. 168

192

organizmu, biocenozy), wyjaśnia model systemu otwartego. System otwarty, wyko-
rzystując swe warunki wewnętrzne, może osiągać stan wyższego uporządkowania,
czyli wyższej organizacji. „Teoria systemów otwartych to część ogólnej teorii sys-
temów”.

Reasumując – ujmuje Bertalanffy organizmy żywe jako systemy otwarte, dy-

namiczne, dążące do podtrzymywania stanu swego uporządkowania, jak i zdolne
do  osiągania  stanu  wyższego  uporządkowania  (organizacji).  Otwartość  systemu
żywego  wyjaśnia  biorąc  pod  uwagę  termodynamikę  procesów  nieodwracalnych
i wskazując  na  dążenie  organizmów  do  przeciwdziałania  entropii,  poprzez  budo-
wanie  i  podtrzymywanie  porządku  strukturalnego  i  funkcjonalnego.  Systemem
otwartym, ‘żywym’, jest dla niego nie tylko każdy indywidualny organizm, ale rów-
nież populacja, a także bardziej złożone formy, jak np. całe ekosystemy. Systemo-
wo  traktuje  również  nie  tylko  cały,  złożony  organizm  wielokomórkowy,  ale  także
wchodzące  w  jego  skład  układy,  tkanki  i  pojedyncze  komórki.  Także  każda  poje-
dyncza  komórka  jest  złożonym  systemem,  którego  elementami  są  struktury  sub-
komórkowe.  Taka  wizja  systemów  żywych  ukazuje  wyraźnie  ich  hierarchiczność
strukturalno-funkcjonalną, jak i różne poziomy porządku organizacyjnego.

Spojrzenie „na świat jako organizację

”, określa Betralanffy jako ‘rewolucję

organizmową’,  której  rdzeniem  jest  pojęcie  systemu.  Życie  nie  jest  więc  przypad-
kowym  rezultatem  procesów  fizycznych,  rezultatem  „losowych  mutacji  i  przetrwa-
niem  w  młynie  doboru  naturalnego”,

lecz stanowi – jak określa to Bertalanffy –

„pęd ku wyższym formom egzystencji”.

W takim kontekście postrzega Bertalanffy człowieka, jego osobowość, a także

jego  sposób  istnienia  w  świecie,  proponując  model  „systemu  osobowości  aktyw-
nej”,  zmierzający  do  wprowadzenia  „nowego  modelu  człowieka”.  Pisze  on:  „Kon-
cepcja systemowa próbuje umieścić w centrum zainteresowania psychofizjologicz-
ny  organizm  jako  całość”.

Wyraża sprzeciw wobec modelu reaktywnego, opisy-

wanego mechanizmem bodziec–reakcja, koncepcji „przywracania homeostazy”,
„zaspokajania potrzeb biologicznych”. Podkreśla konieczność uwzględniania czyn-
nej roli człowieka w procesie poznania. „Człowiek (…) w zupełnie konkretnym sen-
sie tworzy swój świat”.

Przytacza Bertalanffy stwierdzenie, wedle którego „świat

jaki poznajemy, jest rezultatem postrzegania, nie jego przyczyną”.

W innej części swej Ogólnej teorii systemów Bertalanffy zastanawia się nad

możliwymi,  jak  i  już  urzeczywistnionymi,  zastosowaniami  koncepcji  systemowej
w naukach  społecznych  –  socjologii,  antropologii  kulturowej,  ekonomii,  politologii.
Przyjmując  nomotetyczne  podejście  do  nauki,  a  więc  szukające  prawidłowości
i uogólnień,  stwierdza  wręcz,  że  „nauki  społeczne  to  nauki  o  systemach  społecz-
nych”.

To, co wg. Bertalanffy’ego utrudnia w pełni systemowe podejście do badania

systemów społecznych, to pomijanie badania relacji, oraz pomijanie specyfiki da-
nych systemów. Zauważa jednak, że na coraz szersza skalę są wprowadzane do
socjologii pojęcia i teorie wywodzące się ze współczesnego podejścia systemowe-

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 185

Ibidem, s. 224

Ibidem

Ibidem, s. 230

Ibidem, s. 231

Ibidem, s. 232

193

go.  Zalicza  do  nich  koncepcję  systemu  otwartego,  mechanizm  sprzężenia  zwrot-
nego, teorię informacji, jak i (różne) teorie komunikacji. Poświęca też kilka krytycz-
nych  słów  skierowanych  pod  adresem  Talcota  Parsonsa,  zwracając  uwagę  na
„przesadny nacisk, jaki teoria ta kładzie na utrzymanie się przy życiu, równowagę,
przystosowanie,  homeostazę,  stabilne  struktury  instytucjonalne  itd.  (…)  Okazuje
się  więc,  że  teoria  ta  ma  charakter  konserwatywny  i  konformistyczny;  broni  ona
‘systemu’ (lub megamaszyny społecznej, by posłużyć się określeniem L. Mumfor-
da),  gdyż  pomniejsza  znaczenie  systemów  społecznych,  a  tym  samym  je  utrud-
nia”.

Nieco dalej Bertalanffy stwierdza, że nauki przyrodnicze mają do czynienia

z bytami fizycznymi, natomiast nauki społeczne – „z istotami ludzkimi w stworzo-
nym przez nich samych świecie kultury”.

W tym między innymi widział on pod-

stawową różnicę pomiędzy przyrodoznawstwem a naukami społecznymi. Na mar-
ginesie zaznaczyć należy, że i sam Bertalanffy i tym bardziej jego następcy zdawa-
li  sobie  sprawę  z  oczywistej  trudności  wynikającej  z  faktu  iż  większość  bytów
żywych  funkcjonujących  na  naszej  planecie  można  badać  z  jednej  strony  jako
„elementy” przyrodnicze, z drugiej strony nie można zapominać o społecznych, czy
mówiąc inaczej socjalnych kontekstach ich życia. Dobrym przykładem jest tu etolo-
gia  której  przedstawiciele  zajmują  się  m.in.  społecznymi  zachowaniami  zwierząt.
W tym kontekście to co specyficznie ludzkie to tak naprawdę język – jako rozwinię-
ta forma komunikacji i jak zresztą wskazywał sam Bertalanffy –  zdolność do two-
rzenia kultury.

Trudności w zastosowaniu systemowego podejścia do nauk o społeczeństwie

upatruje Bertalanffy nie tylko w ogromnej złożoności zjawisk, ale również w zdefi-
niowaniu  rozpatrywanych  bytów.  Wszelkie  te  trudności,  jak  i  pojawiające  się
uproszczenia,  odnoszą  się  jednak  do  analiz  na  poziomie  konkretnych  systemów
społecznych, a nie do ogólnej teorii systemów. Ogólna teoria systemów uwzględ-
nia  zarówno  utrzymywanie  systemu  przy  życiu,  zarówno  ochronę  systemu  jak
I konflikt wewnętrzny – jak wskazuje Bertallanfy – „może wobec tego posłużyć jako
szkielet  logiczny  udoskonalonej  teorii  socjologii”.  Podsumowując,  możemy  powie-
dzieć, że system otwarty to taki, który jest zdolny zarówno do podtrzymania swoje-
go istnienia jak również do wzrostu – polegającego na stałej wymianie ze środowi-
skiem zewnętrznym.

Powróćmy do zagadnienia bezpieczeństwa – otóż bezpieczeństwo z punktu

widzenia teorii systemów otwartych można jak sądzę określić następująco:

1) Bezpieczeństwo jako wewnętrzna integracja systemu;
2) Bezpieczeństwo jako zapewnienie warunków względnie stabilnego wzrostu

systemu;

3) Bezpieczeństwo jako utrzymanie integralności granic systemu, które

względnie izolują go od otaczającego środowiska.

Kolejnym ważnym rozwinięciem teorii systemowej w połowie XX wieku była

cybernetyka – czyli mówiąc inaczej teoria systemów cybernetycznych. Należy tu
przypomnieć nazwisko Norberta Wienera, którego prace wpłynęły nie tylko na roz-
wój współczesnych nauk technicznych, ale również wyznaczyły kierunki poszuki-
wań przede wszystkim w naukach o komunikacji. Jednym z kluczowych i zarazem
jednym z najszybciej rozpopularyzowanych pojęć z obszaru cybernetyki jest poję-

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 234

Ibidem, s. 235

194

cie sprzężenia zwrotnego. Ludwig von Bertalanffy stwierdza, iż „podstawą modelu
cybernetycznego jest cykl sprzężenia zwrotnego, w którym – dzięki sprzężeniu
zwrotnemu informacji – utrzymywana jest pożądana wartość, zostaje osiągnięty cel
itd. (…). Model sprzężenia zwrotnego jest systemem zamkniętym w sensie termo-
dynamicznym i kinetycznym; nie ma w nim metabolizmu”

. Według W. Rossa

Ashby’ego, cybernetyka to przede wszystkim nauka o sterowaniu.

Z kolei Marian

Mazur definiuje sterowanie w sensie cybernetycznym jako „wywieranie pożądane-
go wpływu na określone zjawiska”.

Wracając do twórcy cybernetyki warto podkreślić zainteresowania jego i jego

współpracowników  zagadnieniami  antropologicznymi,  socjologicznymi  i  ekono-
micznymi, wynikające z uznania roli informacji i komunikowania się w ramach spo-
łeczeństwa.  Wśród  osób,  które  podzielały  zainteresowanie  Wienera  problemami
organizacji społecznej i społecznej komunikacji wymienić można m.in. G. Batesona
i M. Mead. Jak podkreślał sam Wiener: „system społeczny jest tworem zorganizo-
wanym, (…) stanowi pewną całość dzięki systemowi porozumiewania się, a w dy-
namice jego zachowania ważną rolę odgrywają cykliczne procesy o naturze sprzę-
żeń  zwrotnych”.

Nieco dalej wyraża on zdecydowany brak nadziei, co do sku-

teczności cybernetyki jako nauki, dzięki której możliwe byłoby sterowanie rozwojem
społecznym.

Odnośnie procesów komunikacyjnych sądzi Wiener, że zwierzęta społeczne

mogły „dysponować aktywnymi, inteligentnymi, giętkimi środkami porozumiewania
się na długo przed wykształceniem języka”.

Rozważając zagadnienia ilości informacji grupowej, a w szczególności ilości

efektywnej informacji społecznej, stwierdza Wiener, iż „granice społeczności sięga-
ją jedynie dotąd, dokąd sięga skuteczne przekazywanie informacji”.

Wydaje się, że poruszając się w ogólnych ramach teoretycznych zdefiniowa-

nych przez cybernetyków i stosując pojęcia przynależne systemowej teorii cyber-
netycznej, można pokusić się o odpowiedź na pytanie o bezpieczeństwo w kon-
tekście cybernetycznym. Zaproponowałbym następujące ustalenia:

1) Bezpieczeństwo jako możliwość wystąpienia, podtrzymania i adekwatności

sprzężeń zwrotnych pomiędzy elementami systemu, a także sprzężeń
zwrotnych pomiędzy systemem a jego otoczeniem;

2) Bezpieczeństwo jako zapewnienie możliwości komunikacyjnych wewnątrz

i zewnątrz grupowych (istotne na poziomie analiz społecznych).

W latach 70-tych XX wieku, za sprawą prac Humberto Maturany i Francisco

Vareli pojawiła się koncepcja systemów autoreferencyjnych. Stanowi ona rozwinię-
cie i uzupełnienie wcześniejszych dokonań w zakresie rozwoju paradygmatu sys-
temowego.

Teorie systemowe wywodzą się z nauk biologicznych, lub też implicite lub

explicite wykazują duże powinowactwo z nimi – przy czym pamiętać należy, że-
mówimy tu o filozofii nauki (w tym wypadku filozofii biologii), która czerpie co naj-

Ibidem, s. 186

W. R. Ashby: Wstęp do cybernetyki. Warszawa 1961

M. Mazur: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, s. 10

N. Wiener: Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie. Warszawa 1971,

s. 49

Ibidem, s. 202

Ibidem, s. 203-204

195

wyżej  przykłady,  lub  też  zdania  obserwacyjne  z  dziedziny  szczegółowej  jaką  jest
biologia,  a  zarazem  dostarcza  tej  ostatniej  narzędzi  w  postaci  teorematów  szer-
szego zasięgu. Podobnie ma się z teorią systemów autoreferencyjnych (autopoje-
tycznych). Wszelkie teorie naukowe jako nowe filozofie, w tym oczywiście również
teorie systemowe, rozbudowują funkcjonujący paradygmat nauki, lub też stanowią
forpocztę zmiany tegoż paradygmatu – spoglądając wstecz, jak uczynił to Thomas
Kuhn, zauważyć można, że sytuacja taka miała miejsce na długo przed tym zanim
ukonstytuowała  się  w  pełni  nowożytna  nauka.  Teoria  systemów  autoreferencyj-
nych,  nie  jest  więc  wyłącznie  teorią  biologiczną  (można  by  nawet  zaryzykować
stwierdzenie, że poziom jej rozumienia, a w szczególności stosowania na gruncie
nauk  biologicznych  jest  jak  na  razie  niewielki),  lecz  teorią  epistemologiczną  i  do
tego,  jako  pewna  filozofia  –  wywierającą  wpływ  na  wiele  dziedzin  czystej  biologii
zgoła niepokrewnych, jak ekonomia, socjologia czy wiele innych.

Niemniej, nasuwa się pytanie: czy system pozostający pod rygorem zasady

autoreferencji jest zdolny do interagowania z innymi systemami? Maturana i Varela
odpowiadają na takie pytanie w następujący sposób: „System autopojetyczny mo-
że interagować z każdym innym, nie tracąc swojej tożsamości pod warunkiem,
że ich indywidualne ścieżki autopoiezy stanowią obopólne źródło kompensujące
zakłócenia”.

Zwraca uwagę fakt, że systemy autopojetyczne nie są zamknięte na interakcję

– a więc mogą się ze sobą komunikować w bezpośredni sposób. Jak wskazują
autorzy, owa interakcja może się nawet niekiedy zamienić w integrację, oczywiście
przy spełnieniu pewnych koniecznych warunków, które są przez nich definiowane
w następujący sposób: „system autopojetyczny może stać się komponentem inne-
go systemu, jeżeli niektóre aspekty zmian jego ścieżek autopojetycznych mogą
uczestniczyć w urzeczywistnieniu tego odmiennego systemu”.

Umożliwia to roz-

wój  systemów,  bez  całkowitej  utraty  przez  nie  ich  wyjściowej  niejako  tożsamości.
Pojęcie  tożsamości,  warunkujące  indywidualność  każdego  systemu  autoreferen-
cyjnego, a zapisane w „ścieżkach jego autopojezy” pełni fundamentalne znaczenie
w koncepcji chilijskich uczonych – jak stwierdzają: „w żywym systemie utrata auto-
pojezy  jest  dezintegrująca  dla  jego  jedności,  a  utrata  tożsamości  jest  śmiercią”.

Rozumienie tożsamości, jako jednego z centralnych pojęć tej koncepcji i zarazem
definicyjne  powiązanie  go  z  innymi  konstytuującymi  ją  kategoriami,  jest  dodatko-
wym czynnikiem umożliwiającym – poprzez  nawiązania i  interpretacje – stosowa-
nie  tej  teorii  systemowej  do  różnych  dziedzin  społecznych  –  od  czego  nie  stronił
zresztą nawet Francisco Varela w swych późniejszych pracach. Sytuacja integracji
systemów – jest pewnym rodzajem strukturalnej transformacji dotyczącej jednego,
a najczęściej obydwu systemów, a „każda transformacja strukturalna takiego sys-
temu (...), która zachodząc może podtrzymywać jego tożsamość, musi mieć miej-
sce w sposób wyznaczony przez jego określoną autopojezę i jej podlegający”

–

jak pisali uczeni w cytowanej już pracy. Mówimy więc w tym miejscu u procesie
zmiany jaka może zachodzić w danym systemie – zmiany, której możliwy i przede
wszystkim dopuszczalny zakres wyznaczany jest przez określone „ścieżki autopo-
jezy” jakimi „dysponuje” system.

H. Maturana, F. Ravela: Autopoiesis. The organization of the Living, Dordecht 1980, s. 108

Ibbidem, s. 110

Ibidem, s. 112

196

W tym momencie pojawia się konieczność wyjaśnienia pojęcia systemu za-

mkniętego, które to pojęcie budzi u niektórych osób, szczególnie przywiązanych do
klasycznych koncepcji systemowych, duży opór i niechęć. Wynikają one z uznania
dla takiego opisu i zarazem takiej klasyfikacji, wedle których systemy żywe są sys-
temami otwartymi, natomiast systemami zamkniętymi są systemy nieożywione; ich
szczególna postać – niektóre systemy techniczne – są zaś określane jako systemy
względnie izolowane. Kryterium, wedle którego dokonane jest powyższe rozróż-
nienie to kryterium termodynamiczne. Wyróżnienie natomiast systemu zamknię-
tego w znaczeniu takim, jakie nadają mu Maturana i Varela zasadza się na kryte-
rium organizacyjnym. I tak – system zamknięty, w ujęciu o jakim mówią Maturana
i Varela, nie jest przeciwieństwem systemu otwartego, bo o takim rozumieniu sys-
temu zamkniętego mówi również Bertalanffy, definiując go jako taki, w którym rów-
nowagę określa maksymalna entropia.

System zamknięty w ich ujęciu, to system

o określonym sposobie własnej organizacji – takiej mianowicie, w której dominują-
ce są okrężne wzorce sieciowych powiązań i w której niejako zatraca się – jako
wyłącznie umowna – organizacja hierarchiczna.

Trafnie i krótko ujmuje to Gareth Morgan: „celem takich systemów jest osta-

tecznie wytwarzanie samych siebie: ich najważniejszym produktem jest ich własna
organizacja i tożsamość”.

Koncepcję autopoiesis, określaną też jako teoria sys-

temów autoreferencyjnych lub systemów autopojetycznych, można traktować jako
rozwinięcie  i  uzupełnienie  klasycznej  teorii  systemowej.  Podkreśla  ona  znaczenie
cyrkularnych mechanizmów odpowiedzialnych za kształtowanie się sieciowej orga-
nizacji  systemowej;  wskazuje  na  dążenie  systemu  do  samopodtrzymywania  wła-
snego,  sieciowego  wzorca  organizacji,  oraz  autoreferencyjność  systemu.  Morgan
wskazuje tu na to, że Maturana i Varela są świadomi wynikającego z autoreferen-
cyjności paradoksu: „Sądzą oni jednak, że tego rodzaju paradoks odwoływania się
systemu  do  samego  siebie  ma  podstawowe  znaczenie.  W  systemie  nie  ma  po-
czątku ani końca, ponieważ jest on zamkniętą pętlą interakcji”.

Wobec powyższych ustaleń proponuję następującą interpretację bezpieczeń-

stwa w kontekście teorii systemów autoreferencyjnych/autopojetycznych:

1) Bezpieczeństwo jako nienaruszalność „pętli autopojezy” (Maturana i Vare-

la);

2) Bezpieczeństwo jako możliwość tworzenia przez system własnego otocze-

nia;

3) Bezpieczeństwo jako utrzymanie tożsamości danego systemu, przy jedno-

czesnej zdolności do interagowania i integrowania z innymi systemami.

Skromne ramy tego szkicu dają jedynie możliwość zasygnalizowania propo-

zycji definiowania i opisywania bezpieczeństwa jako kategorii socjologicznej w
kontekście filozofii systemowej. Dałoby to możliwość formułowania definicji i opi-
sów względnie uniwersalnych – a więc takich, które mogą być czytelne i przydatne
dla przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych.

L.v Bertalanffy, op. cit., s. 187

G. Morgan: Obrazy organizacji. Warszawa 2002 s. 275

Ibidem, s. 276