Nauka o pamięci: prekursorzy, główne założenia, znaczenie dla literaturoznawstwa (D)
Wyjaśnij pojęcia: pamięd kulturowa, postpamięd, miejsca pamięci, pamięd zbiorowa (M)

Jan Assmann
„Pamięd kulturowa.
Pismo, zapamiętywanie i
polityczna tożsamośd
w cywilizacjach starożytnych”
KP98909

Główni przedstawiciele:

Jan Assmann
Aleida Assmann
Początki dyskursu badania pamięci (szerzej: kultury):

Szkoła Durkheima, z której wyrósł Maurice Halbwachs (twórca nowoczesnych badao nad

pamięcią zbiorową) i współczesny mu historyk sztuki Aby Warburg. Apogeum badao nad pamięcią
rozpoczęło się dzięki „odkryciu” doświadczeo holocaustu w Stanach Zjednoczonych. Właśnie
podsumowując ten okres, Jey Winter sformułował i opisał zjawisko funkcjonujące pod nazwą
memory boom. Europejski dorobek w badaniu pamięci zbiorowej wieoczy dzisiaj kategoria lieux de
mémoire – miejsca pamięci

1

, francuskiego historyka i filozofa Pierre’a Nory, która od 25 lat inspiruje

badaczy w wielu krajach, czego efektem jest powstanie syntez „narodowych miejsc pamięci”. Na
podstawie tego nurtu wyrosła krytyka, która nie tyle odrzuca tę kategorię, co stara się ją wzbogacid
kontekstem transnarodowym. Przodują w tym wiedeoscy naukowcy z kręgu Moritza Csaky’ego.
Badacze skupiający się na pamięci społecznej, social memory to: amerykaoscy socjologowie Jeffrey K.
Olick i Joyce Robbins, w Niemczech – Harald Welzer, w Polsce m. in. – Stefan Czarnowski, Nina
Assorodobraj-Kula, Barbara Szwacka, Andrzej Szpocioski i Piotr Kwiatkowski.

Przedmowa do polskiego wydania (streszczam ją bo ma fajnie opracowane pojęcia;) napisana przez
Roberta Traba

 Krytycy teorii kulturowej: Reinhard Kosseleck, a na gruncie polskim: Jerzy jedlicki

powód: strach przed oderwaniem badao historycznych od faktów/zdarzeo; niechęd do
definiowania minionej rzeczywistości jedynie przez pryzmat zjawisk mentalnych

 Pamięd kulturowa (odnosi się do ponadindywidualnej pamięci ludzkiej) – o tym co pamięd

indywidualna przyswaja i przechowuje decyduję nie tylko indywidualne zdolności i wola, ale
również uwarunkowania zewnętrzne – społeczne i kulturowe

 Assmann wydziela 4 obszary pamięci

1. Pamięd mimetyczna – naśladownictwo działao innych ludzi, służące naszemu

poruszaniu się w codzienności. „Przechowuje ona wzorce działao, których uczymy się
przedw wszystkim przez naśladowanie”

1

Miejsca pamięci – są trwałym elementem pamięci kulturowej i kultury pamięci. „Miejsce” (w sensie

metaforycznym a nie tylko topograficznym) staje się fragmentem pamięci zbiorowej wówczas, gdy aktywnie
kształtuje proces konstruowania tożsamości danej grupy społecznej, narodu. Pełni więc rolę artefaktu, punktu
odniesienia i kształtującej tożsamośd metafory – tak charakterystycznych dla pamięci kulturowej

2. Pamięd rzeczy – to „rzeczywistośd materialna, w której się poruszamy, jest zegarem:

wskazuje teraźniejszośd, odsyła do przeszłości”; człowiek wyznacza swój horyzont
wyobrażeo celowości i piękna, orientując się na rzeczy, a te z kolei przypominają mu
o przeszłości, o przodkach

3. Pamięd komunikatywna (na wykładzie Czaplioski podkreślał, że istnieją dwa

tłumaczenia tego terminu: pamięd komunikatywna albo pamięd komunikacyjna;
pierwsza odwołuje się do procesu ustnego przekazywania indywidualnych
doświadczeo, w związku z czym odpowiada za budowanie więzi; natomiast druga
odwołuje się do procesów komunikacji) – obejmuje aktywną pamięd (wspomnienie) i
doświadczenie żyjących pokoleo, które przekazywane są poprzez interaktywne
działania, ale w sposób niesformalizowany, w formie potocznej komunikacji ustnej:
przekazów rodzinnych, przyjacielskich rozmów międzypokoleniowych. Aktywnośd
pamięci komunikacyjnej jest ograniczona do trzech/czterech żyjących w jednym
czasie różnych pokoleo. Wraz z ich odejściem przestaje ona istnied bądź – ze względu
na oddziaływanie różnych czynników społecznych – staje się fragmentem pamięci
kulturowej.
Punkt krytyczny, który „ożywia pamięd”, następuje po czterdziestu latach, kiedy
świadkowie przeżywający jakieś ważne wydarzenie w wieku dorosłym, kooczą
aktywnośd zawodową i wchodzą w finalny okres życia, pragną utrwalid i przekazywad
następnym pokoleniom swój zapis owych wydarzeo. Współcześnie możemy
obserwowad to zjawisko na przykładzie zaczynającej się w połowie lat
siedemdziesiątych XX wieku eksplozji memuarystyki związanej z przeżyciami
holocaustu, czy w Niemczech od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy
rozpoczyna się, trwający z przerwami do dziś, wielki „spór historyków”. Na przypadek
Polski i krajów Europy Wschodniej, nakłada się dodatkowo polityczny czynnik zmiany
systemu,

a

co

za

tym

idzie

odblokowania

cenzury.

Transmisja pamięci i zapamiętywania dokonuje się w konkretnych warunkach
kultury. Tworzy tę kulturę i jednocześnie powoduje, że jednostki budują między sobą
więzi pozwalające identyfikowad im się jako grupa posiadająca wspólną kulturę. Cały
ten proces odbywa się w dwóch przestrzeniach:

 Struktur konektywnych – czyli takich, które posiadają charakter scalający

w przestrzeni społecznej i historycznej. Na płaszczyźnie społecznej
wytwarza się między członkami grupy poczucie współzależności
kulturowej ze względu na życie w tym samym czasie. Na płaszczyźnie
historycznej tworzy się poczucie związku z poprzednimi pokoleniami
(naszymi przodkami). Jednośd takiej kultury pamiętania utrzymuje się
przez formy rytualnej koherencji

 Rytualna koherencja – członkowie danej grupy kulturowej powtarzają

ryty i zwyczaje swoich przodków, w ustnej, komunikatywnej formie
(przejście od tradycji oralnej do tradycji pisanej)

4.

Pamięd kulturowa – suma trzech poprzednich obszarów pamięci. pamiętania,

które wyraża się świadomym stosunkiem grupy do przeszłości osadzonej w
konkretnej przestrzeni kulturowej, przekazywanej poprzez różne formy komunikacji
społecznej: pismo, obraz, święta, rytuały. W przeciwieostwie do nieformalnej i mało
zestrukturyzowanej (sic!) pamięci komunikatywnej, pamięd kulturowa wyróżnia się

bardziej sakralnym, symbolicznym i abstrakcyjnym charakterem, co sprawia, że jej
kreatorami nie są poszczególne jednostki, ale szeroko pojęte instytucje (szkoły,
muzea, kościoły, a nawet wielkie konsorcja medialne). W ten sposób wszystko co
minione nie jest tylko powtarzane, ale ulega uwspółcześnieniu. Wytwarza się
specyficzna świadomośd przeszłości, często daleka od rzeczywistych wydarzeo, ale za
to istotnie służąca aktualnym interesom. Dokonuje się to poprzez świadomy wybór
(selekcję) pamiętanej przeszłości oraz modyfikację formy przekazu. Fakty przestają
byd ważne – istotą staje się przeszłośd zapamiętana. „Pamięd kulturowa transformuje
historię faktyczną w zapamiętaną, a tym samym w mit”. Jednocześnie różni się od
tradycji, tradycja bowiem nie uwzględnia zjawiska recepcji, zapominania oraz
wyparcia

Kultura pamięci



Pojęcie „sztuki pamięci”, czyli ars memoriae albo memorativa, jest głęboko zakorzenione w
kulturze Zachodu – za wynalazcę samej umiejętności uważa się poetę Symonidesa, który żył
w VI w. p.n.e. Rzymianie skodyfikowali ją jako jeden z pięciu podzbiorów retoryki i przekazali
średniowieczu oraz odrodzeniu. Mnemotechniczna zasada polegała na tym, by – wg
Cycerona – „chcąc dwiczyd te władze umysłu wybrali sobie miejsca, i w nich uszykowali
obrazy i myśli, które życzą sobie zatrzymad w pamięci, tym sposobem porządek miejsc,
zatrzyma w sobie porządek myśli, a obraz myśli będzie ich cechą; miejsca będą nam służyd za
woskowe tabliczki, a obrazy za pismo” – to co Assmann chce streścid w pojęciu kultury nie ma
w zasadzie nic wspólnego z tak rozumianą sztuką zapamiętywania, gdyż Ars memoriae odnosi
się do jednostki, tymczasem celem kultur pamięci jest dochowanie społecznego
zobowiązania. Zadania sobie pytania: „Czego nie wolno nam zapomnied?”. Kultura pamięci
wiąże się z „pamięcią stanowiącą wspólnotę”



Aby odnieśd się do przeszłości, trzeba ją sobie uświadomid, co z kolei oznacza, że:

a) Nie mogła ona zniknąd zupełnie, musiały pozostad świadectwa
b) Świadectwa te wykazywad muszą charakterystyczną różnicę w stosunku do

teraźniejszości (widad to na przykładzie np. zmian językowych, które można sobie
uświadomid dopiero porównując język współczesny ze źródłami)

1. Społeczny charakter przeszłości: Maurice Halbwachs



W latach dwudziestych francuski socjolog Maurice Halbwachs stworzył pojęcie mémorie
collective

2

a. Pamięd indywidualna i zbiorowa



Centralną tezą wszystkich dzieł Halbwachsa jest społeczne uwarunkowanie pamięci
(Halbwachs pomija cielesna, czyli neuronalne i mózgowa-fizjologiczne, postawy pamięci)



„Nie ma pamięci, która byłaby możliwa na zewnątrz ram służących ludziom żyjącym w
społeczeostwie do ustalania i odnajdywania wspomnieo” – znaczy to tyle, że jednostka

2

Stworzył tez pojęcia „pamięd grupowa” i „pamięd narodowa”, w których termin „pamięd” ma sens

wyłącznie metaforyczny

dojrzewająca w zupełnej samotności nie posiadałaby pamięci; pamięd rozwija się więc w
człowieku wraz z procesem jego socjalizacji. Co prawda tylko jednostki „mają” pamięd, ale
jest ona ukształtowana przez zbiorowośd. Dlatego wyrażenia „pamięd zbiorowa” nie należy
używad za metaforę. Zbiorowości nie „mają” pamięci, ale kształtują pamięd swoich członków



Wspomnienia, także natury osobistej, powstają wyłącznie przez komunikację i interakcje w
ramach grupy społecznej – pamiętamy nie tylko to co się nam przydarzyło, ale także to co się
przydarzyło innym, a co nam opowiedzieli inni



Wprowadzone przez Halbwachsa pojęcie ram społecznych (cadres sociaux) zazębia się ze
stworzoną przez Erwinga Goffmana teorią „analizy ram”. Cadres, które wg Halbwachsa
konstytuują i umacniają pamięd, odpowiadają frames organizującym u Goffmana
doświadczenia w życiu codziennym

b. Figury pamięci



Myślenie opiera się na abstrakcji pamięd zaś na konkretach. Idee muszą zyskad materialny
symbol, żeby stad się przedmiotami pamięci. Pojęcie stapia się przy tym niepostrzeżenie z
obrazem



Aby przetrwad w pamięci zbiorowej, zdarzenie musi wypełnid się sensem jakiejś istotnej
prawdy. Z wzajemnego przenikania się pojęd i doświadczeo powstaje to co chcemy nazwad
figurami pamięci. Ich specyfikę wyznaczają trzy cechy charakterystyczne:

 konkretne odniesienie do przestrzeni i czasu,
 odniesienie do konkretnej grupy
 rekonstruktywnośd

c. Pamięd versus historia



Halbwachs jest zdania, że zbiorowośd ogląda swoją przeszłośd w formie, z której wykluczone
zostały jakiekolwiek zmiany. Historia zachowuje się wg Halbwachsa dokładnie odwrotnie niż
pamięd zbiorowa. Ta ostatnia widzi tylko podobieostwo i ciągłośd, ta pierwsza zaś różnicę i
nieciągłośd. Pamięd zbiorowa postrzega grupę „od wewnątrz” i dąży do przekazania jej
takiego obrazu przeszłości, w którym mogłaby się zawsze rozpoznawad i który wyklucza
głębsze przekształcenia, tymczasem historia pomija pozbawione zmian epoki jako „puste”
interwały, a za historyczny fakt uznaje tylko to, co jako proces lub wydarzenie zawiera
element przemiany



Dlatego wg Halbwachsa historia nie jest pamięcią



Stosunek pamięci i historii jest – zdaniem Halbwachsa – stosunkiem następstwa. Tam, gdzie
nie pamięta się już, czyli nie przeżywa się przeszłości, miejsce pamięci zajmuje historia

d. Podsumowanie



Assmann zauważa, że u Halbwachsa brak ostrości pojęciowej, która nadałaby koncepcji
nośnośd; brak też rozważao nad zależnością pamięci i piśmiennictwa

Formy pamięci zbiorowej. Pamięd komunikatywna i kulturowa

a. Floating gap – dwa modi memorandi



Pamięd biograficzna – pamięd o najbliższych nam wydarzeniach; dryfująca luka (floating gap)
– tworzy się między pamięcią biograficzną, a fundacyjną, mało wiemy o tym obszarze, mało o
nim pamiętamy; pamięd fundacyjna – pamięd o najdalszych od nas wydarzeniach, pamięd o
początkach



Z „dryfującą luką” radzono sobie za pomocą genealogii – zasypuje ona przepaśd między
teraźniejszością a źródłami oraz legitymizuje teraźniejszy porządek i teraźniejsze dążenia,
bezszwowo łącząc teraźniejszośd z najdalszą przeszłością



Nie znaczy to, że między obiema przekazywanymi w ten sposób epokami nie ma różnicy
kategorii. Oba rejestry pamięci – kooce bez środka, odpowiadają dwóm jej ramiona, które
istotnie się od siebie różnią. Nazwiemy je tutaj pamięcią komunikatywną i pamięcią
kulturową



Pamięd komunikatywna – typową jej odmianą jest pamięd pokoleniowa; pamięd przemija
wraz z członkami grupy, czyli nosicielami pamięci. Kiedy ci, którzy ją *pamięd+ ucieleśniają
wymrą, ustępuje ona miejsca nowej pamięci



Pamięd kulturowa – nie nabywamy jej sami prze się, lecz za pomocą specjalnych instrukcji.
Dlatego w jej przypadku możliwa staje się kontrola rozpowszechniania: niektórzy członkowie
społeczności są zobowiązani do uczestnictwa w niej inni, innym jest ono niedostępne



Pamięd zbiorowa funkcjonuje bimodalnie: w modusie pamięci fundacyjnej (odnoszącej się do
prapoczątków) i w modusie pamięci biograficznej (odnoszącej się do własnych doświadczeo)



Pamięd komunikatywna

(modus pamięci biograficznej)

Pamięd kulturowa

(modus pamięci fundacyjnej)

Treśd

Doświadczenie historii w ramach biografii

indywidualnej

Mityczna prehistoria, wydarzenia z

przeszłości absolutnej

Formy

Nieformalne, mało wykształcone,

naturalne, powstające przez powszechne

interakcje

Ufundowane, kunsztowne, komunikacja

ceremonialna, święto

Media

Żywe wspomnienia w jednostkowej

pamięci, doświadczeniu i przekazie

Trwałe obiektywacje, tradycyjne i

symboliczne kodowanie/inscenizowanie

przez słowo, obraz, taniec etc.

Struktura

czasowa

80-100 lat, horyzont 3-4 pokoleo

przesuwający się wraz z teraźniejszością

Absolutna przeszłośd mitycznego praczasu

Nosiciele

Niewyspecjalizowani, świadkowie

wspólnoty pamięci

Wyspecjalizowani nosiciele tradycji

Metafory pamięci w kulturze europejskiej:



Tabliczka woskowa



Magazyn (biblioteka, świątynia, skrzynia, strych, skład) – w przeciwieostwie do pisma są to
metafory statyczne



Ślad (wg św. Augustyna)



„Przestrzenie pamięci” A. Assmann:

 Z metafory tabliczki woskowej wywodzi się metafora dotycząca pamięci odsyłająca do

pisma i palimpsestu (pamięd działa jak pismo/palimpsest) – metafory dynamiczne



Przestrzenie te opierają się na metaforach, ale nie uściślają ich – implikacja metafor w
działaniu pamięci nie jest więc rzeczywistym obrazem jej działania

Z wykładu:



Assmann uważał, że bardzo ważne jest sprzężenie między pamięcią a tożsamością kulturową



Podstawową korekto konieczną do wprowadzenia w teoriach Assmanna jest założenie o
symultaniczności procesów tworzenia pamięci (Assmann uważał, że przebiegają one
chronologiczne: najpierw wytwarza się pamięd jednostkowa później komunikacyjna, na
koocu zaś kulturowa)



Obecne społeczeostwo jest synoptykalne: chce byd obserwowane i chce obserwowad (w
przeciwieostwie do społeczeostwa panoptykalnego, czyli obserwowanego)



Anamnezja – proces uświadamiania sobie, że istniało w naszej pamięci coś o czym zupełnie
zapomnieliśmy (acz zerknijcie do swoich notatek i skorygujcie)



PAMIĘD A LITERATURA:

 Pamięd zawarta w literaturze – procesy intertekstualne
 W literaturze zapisane są rozważania dotyczące pamięci, dostarczające nam pola

semantycznego związanego z opisywaniem pamięci (prościej ujmując: bohater lub
bohaterka usiłują sobie coś przypomnied, w związku z czym narrator opisuje proces
przypominania/zapominania; pojawiają się takie zwroty jak: w zakamarkach pamięci,
odmenty pamięci, obraz wyłowiony z przeszłości etc.)

 Literatura jako medium pamięci:

 Kwestia kanonu – jego funkcjonowanie oznacza, że spośród milionów dzieł jedno jest

warte zapamiętania i przekazania przyszłym pokoleniom, co pozwala również
zachowad ciągłośd komunikacyjną między pokoleniami oraz wspólnej świadomości
zbiorowej

 Literatura służy magazynowaniu pamięci zbiorowej i jej cyrkulacji (czyli wciąganiu

pamięci zbiorowej do pamięci indywidualnej)

 Literatura niejako konstruuje naszą pamięd (podsuwa nam obrazy tego jak pamiętad,

podsuwa nam również samą zawartośd naszej pamięci)

 Literatura może byd nośnikiem pamięci o innych mediach (np. E. Havelock „Muza

uczy się pisad”) lub o innych, zapomnianych lub zagubionych tworach literackich

 Marianne Hirsch „Family frames: photography, narrative, and postmemory”:

postpamięd – ludzie często pamiętają to czego nie przeżyli, ale zapominają te rzeczy
które się im przydarzyły; inaczej ujmując: implantacja pamięci; implanty obcej pamięci
wypierają wspomnienia własne)

 Ze względu na traumatycznośd niektórych wspomnieo (implantów) pamięd może zostad

zablokowana (blokada procesu rozumienia albo odtwarzania) – trauma jest tu istotniejsza
od historycznego źródła