www.psychiatria.med.pl

145

PRACA ORYGINALNA

ISSN 1643–0956

Adres do korespondencji: dr med. Małgorzata Dąbkowska
Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
ul. Kurpińskiego 19, 85–096 Bydgoszcz
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 7 (3): 145–149
Copyright © 2007 Via Medica

Małgorzata Dąbkowska

Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Obecność objawów zaburzenia stresowego
pourazowego (PTSD) a poziom lęku
u ofiar przemocy domowej

Occurrence of PTSD symptoms and the level of anxiety among
the victims of domestic violence

STRESZCZENIE

WSTĘP. Celem pracy była ocena zależności między
poziomem lęku jako cechy i jako stanu a nasileniem
objawów PTSD w grupie kobiet, które w przeszłości
doświadczały przemocy ze strony partnera życiowego.
MATERIAŁ I METODY. Diagnozę i nasilenie zespołu
stresu pourazowego opierano na skali PTSD Inte-
rview (PTSD-I) autorstwa Watsona i wsp. (1991). Do
oceny poziomu lęku wykorzystano kwestionariusz sa-
mooceny State Trait Anxiety Inventory (STAI).
WYNIKI I WNIOSKI. W badanej grupie lęk jako cecha
i stan pozostawał na niskim poziomie. Spośród kobiet
u 77% ofiar przemocy interpersonalnej stwierdzono
znaczne, bardzo znaczne lub ekstremalne nasilenie
objawów PTSD. Nasilenie objawów PTSD istotnie ko-
relowało z nasileniem lęku jako stanu i jako cechy.
Średnie nasilenie objawów PTSD u kobiet ze średnim
i wysokim poziomem lęku jako stanu było istotnie
wyższe niż u osób z niskim poziomem lęku. Średnie
nasilenie objawów PTSD było wyższe u osób ze śred-
nim i wysokim poziomem lęku jako cechy niż w gru-
pie z niskim poziomem lęku jako cechy. Obserwowa-
no istotną różnicę w nasileniu objawów PTSD między
grupą o niskim poziomie lęku jako stanu
a grupą z wysokim stanem lęku. Nie stwierdzono ta-
kiej różnicy w nasileniu objawów PTSD w przypadku
osób z niskim i wysokim poziomem lęku jako cechy.

słowa kluczowe: zaburzenie stresowe pourazowe
(PTSD), przemoc domowa, lęk, Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku (STAI)

ABSTRACT

BACKGROUND. The aim of this study was to assess
the correlation between the level of anxiety, both
as a trait and as a state, and the increase of occur-
rence of PTSD symptoms in the group of women
who have experienced domestic violence.
MATRIAL AND METHODS. The diagnosis and the in-
tensity of Post-Traumatic Stress Disorder were based
on Watson et al. (1991) scale — PTSD Interview (PTSD-I).
To assess the level of anxiety the State Trait Anxiety
Inventory (STAI) self-evaluation questionnaire was used.
RESULTS AND CONCLUSIONS: In the studied group
the low level of anxiety as a trait and as a state was
noted. 77% of women who were victims of inter-
personal violence had significant, very significant or
extreme increase of occurrence of PTSD symptoms.
This greatly correlated with the raise of the level of
anxiety, both as a trait and as a state. The average
increase of occurrence of PTSD symptoms among
the women with medium and high level of anxiety
as a state was significantly greater than among the
women with low score on the ‘anxiety as a state’
scale. Similarly, the average increase of occurrence
of PTSD symptoms was greater among the women
with medium and high level of anxiety as a trait in
comparison with the women with low level of anxi-
ety as a trait. Significant difference was observed in
the intensity of PTSD symptoms amongst the group
with low level of anxiety as a state and the group
with high state of anxiety. There was no great dif-
ference in the intensity of PTSD symptoms in the
case of women with low and high level of anxiety as
a trait.

key words: posttraumatic stress disorder, PTSD,
domestic violence, anxiety, State Trait Anxiety
Inventory (STAI)

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3

146

www.psychiatria.med.pl

Wstęp

Zjawisko przemocy domowej jest istotnym pro-

blemem opieki zdrowotnej i dotyczy wszystkich spo-
łeczeństw [1–3]. Przemoc ze strony partnera znacząco
wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne kobiet [4].
Szeroko udokumentowano wzrost ryzyka rozwoju
zaburzenia stresowego pourazowego (PTSD, post-
traumatic stress disorder) u ofiar przemocy ze stro-
ny partnera [5]. Objawy PTSD opisywano już w VI w.
p.n.e. Nazwa „zaburzenie stresowe pourazowe”
pojawiła się w 1980 roku w III edycji podręcznika
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disor-
ders DSM [6]. Wszystkie rodzaje przemocy — psy-
chiczna, fizyczna, seksualna — sprzyjają ujawnieniu
się objawów PTSD, ale według niektórych badań
najbardziej dotyczy to przemocy psychicznej [7, 8].
Ofiary przemocy domowej, u których wystąpiły ob-
jawy PTSD, charakteryzują się znacząco gorszym
funkcjonowaniem życiowym i gorszą jakością życia
w porównaniu z ofiarami, u których nie pojawiły się
symptomy PTSD [9]. U kobiet, które mają doświad-
czenia z przemocą fizyczną lub seksualną, występują
objawy depresyjne, cechują się one również większą
liczbą zgłaszanych objawów fizycznych, gorszym
funkcjonowaniem społecznym i intelektualnym
i gorszym ogólnym stanem zdrowia. Dłuższe trwa-
nie przemocy wiąże się z gorszym zdrowiem [10].
U kobiet doznających przemocy ze strony partnera,
w wyniku której występują objawy PTSD, stwierdza
się wyższe stężenie kortyzolu we krwi [11]. U kobiet
narażonych na traumatyczne wydarzenia związane
z przemocą domową częściej stwierdza się nasilone
objawy depresji lub lęku [12]. Lęk, objawy PTSD
i depresja zdecydowanie częściej pojawiają się u ko-
biet, które doznawały przemocy zarówno w dzieciń-
stwie, jak i powtórnie w dorosłości [13]. Ryzyko ujaw-
nienia się objawów PTSD zależy od przedchorobowych
cech osobowości. Powstaniu PTSD po traumatycznych
doświadczeniach sprzyjają szczególnie cechy unika-
jącej i lękliwej osobowości [14].

Celem niniejszej pracy była ocena zależności

między poziomem lęku jako cechy i jako stanu a na-
sileniem objawów PTSD w grupie kobiet, które
w przeszłości doświadczały przemocy ze strony part-
nera życiowego.

Materiał i metody

Ocena obecności i nasilenia objawów PTSD

Diagnozę i nasilenie zespołu stresu pourazo-

wego opierano na skali PTSD Interview (PTSD-I, Post-
Traumatic Stress Disorder-Interview) autorstwa

Watsona i wsp. (1991) [15]. Skala PTSD-I powstała
na bazie kryterium PTSD według DSM-III [6]. Symp-
tomy są pogrupowane w trzy kategorie:
— natrętne powracanie obrazów i myśli związanych

z traumatycznym zdarzeniem;

— unikanie wszelkich bodźców kojarzących się ze

zdarzeniem;

— nadmierne pobudzenie.

Rzetelność oryginalnej skali obliczona metodą

retestowania wynosi r

tt

= 0,95, alfa Cronbacha = 0,94,

współczynnik czułości = 0,89, specyficzność = 0,94.
Kwestionariusz zaadaptowano do warunków pol-
skich [16]. Podczas adaptacji wersji polskiej obliczo-
no zgodność wewnętrzną. Wartość alfa Cronbacha
dla poszczególnych podskal wynosi: dla podskali mie-
rzącej nawracanie — 0,78; dla podskali mierzącej
unikanie — 0,74; dla podskali mierzącej pobudzenie
— 0,87. Zgodność wewnętrzna dla skali wynosi 0,90
[16]. Badana osoba ocenia nasilenie i częstość wy-
stępowania wymienionych 17 objawów wchodzą-
cych w skład zespołu stresu pourazowego po naj-
bardziej przeżytym traumatycznym doświadczeniu,
jeśli było ich więcej. Skala PTSD-I jest jedynym narzę-
dziem oceniającym obecność PTSD, którego poszcze-
gólne itemy są istotnie skorelowane z kryteriami
DSM–III, III-R, oraz DSM-IV. Można ją stosować w oce-
nie skutków różnych traumatycznych zdarzeń, w od-
niesieniu do różnych grup ofiar [15]. W badaniu użyto
skali w interpretacji Heitzmana [17]. Skalę tę podzie-
lono na części: od A do E. Każdy objaw oceniano
w 7-punktowej skali nasilenia od „nie, nigdy” do
„w najwyższym stopniu, zawsze”. Kryteria zespołu
są spełnione u osób, które doświadczyły istotnej trau-
my, gdy w podskali B co najmniej jedna odpowiedź
jest równa lub większa niż 4 punkty; w podskali C co
najmniej trzy odpowiedzi mają 4 lub więcej punk-
tów; w podskali D co najmniej dwie odpowiedzi mają
przynajmniej 4 punkty; w części E oba pytania są
ocenione powyżej 1 punktu. Suma punktacji pod-
skal B, C, D wynosząca powyżej 24 punktów potwier-
dza diagnozę PTSD. Maksymalna punktacja możli-
wa do uzyskania po zsumowaniu wyników z 3 pod-
skal (B, C, D) wynosi 119 punktów. Stopnie nasilenia
PTSD oceniano według liczby punktów sumy pod-
skal: stopień nieznaczny — 24–48, stopień znaczny
— 49–73, bardzo znaczny — 74–98, ekstremalny
— 99–119. 

Ocena poziomu lęku

W badaniach wykorzystano kwestionariusz sa-

mooceny — Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAI, State
Trait Anxiety Inventory), składający się z 2 części po
20 pytań [18]. Część pierwsza dotyczy oceny lęku

Małgorzata Dąbkowska, Obecność objawów PTSD a poziom lęku u ofiar przemocy domowej

www.psychiatria.med.pl

147

jako stanu odczuwanego w danym momencie,
natomiast druga — lęku jako cechy, czyli odczuwa-
nego zazwyczaj [19]. Kwestionariusz STAI opraco-
wał Charles D. Spieleberger (1970), Richard L. Gor-
such i Robert E. Lushene [20]. Test STAI opiera się na
koncepcji rozróżniania między lękiem, rozumianym
jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan
jednostki (lęk — stan), a lękiem rozumianym jako
względnie stała cecha osobowości (lęk — cecha), na-
byta dyspozycja behawioralna, która czyni jednost-
kę podatną na postrzeganie obiektywnie niegroźnych
sytuacji jako zagrażających i reagowanie na nie sta-
nami lęku nieproporcjonalnie silnymi do wielkości
obiektywnego niebezpieczeństwa. Wysokie wyniki
w wymiarze lęku — stanu mogą świadczyć o stresie
w wyniku trudnej sytuacji życiowej, w jakiej znajdują
się badane osoby. Wysokie wyniki w wymiarze lęku
— cechy mogą natomiast oznaczać stałą dyspozycję
osobowościową do podatności reagowania lękiem
na różne sytuacje życiowe [21]. W badaniu wykona-
nym za pomocą kwestionariusza STAI uzyskane wy-
niki surowe zamieniono na wyniki zestandaryzowa-
ne dla płci i wieku (steny) [21]. Skala stenowa jest
skalą 10-punktową, na której wyniki 1–4 interpretu-
je się jako niskie (świadczą o niskim poziomie lęku
jako cechy i stanu), wyniki 5–6 — jako przeciętne
(średni poziom lęku jako cechy i stanu), a wyniki
7–10 — jako wysokie (świadczą o wysokim pozio-
mie lęku jako cechy i stanu). W Polsce niejednokrot-
nie oceniano poziom lęku w różnych zaburzeniach
za pomocą kwestionariusza STAI [22].

Grupa badana

Badaną grupę stanowiło 39 kobiet w wieku

17–55 lat; średnia wieku wynosiła 35,7 roku, odchyle-
nie standardowe (SD, standard deviation) — 10,5 roku.
Badane osoby były mieszkankami hosteli dla ofiar
przemocy domowej. Doświadczały przemocy zarów-
no fizycznej, jak i psychicznej. Stosowana przemoc
obejmowała bicie, bicie przedmiotem, duszenie, wią-
zanie, ograniczanie finansowe, ograniczanie swobo-
dy poruszania się, poniżanie, straszenie, stosowanie
wulgarnych określeń, wymuszanie współżycia sek-
sualnego, wyłudzanie. W badanej grupie wszyst-
kie ofiary doznawały tak nasilonej przemocy, że zo-
stały zmuszone do opuszczenia swojego miejsca za-
mieszkania. Prawie wszystkie badane osoby doznały
przemocy ze strony męża lub konkubenta, a dwie
najmłodsze badane — ze strony ojca. Czas trwania
przemocy był różny: od 6 miesięcy do 20 lat. Czas od
ostatniego wydarzenia traumatycznego wynosił
u większości kobiet ponad 6 miesięcy, w sporadycz-
nych przypadkach ponad 1 miesiąc.

Wyniki

Średnie nasilenie lęku jako stanu w badanej

grupie kobiet będących ofiarami przemocy domo-
wej wynosiło 18,2 pkt, przy SD = 8,8. Minimalne
natężenie lęku jako stanu w badanej grupie wynosi-
ło 0, a maksymalne 41 pkt. Średnie nasilenie lęku
jako cechy wśród ocenianych kobiet wynosiło 28,8
pkt, przy SD = 11,13 i rozpiętości wyników od 12 do
53. W badanej grupie nasilenia lęku jako cechy
i stanu pozostawało w niskich przedziałach. Zano-
towano istotną korelację między poziomem lęku jako
stanu oraz lęku jako cechy (współczynnik korelacji
Spearmana = 0,698, p = 0,000; istotność na pozio-
mie 0,01).

Po przyporządkowaniu w kolejnych przedzia-

łach wiekowych surowych wyników uzyskanych
w Inwentarzu STAI — skali stenowej — nasilenie lęku
jako stanu u zdecydowanej większości kobiet było
niskie. U 93,9% badanych stwierdzono niskie nasile-
nie lęku, a u 6,1% kobiet — średnie nasilenie lęku
jako stanu; u żadnej badanej osoby nie odnotowa-
no wysokiego natężenia lęku jako aktualnego sta-
nu. Kobiety były fizycznie oddzielone od prześladow-
cy, przebywając w hostelu dla ofiar przemocy. Wy-
sokim poziomem lęku jako cechy charakteryzowało
się 3% kobiet, średnim — 12,5%, a niskim większość
kobiet — (84,4%).

Średnia punktacja w skali PTSD-I wynosiła 67,11

pkt, SD — 23,57. U ponad 3/4 (77,1%) kobiet ofiar
przemocy interpersonalnej stwierdzono znaczne,
bardzo znaczne lub ekstremalne nasilenie objawów
PTSD. Jedynie u 1 spośród badanych kobiet punkta-
cja w skali PTSD-I wskazywała na brak podstawy do
rozpoznania PTSD. Nasilenie objawów PTSD było bar-
dzo znaczne i ekstremalne u 51,4% badanych ko-
biet, znaczne — u 25,7%.

Nasilenie objawów PTSD korelowało z nasile-

niem lęku jako stanu (współczynnik korelacji Spear-
mana = 0,419, p = 0,017; korelacja istotna na po-
ziomie 0,05) i jako cechy (współczynnik korelacji
Spearmana = 0,404, p = 0,024; korelacja istotna na
poziomie 0,05). Wyraźniejszą korelację między nasi-
leniem objawów PTSD a poziomem lęku wyrażone-
go w skali stenowej zaobserwowano w przypadku
lęku jako cechy (współczynnik korelacji Spearmana
= 0,412, p = 0,021; korelacja istotna na poziomie
0,05), a nie lęku jako stanu (p = 0,053). Średnie na-
silenie objawów PTSD u kobiet ze średnim i wyso-
kim poziomem lęku jako stanu (sten ≥ 5) było istot-
nie wyższe (96 pkt) niż u osób z niską punktacją ste-
nową i wynosiło 65,2 pkt (t = 5,185, df = 4,632, p =
= 0,004; t-test dla niezależnych zmiennych). Średnie
nasilenie objawów PTSD było wyższe u osób ze średnim

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 3

148

www.psychiatria.med.pl

i wysokim poziomem lęku (≥ 5 stenów) jako cechy
(wynosiło 86,2 pkt) niż w grupie z niskim poziomem
lęku jako cechy (< 5 stena) (62,5 pkt) (t-test dla zmien-
nych niezależnych, p = 0,03, t = 3,54, df =
= 14,81). Zaobserwowano istotną różnicę w nasile-
niu objawów PTSD między grupą o niskim poziomie
lęku jako stanu a grupą z wysokim stanem lęku (test
Manna-Whitneya; p = 0,043, z = = –2,026, u =
= 4,00). Nie było takiej różnicy w nasileniu objawów
PTSD między osobami z niskim i wysokim poziomem
lęku jako cechy (test Manna-Whitneya, p = 0,055).

Dyskusja

W grupie badanych ofiar przemocy nasilenie

lęku pozostało na niskim poziomie. Prawdopodob-
nie na niski poziom lęku jako stanu w grupie kobiet,
które doświadczały przemocy ze strony bliskiej oso-
by, wpływał upływ czasu, oddzielenie od sprawcy,
niski poziom lęku jako cechy i dająca wsparcie po-
moc społeczna. Zanotowano istotną korelację mię-
dzy poziomem lęku jako stanu oraz lęku jako cechy.
Lęk jako cecha determinuje odbiór sytuacji jako mniej
lub bardziej zagrażającej [23]. W wielu pracach opi-
suje się istotną rolę wsparcia społecznego dla ofiar
przemocy [24, 25]. W badanej grupie ofiary korzy-
stały z opieki społecznej, w tym terapeutycznej
i prawnej.

U ponad 3/4 (77,1%) badanych kobiet ofiar

przemocy interpersonalnej stwierdzono znaczne,
bardzo znaczne lub ekstremalne nasilenie objawów
PTSD. Obecność objawów PTSD u prawie wszyst-
kich badanych kobiet świadczy, że traumatyczne do-
świadczenia w bardziej trwały sposób wpływają na
utrzymywanie się objawów PTSD, pomimo zmiany
sytuacji, jak na przykład oddzielenie od sprawcy.
W populacji izraelskiej u ponad połowy kobiet do-
znających znęcania się ze strony partnera zdiagno-
zowano PTSD [26]. Powstało kilka opierających się
na modelach poznawczych koncepcji utrzymywania
się objawów PTSD po traumatycznych przeżyciach
(model faz reakcji na stres Mardiego J. Horowitza,
model emocjonalnego przetwarzania traumy Edny
B. Foa oraz model rozwoju i utrzymywania się obja-
wów PTSD Anke Ehlers i Davida M. Ciarka) [27]. Współ-
cześnie uważa się, że zaburzenia poznawcze biorą
udział w mechanizmie powstawania PTSD, a nie jako
intensyfikacja reakcji o podłożu lękowym [28]. Dłu-
gofalowe skutki traumatycznych wydarzeń mają pod-
łoże w zmianach neuroanatomicznych niektórych
okolic mózgu, na przykład w hipokampie [29–31].

Mimo obserwowanego niskiego poziomu lęku

w badanej grupie nasilenie objawów PTSD korelo-

wało z nasileniem lęku jako stanu i jako cechy. Wy-
raźniejszą korelację między nasileniem objawów
PTSD a poziomem lęku wyrażonego w skali steno-
wej obserwowano w przypadku lęku jako cechy.
Średnie nasilenie objawów PTSD było wyższe w gru-
pie kobiet z większym poziomem lęku jako stanu
i lęku jako cechy. Obserwowano istotną różnicę
w nasileniu objawów PTSD między grupą o niskim
poziomie lęku jako stanu a grupą z wysokim stanem
lęku. Osoby, które charakteryzują się lękiem, są skłon-
ne do trwania w nieprawidłowych relacjach, jak na
przykład ofiary przemocy intymnej ze sprawcą prze-
mocy [32, 33]. Badana grupa kobiet składała się
z osób, które potrafiły zmienić swoją sytuację oso-
bistą i odejść od prześladowcy. Być może było to
uwarunkowane niskim poziomem lęku jako cechy
wśród badanych kobiet.

Wnioski

1. Objawy PTSD występowały u prawie wszystkich

badanych ofiar przemocy domowej.

2. U większości ofiar nasilenie zaburzenia stresowe-

go pourazowego było co najmniej znaczne.

3. Badane kobiety charakteryzowały się niskim po-

ziomem lęku jako cechy i stanu.

4. Większe nasilenie objawów PTSD wiązało się

z wyższym poziomem lęku.

PIŚMIENNICTWO

1. McCauley J., Kern D.E., Kolodner K. i wsp. The „battering syn-

drome”: prevalence and clinical characteristics of domestic vio-
lence in primary care internal medicine practices. Ann. Intern.
Med. 1995; 15: 737–746.

2. Mazza D., Dennerstein L., Ryan V. Physical, sexual and emo-

tional violence against women: a general practice-based pre-
valence study. Med. J. Aust. 1996; 164: 14–17.

3. Coid J., Petruckevitch A., Chung W.S. i wsp. Sexual violence

against adult women primary care attenders in east London.
Br. J. Gen. Pract. 2003; 53: 858–862.

4. Raya Ortega L., Ruiz Perez I., Plazaola Castano J. i wsp. Dome-

stic violence as a factor associated to women’s health pro-
blems. Aten. Primaria. 2004; 34: 117–124.

5. Pico-Alfonso M.A., Garcia-Linares M.I., Celda-Navarro N.,

Herbert J., Martinez M. Changes in cortisol and dehydro-
epiandrosterone in women victims of physical and psycho-
logical intimate partner violence. Biol. Psychiatry 2004; 56:
233–240.

6. American Psychiatric Association. DSM-III: Diagnostic and Sta-

tistical Manual of Mental Disorders. 3rd ed. Washington, DC:
The Association 1980.

7. Pico-Alfonso M.A. Psychological intimate partner violence: the

major predictor of posttraumatic stress disorder in abused
women. Neurosci. Biobehav. Rev. 2005; 29: 181–193.

8. Ruiz-Perez I., Plazaola-Castano J. Intimate partner violen-

ce and mental health consequences in women attending
family practice in Spain. Psychosom. Med. 2005; 67: 791–
–797.

Małgorzata Dąbkowska, Obecność objawów PTSD a poziom lęku u ofiar przemocy domowej

www.psychiatria.med.pl

149

9. Laffaye C., Kennedy C., Stein M.B. Post-traumatic stress disor-

der and health-related quality of life in female victims of inti-
mate. Violence Vict. 2003; 18: 227–238.

10. Bonomi A.E., Thompson R.S., Anderson M. i wsp. Intimate part-

ner violence and women’s physical, mental, and social func-
tioning. Am. J. Prev. Med. 2006; 30: 458–466.

11. Inslicht S.S., Marmar C.R., Neylan T.C. i wsp. Increased corti-

sol in women with intimate partner violence-related post-
traumatic stress disorder. Psychoneuroendocrinol. 2006; 31:
825–838.

12. Pico-Alfonso M.A., Garcia-Linares M.I., Celda-Navarro N.,

Blasco-Ros C., Echeburua E., Martinez M. The impact of physi-
cal, psychological, and sexual intimate male partner violence
on women’s mental health: depressive symptoms, posttrau-
matic stress disorder, state anxiety, and suicide. J. Womens
Health. 2006; 15: 599–611.

13. Kimerling R., Alvarez J., Pavao J., Kaminski A., Baumrind N.

Epidemiology and consequences of women’s revictimization.
Women Health Iss. 2007; 17: 101–106.

14. Gil S., Caspi Y. Personality traits, coping style, and perceived

threat as predictors of Posttraumatic Stress Disorder after expo-
sure to a terrorist attack: a prospective study. Psychosom. Med.
2006; 68: 1–6.

15. Watson C.G., Juba M.P., Manifold V., Kucala T., Anderson P.E.

The PTSD interview: rationale, description, reliability, and con-
current validity of a DSM-III-based technique. J. Clin. Psychol.
1991; 47: 179–188.

16. Koniarek J., Dudek B., Szymczak M. Kwestionariusz do pomia-

ru zespołu zaburzeń po stresie urazowym (K-PTSD) — zasto-
sowanie PTSD-Interview Ch. Watsona i innych w badaniach
grupowych. Przegl. Psychol. 2000; 43: 205–216.

17. Heitzman J. Stres w etiologii przestępstw agresywnych. Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.

18. Sosnowski T., Wrześniewski K. Polska adaptacja inwentarza STAI

do badania stanu i cechy lęku. Przegl. Psychol. 1983; 26: 393–412.

19. Sosnowski T. Lęk jako stan i jako cecha w ujęciu C.D. Spielber-

gera. Przegl. Psychol. 1977; 2: 349–360.

20. Spielberger C.D., Gorsuch R.L., Lushene R.E. Manual for the

State-Trait Anxiety Inventory. Consulting Psychologists Press,
Palo Alto, Calif. 1970.

21. Wrześniewski K., Sosnowski T., Matusik D. Inwentarz Stanu

i Cechy Lęku STAI. Polska adaptacja STAI. Podręcznik. PTP, War-
szawa 2002.

22. Wrześniewski K. Wykorzystanie kwestionariusza Spielbergera

w określeniu efektów rehabilitacji po zawale serca. W: Rataj-
czak E. (red.) Psychologia w służbie człowieka. PWN, Warsza-
wa 1980.

23. Spielberger C.D. Theory and research on anxiety. W: Spielber-

ger C.D. (red.) Anxiety and Behavior, Academic Press, New York
1966.

24. Lauterbach D., Bak C., Reiland S., Mason S., Lute M.R., Earls L.

Quality of parental relationships among persons with a lifeti-
me history of posttraumatic stress disorder. J. Trauma Stress
2007; 20: 161–172.

25. Masho S.W., Ahmed G. Age at sexual assault and posttraumatic

stress disorder among women: prevalence, correlates, and im-
plications for prevention. J. Womens Health 2007; 16: 262–271.

26. Sharhabani-Arzy R., Amir M., Kotler M., Liran R. The toll of

domestic violence PTSD among battered women in an Israeli
sample. J. Interpers. Violence 2003; 18: 1335–1346.

27. Dragan M. Wybrane poznawcze modele rozwoju i utrzymy-

wania się objawów zaburzenia po stresie traumatycznym. No-
winy Psychologiczne 2005; 3: 5–18.

28. Horner M.D., Hamner M.B. Neurocognitive functioning in post-

traumatic stress disorder. Neuropsychol. Rev. 2002; 12: 15–30.

29. Bremner J., Randall R., Scott T. i wsp. MRI-based measurement

of hippocampal volume in patients with combat-related post-
traumatic stress disorder. Am. J. Psychiat. 1995; 152: 973–981.

30. Bremner J.D., Vythilingam M., Vermetten E. i wsp. MRI and

PET study of deficits in hippocampal structure and function in
women with childhood sexual abuse and Posttraumatic Stress
Disorder. Am. J. Psychiat. 2003; 160: 924–932.

31. Bonne O., Brandes D., Gilboa A. i wsp. Longitudinal MRI study

of hippocampal volume in trauma survivors with PTSD. Am.
J. Psychiat. 2001; 158: 1248–1251.

32. Shea M. Personality disorders, history of trauma, and PTSD in

subjects with anxiety disorders. Compr. Psychiat. 2000; 41: 315–325.

33. Shea M.T., Zlotnick C., Weisberg R. Commonality and specifi-

city of personality disorder profiles in subjects with trauma
histories. J. Pers. Disord. 1999; 13: 199–210.