1

Poradnictwo zawodowe

Problematyka wykonywania i wyboru pracy, kształcenia zawodowego, a więc i

poradnictwa zawodowego lokują się na przecięciu procesów i zjawisk życia społecznego i
ekonomicznego, kultury, polityki i edukacji. Toczone w wymienionych obszarach dyskursy
podnoszą i dookreślają tak istotne z punktu widzenia poradnictwa zawodowego kwestie jak:
praca i jej rola w życiu społeczeństwa i państwa; praca w życiu pojedynczego człowieka;
hierarchia zawodów i ról społecznych przedstawicieli poszczególnych profesji; drogi
zdobywania zawodów i osiągania społecznych pozycji; rola szkoły w kształceniu
zawodowym itp. Przebieg i charakter tych dyskursów, ich intensywności język ulegają
ciągłym zmianom, które stają się szczególnie widoczne zwłaszcza w dobie gwałtownych
przeobrażeń i wstrząsów społecznych, ekonomicznych i politycznych. W momentach takich
poddawane są bowiem na ogół rewizji zarówno realne przejawy życia ludzi, społeczne
organizacje i struktury, jak i dotychczasowe przewodnie idee kształtujące świadomość
społeczną, a więc sposoby myślenia i wypowiadania się ludzi na temat istniejącej
rzeczywistości. Wstrząsy i głębokie zmiany prowadzą często do destrukcji przyjmowanych
dotychczas systemów wartości i uznawanych, zarówno pisanych jak i niepisanych norm, jak
również do podważenia całego szeregu terminów i pojęć uważanych dotychczas za adekwatne
dla opisu rzeczywistości. Okresy transformacji cechują się więc tym, że w różnych obszarach
społecznego życia następuje czasem powrót do korzeni i źródeł, czasem przystosowanie się
do nowych warunków, czasem konstruowanie rzeczywistości zupełnie nowej; można zatem
powiedzieć, że mają miejsce procesy destrukcji, rekonstrukcji i konstrukcji.

1.

Cele

poradnictwa

zawodowego

i

ich

względna

trwałość.

W wielu pracach sięgających do historii poradnictwa zawodowego zwraca się uwagę, iż
powstało ono jako forma pomocy porządkująca rynek pracy. Zarówno przedsięwzięcia
F.Parsonsa w Stanach Zjednoczonych, jak i współczesnych mu, czy późniejszych
kierowników poradni zawodowych, biur pracy czy laboratoriów psychologicznych
koncentrowały się na osiągnięciu dwóch konkretnych celów: prowadzeniu doboru
zawodowego polegającego na wybieraniu jednostek predystynowanych do wykonywania
zawodu oraz uprawianiu poradnictwa zawodowego czyli wybieraniu zawodów dla jednostek.
Przytoczone tu cele są nam dobrze znane i samo ich przypomnienie byłoby
niepotrzebne, gdyby nie to, że pomimo upływu czasu i zmiany w naszym kraju sytuacji
politycznej, dość długo wydawały się one aktualne. Jednakże dopiero całościowe spojrzenie
na nie, odsłonięcie kontekstów społecznych, ekonomicznych i ideologicznych umożliwia
rozpoznanie ich sensu, a nie tylko samej treści.
Przyjrzyjmy się zatem czasom, w których rodziło się poradnictwo zawodowe.
2. Początki

poradnictwa zawodowego

Wymienione wyżej cele poradnictwa zawodowego wyraźnie pokazują, iż powstanie jego
wiązało się z określoną sytuacją ekonomiczno-polityczną, zaś jego powstania to okres
wczesnego kapitalizmu i I wojny światowej, a więc okres rozwoju przemysłu(również
wojennego), ale i rozwoju autonomicznych państw, okres wzrostu świadomości narodowej

i

klasowej.

W Polsce pozostającej pod zaborami, wraz z powstawaniem pierwszych fabryk, zaczynały się
tworzyć organizacje oraz stowarzyszenia, które stawiały sobie za główny cel przygotowanie
wszystkich, czyli ogółu do budowania wspólnego państwa. Idee pracy organicznej, pracy u
podstaw jednoczyły elity intelektualne, działaczy społecznych, gospodarczych i oświatowych.
Wyjaśniały i uzasadniały podejmowane działania, wprowadzały ład moralny i organizacyjny.
Zagrożeniem dla tego ładu mogły być jednostki "nieszczęsne", źle ulokowane w strukturze
społecznej, nie wykorzystujące swoich potencjalnych możliwości, pozostające poza nurtem
pracy organicznej. Znalezienie więc właściwych ludzi na właściwe miejsca było zadaniem

2

politycznym, organizacyjnym i moralnym. Działalność poradnicza zajmując się owym
poszukiwaniem

prowadzona była

w

takiej rzeczywistości społecznej, w której

zarówno zadania przypisane poszczególnym placówkom, jak też ich lokata w społecznej
strukturze, była w miarę stabilna, dobrze zdefiniowana i powszechnie akceptowana. U
podstaw organizacji życia społecznego znajdowało się bowiem przekonanie o możliwości
jednoznacznego rozgraniczenia na to, co dobre, a co złe, co moralne, a co niemoralne, co
prawdziwe, a co nieprawdziwe. Organizacja społeczeństwa polegała na dość przejrzystym
podziale funkcji przypisanych poszczególnym grupom społecznym, osobom, urzędom itp.
Zadaniem władz i instytucji społecznych było utrzymanie równowagi pomiędzy działalnością
poszczególnych członów życia społecznego. Stąd działalność poradnictwa zawodowego
spotykała

się

z

pozytywną

oceną

władz.

Służąc

jednostkom służyło jednocześnie państwu, wzmacniając istniejący porządek, względną
równowagę, łagodziło napięcia i konflikty, było widocznym dowodem szlachetnej troski
państwa, organizacji ekonomicznych i towarzystw naukowych

o los ludzi

bezradnych.

Nurt technologiczno – edukacyjny w poradnictwie socjalnym
Wielkie zmiany zachodzące we współczesnym świecie, jego skomplikowanie się w związku
z pojawieniem się nowych technologii i wynalazków zainspirowały naukowców, zarówno
tych, którzy przyczynili się do powstania owych technologicznych zmian jak i badaczy
starających się poznać ludzką naturę i wyjaśnić zjawiska społeczne. Zarówno jedni jak i
drudzy odrzucili z w swoich analizach naukowych nieracjonalne wyjaśnienia badanych
zjawisk.
Zapoczątkowali tym samym wielki pozytywistyczny prąd myślowy. „Pozytywny” to nic
innego jak realny, pożyteczny, pewny konstruktywny i ścisły „przeciwny temu co negatywne,
urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne”

1

.

Jeden z czołowych twórców pozytywizmu H.Spencer zwrócił uwagę na pięć głównych
kryteriów doboru treści nauczania i wychowania, uważając, iż pomimo powinno ono
uwzględniać „to co służy zachowaniu życia i zdrowia, to, co służy zdobywaniu środków
utrzymania, to co służy wychowywaniu potomstwa, to, co służy utrzymywaniu kontaktów
społecznych i jest potrzebne z punktu widzenia całości społecznej, i to, co stanowi
odpoczynek i ozdobę życia”

2

, a więc kryteria mające charakter tylko i wyłącznie charakter

utylitarny i instrumentalny.
Pozytywistyczne hasła znalazły duży oddźwięk i akceptację w pracy polskich pedagogów i
działaczy społecznych.
Dyskusje i programy polskich pozytywistów obracały się właśnie wokół „pracy organicznej
od podstaw odrzucając wcześniejsze idealistyczno – mesjanistyczne „wzloty”.
Tak więc propagować zaczęto takie założenia wychowawcze jak: „przygotowanie młodzieży
do praktycznego życia, prawa kobiet do średniego i wyższego wykształcenia, potrzebę
kształtowania poglądu na świat opartego na postępach i osiągnięciach nauk”

3

.

Objęcie młodzieży szeroką edukacją jak i stosunkowo wczesną opieką poradni zawodowych
miało pełnić ważną funkcję. „Jeżeli więc szkoła nowoczesna nie szczędzi trudów i starań aby
uwzględnić idywidualność ucznia, aż do chwili wejścia jego w życie, to wynika stą logicznie,
ż

e nie może jej być obojętnym dalszy rozwój tej indywidualności wychowanków w chwili

wyboru zawodu, czyli innymi słowy, szkoła, ze względów indywidualno – pedagogicznych
powinna domagać się systematycznego poradnictwa zawodowego”

4

.

1

S.Szacki, Historia myśli socjologicznej.Część pierwsza, Warszawa 1981, s. 258

2

B.Suchodolski, Pedagogika ideałów i pedagogika życia, Warszawa 1960, s. 155

3

S.Wołoszyń, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku.Próba zarysu encyklopedycznego, Warszawa 1993,

s. 14

4

B.Biegeleisen, Poradnictwo zawodowe a szkoła, Kraków 1928

3

Pierwszymi instytucjami poradniczymi w Polsce były poradnie samokształceniowe, których
działalność zainicjowało Biuro Porad Naukowych powstałe w ramach Uniwersytetu
Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie, i Biuro Porad dla Samouków, utworzone przy
Uniwersytecie dla Wszystkich w Warszawie w roku 1906.
Prowadziły one poradnictwo biblioteczne, udzielały porad osobom dokształcającym się na
poziomie ogólnym i zawodowym, poddawały wskazówki w zakresie techniki pracy
umysłowej.
Inne rodzaje poradni to poradnie zajmujące się poradnictwem zawodowym. Poradnie te
zlokalizowane były głównie w większych ośrodkach przemysłowych jak również na terenach
wiejskich(prowadziły wtedy poradnictwo dla ludności wiejskiej).
Poradnictwo zawodowe w nowo utworzonych poradniach prowadzone było przede wszystkim
z myślą o doborze „właściwych ludzi na właściwe miejsce”, przy zastosowaniu testów
zapożyczonych z poradnictwa zachodniego, jak i opracowanych przez psychologów polskich:
J.W Dawida, S. Baleya, M. Grzywak-Kaczyńską.
Poradnictwo zawodowe prowadzone było głównie przez psychologów. Udzielanie porad
obejmowało najczęściej: 1. Wypełnienie kwestionariusza przez badanego ucznia, 2.
Wypełnienie kwestionariusza przez nauczyciela, 3. Wypełnienie kwestionariusza przez
lekarza szkolnego, 4. Indywidualne badanie lekarskie przez lekarza specjalistę w higienie
zawodów, 5. Badanie psychotechniczne, 6. Analizę warunków ekonomicznych i rynku pracy,
7. Konferencję z uczniem i rodzicami
Pracownicy poradni zawodowych byli starannie wykształconymi specjalistami, prowadzili
analizy swojej pracy, uczestniczyli w międzynarodowych konferencjach i kongresach,
utrzymywali kontakty z placówkami naukowymi na świecie, często byli uznanymi
specjalistami.
3. Poradnictwo w PRL
Odbudowa poradnictwa zawodowego po II wojnie światowej w Polsce odbywała się w
odmiennych warunkach ekonomicznych i politycznych. Centralne zarządzanie życiem
społecznym, politycznym, kulturalnym i ekonomicznym nie wymagało dopisywania do
głównych zadań poradnictwa zawodowego, jakichś zadań nowych, ale starym zadaniom
nadało nowy sens. Wykonywanie zawodu czyli podjęcie pracy było zaszczytem i
obowiązkiem każdego, zaś zadaniem państwa było utworzenie odpowiedniej liczby miejsc
pracy, powołanie określonych stanowisk, niezbędnych ze względów ekonomicznych, ale i
satysfakcjonujących ludzi zasłużonych dla budowy ustroju, przewidzenie liczby etatów. A
więc tu także chodziło o rozmieszczenie właściwych ludzi na właściwych miejscach, ale
podstawy tego rozdziału nie koniecznie miały być dostępne poradnictwu zawodowemu, i nie
psychologiczne

badania

selekcyjne

były

narzędziem

dla

jego

realizacji.

Doradcy pomagając ludziom przy wyborze zawodu musieli uwzględniać tzw. zawody
deficytowe i branże strategiczne dla gospodarki, natomiast wybierając ludzi do zawodów,
pamiętać o możliwościach dawania awansu społecznego młodzieży pochodzącej ze środowisk
robotniczych i chłopskich. Tym samym prowadzili działanie, które mieściły się w obszarze
doboru i wspomagania wyboru, ale sens tych działań uległ destrukcji. Trzeba przy tym dodać,
ż

e w/w oczekiwania władz pod adresem poradnictwa zawodowego wprawdzie nie zostały

jednoznacznie sprecyzowane w dokumentach, jako zadania priorytetowe, jednakże były
przypominane przy ocenianiu działań poradni, w analizach demograficznych i społecznych
oraz w badaniach naukowych nad wyborem zawodu, kształceniem zawodowym na szczeblach
ś

rednim

i

wyższym

oraz

nad

awansem

społecznym.

Dość słabe wskaźniki wzrostu zainteresowania zawodami deficytowymi i niewielki rozmiar
awansu społecznego poprzez wykształcenie(pomimo przyznawania dla młodzieży z
niektórych grup społecznych punktów preferencyjnych i różnego typu stypendiów i
ś

wiadczeń ), mogły ważyć na ocenie poradnictwa zawodowego w skali makro. Gdyby chcieć

4

krótko podsumować zadania poradnictwa zawodowego w PRL, trzeba przyznać, iż

utrzymywane było, jak poprzednio, dla wzmocnienia działań organów administracyjnych i
organizacji politycznych w procesie sprawowania władzy, jednakże w tym wypadku chodziło
nie tyle o włączanie ogółu do procesu budowania organizmu społecznego, ile o
podtrzymywanie idei gospodarki planowej i etatyzacji

ż

ycia społecznego. Jednocześnie

warto dodać, że centralnie sterowane poradnictwo zawodowe w PRL, w praktyce zostało
znacznie ograniczone. Sprowadzono je bowiem do działu poradnictwa oświatowego dla
uczniów w głównej mierze szkół podstawowych. Zlikwidowano bowiem wszystkie
zawodowe poradnie społeczne i poradnie prowadzone przez towarzystwa i organizacje
ekonomiczne.
4. Współczesne poradnictwo

zawodowe.

Czas transformacji ustrojowej i ponowna realizacja dążeń do demokratyzacji życia
charakteryzują się zarówno pewnymi rekonstrukcjami starych idei, jak i pojawianiem się
myśli nowych i dotychczas nieznanych. Charakteryzuje się jednak przede wszystkim nowymi
warunkami w zakresie sposobów sprawowania władzy, organizacji społecznych struktur,
przestrzegania norm prawnych i sposobów prowadzenia publicznego dyskursu, także w
przedmiocie

poradnictwa

zawodowego.

Współczesne

poradnictwo

zawodowe

rozwija

się

w

rzeczywistości

dalece

niejednoznacznej, nieklarownej. Zmiany, jakie obecnie zachodzą zarówno w środowiskach
lokalnych jak i poszczególnych poradniach, mają charakter nieprzewidywalny, przypadkowy i
wcale nie muszą być wyrazem dążenia do osiągnięcia przez nie lepszej organizacji czy
wyższego stopnia rozwoju. Zmiany są odpowiedzią na potrzeby rynku i niewiele mają
wspólnego z planowaniem przyszłości. Nieaktualna więc stała się obowiązująca dotychczas
zasada

przestrzegana

przy

udzielaniu

pomocy

wybierającym

zawód:

"poznaj rynek pracy, poznaj swoje możliwości, dopasuj się do zawodu, który ma
przyszłość w twoim środowisku".
Dzisiaj nikt nie jest w stanie dokładnie wskazać, jakie zawody mogą mieć przyszłość w
danym środowisku, a nawet jakie czynności będą się mieściły pod nazwą zawodów już

znanych.

W opozycji do powyższych pytań powstają w Polsce instytucje i poradnie próbujące
dopasować tryb swojej działalności do szybko zmieniającego się rynku pracy. W Gdańsku
powstało m.in. Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej.
Do zakresu zadań Centrum, która jest wyspecjalizowaną jednostką organizacyjną
Wojewódzkiego

Urzędu

Pracy

na

prawach

wydziału

należy:

1. Organizowanie i koordynowanie rozwoju usług poradnictwa zawodowego oraz informacji
zawodowej na terenie województwa, a także wspierania działalności klubów

pracy:

planowanie rozwoju poradnictwa zawodowego w województwie, popularyzacja poradnictwa

zawodowego

wśród społeczności województwa, prowadzenia usług w

zakresie poradnictwa zawodowego, indywidualnego i grupowego poprzez świadczenie
wyspecjalizowanych usług w zakresie planowania kariery zawodowej, z wykorzystaniem
metod psychologicznych, zasobów informacji zawodowej oraz technik komputerowych,
zbieranie, gromadzenie, aktualizowanie informacji o zawodach, możliwościach kształcenia,
doskonalenia kwalifikacji zawodowych oraz przekwalifikowania na lokalnym rynku pracy,
upowszechnianie informacji zawodowych ułatwiających wybór zawodu, zmianę kwalifikacji,
pozyskanie lub zmianę pracy, prowadzenie usług dla pracodawców w zakresie naboru
kandydatów do pracy wymagających szczególnych predyspozycji psychofizycznych,
udzielanie

pomocy

przy

tworzeniu

i

funkcjonowaniu

Klubów

Pracy,

sporządzanie okresowych informacji i analiz z zakresu poradnictwa zawodowego.
2. Współudział w organizowaniu, inicjowaniu i współfinansowaniu lokalnych programów
mających na celu tworzenie nowych miejsc pracy i likwidację negatywnych skutków

5

bezrobocia

lub

wspieranie

rządowych

programów

restrukturyzacyjnych.

3. Współudział w inicjowaniu przedsięwzięć w zakresie udzielania pomocy i udzielanie
pomocy przewidzianym do zwolnienia pracownikom, również za pośrednictwem
pracodawców, w przypadku gdy zwolnienia te mają wpływ na lokalny rynek

pracy.

4. Planowanie wydatków i gospodarowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na
realizację

zadań wydziału.

Pomimo

powstawania

poradni

zawodowych

na

terenie

kraju

to

jednak

nieprzewidywalność

sytuacji

w

tym

zakresie

tym

bardziej

pogłębia

się,

ż

e

odpowiedzialności za rozwój poszczególnych środowisk i instytucji nie chcą wziąć ani
lokalne władze, ani państwo, którego zresztą rola zmniejsza się wraz z kurczeniem się
ofiarowywanych zasobów. Przestając finansować przedsiębiorstwa, a także poradnie
zawodowe, państwo rezygnuje z kontroli ich pracy, nie interesuje się, czy ilość ich jest
wystarczająca, nie ingeruje w metody stosowanych w nich działań, ani nie dba o ich rezultaty
finalne. Poradnictwo zawodowe nie służy obecnie integracji państwa, nie jest narzędziem
sterowania społecznego w zakresie tworzenia grup zawodowych czy społecznego awansu.
Powstające dzięki oddolnym inicjatywom osób prywatnych, grup, stowarzyszeń, organizacji
ś

wieckich czy wyznaniowych poradnie zawodowe są autonomiczne, co znaczy, że nikomu nie

są

podporządkowane

i

same

stawiają

sobie

wąskie

cele.

Są

również

przygotowane na to, że cele te mają ulec zmianie, gdyby poradnia straciła klientów.
Nowe poradnie zawodowe, jak i poradnie innego typu, są dowodem przyzwolenia władz na
wolną grę sił społecznych. Tak więc zarówno podejmowane w nich działania, jak i
samootwieranie ich i zamykanie, staje się naturalnym, niekontrolowanym procesem.
Podobne obserwacje można poczynić również w odniesieniu do różnych przedsiębiorstw i
innych

podmiotów

gospodarczych,

czyli

ogólnie

mówiąc

-

rynku

pracy.

Sytuacja ta jest również wyrazem zmian, jakie zaszły w zakresie etyki. Niektórzy
badacze życia społecznego twierdzą, iż nastąpiło rozbicie systemów wartości i norm oraz
wytworzyła się swoista próżnia moralna. Etosowi przedsiębiorczości, wyrafinowanej
konsumpcji dóbr materialnych, nie towarzyszą społeczna solidarność, zaufanie, wzajemność.
ś

adna szkoła średnia czy wyższa nie uczy jak być zaradnym czy przedsiębiorczym, choć

wyżej wymienione cechy czy umiejętności są uznawane za podstawę osiągania wysokiego
społecznego statusu. Coraz częściej nie stanowi to przedmiotu społecznych osądów czy
zdobywanie takiego statusu odbywa się przez własny wysiłek, czy przez umiejętność
wykorzystania luk prawnych, czy gry sił politycznych, czy wreszcie przez połączenie tych
wszystkich

elementów.

W tej sytuacji nie można powiedzieć, że poradnictwo zawodowe realizuje dobór
zawodowy, czyli lokuje ludzi na właściwych miejscach, jak było to początkowo, czy
partycypuje, choćby częściowo, w dobieraniu miejsc dla właściwych ludzi, jak starano
się to robić w gospodarce planowej. Dzisiaj zarówno liczba miejsc w społecznej
strukturze, czy w podziale pracy jest nieprecyzyjna i nieprzewidywalna, jak i
ich "właściwość" nie jest precyzyjnie określona. Trudno jest dzisiaj opracować sylwetkę
absolwenta, choć tego w dalszym ciągu wymaga się od szkół zawodowych lub wyższych.
Szkoły przestają wypuszczać "specjalistów" w danych dziedzinach. Ludzie stają się
specjalistami w trakcie wykonywania pracy na obejmowanych stanowiskach lub tworząc
własne, czasem zupełnie dotychczas nieznane stanowiska lub warsztaty pracy.
Dzisiejsza uczelnia najczęściej ogranicza się do odnotowania w jakich zakresach przekazała
wiedzę, ale już jak i do czego wykorzysta ją absolwent, pozostaje poza zasięgiem jej

kontroli.

Bardzo trudno jest więc być dzisiaj doradcą zawodu, bowiem wiele zawodów nie ma
tak jasnego kształtu, jak miały go zawody w przeszłości, gdy w wielu zawodach, poza

6

nielicznymi (lekarza, inżyniera, nauczyciela itp.) nie stawia się wymagań w zakresie
profesjonalnego przygotowania, a więc dyplomu określonego kierunku studiów. Doradca
zawodu częściej podejmuje zadania doradcy personalnego lub informatora o miejscach pracy
niż tradycyjnie rozumianego doradcy w zakresie wyboru szkoły i zawodu. Nie sprawdza się

w życiu

maksyma:

"poznaj siebie, poznaj zawód, zobacz, jakie szkoły przygotowują do tego zawodu",
na rzecz innej "pomyśl jak najlepiej możesz wykorzystać swoją wiedzę i umiejętności w
warunkach, jakie stwarza ci środowisko, jakiej wiedzy i umiejętności ci brakuje i jakimi
drogami

możesz

je

posiąść,

aby

robić

to,

co

zamierzasz".

Czyli samopoznanie i samoocena mają pomóc jednostce nie, jak dotychczas w dopasowaniu
się do zastanej rzeczywistości, ale w jej kreowaniu. Przy tym wybór kierunku i sposobu
kreowania

rzeczywistości,

będzie

zawsze

jej

wyborem

moralnym.

W konstruowaniu swoich działań współczesne poradnictwo zawodowe nie może także liczyć
na zaplecze naukowe, które stanowiłyby udowodnione wskazówki jak pomagać w wyborze
zawodu, szkoły, pracy; jak uczyć się zawodów lub jakie zawody wybierać przede wszystkim.
Zmieniła się bowiem społeczna rola nauki i nastąpiło odejście od badań naukowych mających
na celu jednoznaczne rozstrzygnięcia w zakresie, co jest słuszne, a co niesłuszne, co
prawdziwe, a co fałszywe, a więc jak jest

naprawdę.

Należałoby zatem przede wszystkim zrozumieć zachodzące procesy i zadać sobie pytanie, w
jaki sposób ludzie dochodzą do zawodów, stanowisk, rozwiązań, nie starać się natomiast
dawać gotowych wskazówek jak to osiągnąć.