PODSTAWOWE POJĘCIA I

PODSTAWOWE POJĘCIA I

ZAGADNIENIA ONTOLOGII

ZAGADNIENIA ONTOLOGII

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Literatura

Literatura

„

„

J. M. Bocheński,

J. M. Bocheński,

Współczesne metody myślenia

Współczesne metody myślenia

, s. 13

, s. 13

-

-

14

14

„

„

W.

W.

Krajewski

Krajewski

,

,

Współczesna filozofia naukowa

Współczesna filozofia naukowa

, s. 47

, s. 47

-

-

66

66

„

„

M.

M.

Hempoliński

Hempoliński

,

,

Filozofia współczesna

Filozofia współczesna

, s. 62

, s. 62

-

-

83

83

TERMINOLOGIA

TERMINOLOGIA

„

„

„

„

Świat składa się z

Świat składa się z

rzeczy

rzeczy

(substancji),

(substancji),

np

np

. gór, roślin,

. gór, roślin,

ludzi itd., które określone są przez różne

ludzi itd., które określone są przez różne

cechy

cechy

—

—

np

np

.

.

barwy, kształty, dyspozycje

barwy, kształty, dyspozycje

—

—

i wzajemnie połączone

i wzajemnie połączone

różnorakimi

różnorakimi

relacjami

relacjami

. Ogólną nazwą filozoficzną dla

. Ogólną nazwą filozoficzną dla

wszystkiego, co jest i co może być jest „byt”: zgodnie z

wszystkiego, co jest i co może być jest „byt”: zgodnie z

tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są

tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są

bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub

bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub

momenty: to

momenty: to

czym

czym

[…] on jest

[…] on jest

—

—

a więc jego istotę, jego

a więc jego istotę, jego

„co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję

„co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję

—

—

oraz

oraz

moment, który polega na tym, że byt jest

moment, który polega na tym, że byt jest

—

—

jego

jego

istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki

istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki

—

—

np

np

. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna

. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna

geometryczna figura posiada dwa razy większą

geometryczna figura posiada dwa razy większą

powierzchnię niż inna

powierzchnię niż inna

—

—

mamy do czynienia z pewnym

mamy do czynienia z pewnym

stanem rzeczy

stanem rzeczy

[…]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym

[…]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym

sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a

sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a

taki”. (J. M. Bocheński,

taki”. (J. M. Bocheński,

Współczesne metody myślenia

Współczesne metody myślenia

, W

, W

drodze, Poznań 1992, s. 13).

drodze, Poznań 1992, s. 13).

PRZEDMIOT

PRZEDMIOT

„

„

przedmiot (łac.

przedmiot (łac.

objectum

objectum

)

)

–

–

coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma

coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma

przynajmniej jedną cechę: „x jest

przynajmniej jedną cechę: „x jest

przemiotem

przemiotem

” = „x jest jakieś”,

” = „x jest jakieś”,

termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania

termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania

per

per

genus

genus

proximum

proximum

et

et

differentiam

differentiam

specificam

specificam

„

„

przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane,

przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane,

intencjonalne, fikcyjne

intencjonalne, fikcyjne

–

–

np

np

. pegaz)

. pegaz)

„

„

realne / idealne (

realne / idealne (

np

np

. punkt, liczba)

. punkt, liczba)

„

„

konkretne / abstrakcyjne

konkretne / abstrakcyjne

„

„

faktycznie istniejące / możliwe

faktycznie istniejące / możliwe

„

„

materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).

materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).

BYT

BYT

„

„

gr.

gr.

to on

to on

(od

(od

einai

einai

–

–

być)

być)

–

–

to, co jest, łac.

to, co jest, łac.

ens

ens

(od

(od

esse

esse

–

–

być,

być,

istnieć)

istnieć)

„

„

jakikolwiek przedmiot (ujęcie dystrybutywne)

jakikolwiek przedmiot (ujęcie dystrybutywne)

„

„

ogół przedmiotów, rzeczywistość (ujęcie kolektywne)

ogół przedmiotów, rzeczywistość (ujęcie kolektywne)

„

„

aspekt egzystencjalny

aspekt egzystencjalny

–

–

jest, istnieje

jest, istnieje

„

„

metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne

metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne

,

,

kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt realny/

kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt realny/

myślny

myślny

(logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny),

(logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny),

substancjalny/przypadłościowy (akcydens), aktualny/potencjalny,

substancjalny/przypadłościowy (akcydens), aktualny/potencjalny,

konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny

konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny

„

„

fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny,

fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny,

4) intencjonalny

4) intencjonalny

RZECZ

RZECZ

„

„

autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech)

autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech)

„

„

jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów)

jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów)

„

„

konkretność (nie abstrakcyjność)

konkretność (nie abstrakcyjność)

„

„

zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak

zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak

np

np

. w

. w

dziele sztuki)

dziele sztuki)

„

„

odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, proc

odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, proc

esów

esów

„

„

dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co je

dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co je

st

st

podłożem własności (

podłożem własności (

hypokeimenon

hypokeimenon

)?, czy rzeczy są w pełni

)?, czy rzeczy są w pełni

autonomiczne bytowo (

autonomiczne bytowo (

np

np

. reizm)?

. reizm)?

SUBSTANCJA

SUBSTANCJA

„

„

przedmiot bytowo autonomiczny: „[…] to, co istnieje

przedmiot bytowo autonomiczny: „[…] to, co istnieje

przed wszystkim innym i co nie jest własnością

przed wszystkim innym i co nie jest własnością

niczego, lecz po prostu istnieje” (Arystoteles,

niczego, lecz po prostu istnieje” (Arystoteles,

Metafizyka

Metafizyka

, 1028a).

, 1028a).

„

„

substancja pierwsza (indywiduum); substancja druga

substancja pierwsza (indywiduum); substancja druga

(istota rzeczy

(istota rzeczy

—

—

natura gatunkowa)

natura gatunkowa)

„

„

„Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak

„Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak

ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle

ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle

ciała oraz rzeczy z nich złożone, zarówno zwierzęta,

ciała oraz rzeczy z nich złożone, zarówno zwierzęta,

jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te

jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te

rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są

rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są

orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest

orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest

orzekane o nich. Substancją w najściślejszym,

orzekane o nich. Substancją w najściślejszym,

najbardziej pierwotnym i najwyższym stopniu jest

najbardziej pierwotnym i najwyższym stopniu jest

tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani

tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani

nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład

nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład

poszczególny człowiek czy poszczególny koń”

poszczególny człowiek czy poszczególny koń”

(Arystoteles,

(Arystoteles,

Kategorie

Kategorie

, 2a

, 2a

-

-

b).

b).

CECHA

CECHA

„

„

cecha

cecha

—

—

niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do

niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do

substancji

substancji

„

„

wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne)

wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne)

„

„

atrybuty i akcydensy

atrybuty i akcydensy

„

„

obiektywne i subiektywne

obiektywne i subiektywne

„

„

pierwotne i wtórne

pierwotne i wtórne

„

„

ilościowe i jakościowe

ilościowe i jakościowe

„

„

spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm

spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm

powszechnikowy

powszechnikowy

(skrajny

(skrajny

–

–

Platon i umiarkowany

Platon i umiarkowany

–

–

Arystoteles) a

Arystoteles) a

konceptualizm i nominalizm

konceptualizm i nominalizm

ISTNIENIE

ISTNIENIE

„

„

istnienie

istnienie

-

-

„jest” egzystencjalne i

„jest” egzystencjalne i

nieegzystencjalne

nieegzystencjalne

(przynależność

(przynależność

indywiduum do zbioru, relacja inkluzji, stosunek identyczności,

indywiduum do zbioru, relacja inkluzji, stosunek identyczności,

inne

inne

-

-

np

np

. „jest” temporalne, asercja)

. „jest” temporalne, asercja)

„

„

istota i istnienie

istota i istnienie

-

-

czy istnienie jest cechą przedmiotu?

czy istnienie jest cechą przedmiotu?

„

„

Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia,

Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia,

„istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych

„istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych

i sto

i sto

możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą)

możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą)

„

„

konteksty istnienia

konteksty istnienia

-

-

jeden czy wiele sposobów istnienia?

jeden czy wiele sposobów istnienia?

„

„

materializm: kontekst istnienia: czas i przestrzeń, prawidłowośc

materializm: kontekst istnienia: czas i przestrzeń, prawidłowośc

i i

i i

oddziaływania kauzalne

oddziaływania kauzalne

„

„

subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można

subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można

mówić jedynie w związku z świadomością

mówić jedynie w związku z świadomością

„

„

podstawowy i

podstawowy i

niepodstawowe

niepodstawowe

sposoby istnienia

sposoby istnienia

ZAGADNIENIE SUBSTANCJI ŚWIATA

ZAGADNIENIE SUBSTANCJI ŚWIATA

(PŁASZCZYZNA GENETYCZNA)

(PŁASZCZYZNA GENETYCZNA)

natura rzeczywistości

(aspekt genetyczny sporu)

monizm

(materia lub duch)

dualizm

(materia i duch)

pluralizm

(materia, duch, idee)

materializm

spirytualizm

ZAGADNIENIE SUBSTANCJI ŚWIATA

ZAGADNIENIE SUBSTANCJI ŚWIATA

(PŁASZCZYZNA AKTUALNA)

(PŁASZCZYZNA AKTUALNA)

natura rzeczywistości

(aspekt aktualny sporu)

materializm

idealizm

skrajny

umiarkowany

umiarkowany

skrajny

ZAGADNIENIE ISTNIENIA UNIWERSALIÓW

ZAGADNIENIE ISTNIENIA UNIWERSALIÓW

(POWSZECHNIKÓW)

(POWSZECHNIKÓW)

zagadnienie istnienia uniwersaliów

(przedmiotów pojęć ogólnych)

nominalizm

realizm

(powszechnikowy,

resp

. pojęciowy)

skrajny

umiarkowany

(konceptualizm)

umiarkowany

skrajny

ZAGADNIENIE ISTNIENIA ŚWIATA

ZAGADNIENIE ISTNIENIA ŚWIATA

TRANSCENDENTNEGO

TRANSCENDENTNEGO

zagadnienie istnienia świata

transcendentnego wobec świadomości

metafizyczny idealizm subiektywny

metafizyczny realizm

immanentny

transcendentalny

naiwny

krytyczny

ZJAWISKO I ISTOTA RZECZY

ZJAWISKO I ISTOTA RZECZY

zjawisko i istota

fenomenalizm

esencjalizm

obiektywny

subiektywny

naukowy

spekulatywny

jednoszczeblowy

wieloszczeblowy

ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE

ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE

(STAŁOŚĆ I ZMIENNOŚĆ)

(STAŁOŚĆ I ZMIENNOŚĆ)

zagadnienie charakteru zmian

wariabilizm (transjentyzm)

permanentyzm (eternizm)

skrajny

umiarkowany

umiarkowany

skrajny

KATEGORIA ONTOLOGICZNA

KATEGORIA ONTOLOGICZNA

PODSTAWOWYCH OBIEKTÓW

PODSTAWOWYCH OBIEKTÓW

kategorie obiektów podstawowych

reizm

relacjonim

dualizm

pnsomatryzm

dynamizm

matematycyzm

ewentyzm

(procesualizm)

atybutywizm

obiektywny

subiektywny

ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE

ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE

(KONIECZNOŚĆ I PRZYPADEK)

(KONIECZNOŚĆ I PRZYPADEK)

zagadnienie charakteru zmian

determinizm

indeterminizm

skrajny

umiarkowany

umiarkowany

skrajny

ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE

ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE

(PRZYCZYNOWOŚĆ I CELOWOŚĆ)

(PRZYCZYNOWOŚĆ I CELOWOŚĆ)

zagadnienie charakteru zmian

kauzalizm

teleologia

skrajny

umiarkowany

umiarkowana

skrajna

STOSUNEK WYŻSZYCH SYSTEMÓW DO

STOSUNEK WYŻSZYCH SYSTEMÓW DO

NIŻSZYCH

NIŻSZYCH

stosunek układów wyższych do niższych

redukcjonizm

antyredukcjonizm

prymitywny

wyrafinowany

CZASOPRZESTRZEŃ A MATERIA

CZASOPRZESTRZEŃ A MATERIA

stosunek czasoprzestrzeni do materii

substancjalizm

relacjonizm

STATUS ONTYCZNY CZASU I PRZESTRZENI

STATUS ONTYCZNY CZASU I PRZESTRZENI

status ontyczny czasu i przestrzeni

obiektywizm

subiektywnizm