1.  Materiały i narzędzia pisarskie w Starożytności

Egipt – papirusy w zwojach. Papirusy były cięte w podłużne paski, a następnie sklejane –
pierwsza  warstwa  pionowo  (verso),  druga  –  poziomo  (recto),  polewano  je  wodą  rzeczną
i  kąpano  w  olejkach,  aby  odstraszyć  szkodniki,  a  także  klejono,  suszono  na  słońcu
i  gładzono.  Za  lepszą  stronę  uważano  recto,  wewnętrzną.  Verso  stosowana  była  bardziej
jako ochronna. W zależności od szerokości, barwy i gładkości były różne jakości papirusu
–  najlepszy,  tzw.  hieratyczny  lub  „augustowski”  (26  cm),  najgorszy  –  kupiecki  (12  cm).
Pisano  skośnie  przyciętą  trzcinką,  dzięki  czemu  uzyskiwano  różne  grubości  pisma,
a później przyciętą spiczaście (calamus), atramentem zrobionym z sadzy lub węgla, wody
i  żywicy.  Zwoje  trzymano  w  skórzanych  pokrowcach  lub  drewnianych  skrzynkach  dla
ochrony zwojów przed szkodnikami i wilgocią. Oprócz papirusów pisano także na:

skórze

tabliczkach glinianych

tabliczkach drewnianych

płytkach z wapienia

Chiny – pisano na tabliczkach drewnianych. Po całopaleniu w 213 p.n.e. zaczęto pisać na
jedwabiu piórem bambusowym lub pędzelkiem z wielbłądziej sierści. Atramentem była
ciecz z drzew pokostujących, a później sadza sosnowa mieszana z klejem. Inne materiały:

kości

skorupy żółwia

rozcięte laski bambusowe

Papier  –  jedwab  był  jednak  za  drogim  materiałem,  dlatego  też  zaczęto  wytwarzać  ze
szmat  jedwabnych,  porwanych  na  strzępy,  rozmiękczonych  na  rzadką  papkę
i wysuszonych – rodzaj cienkiego papieru. Było to wciąż za drogie i dlatego w 105 r.n.e.
T’sai  Lun,  do  wytwarzania  papieru  zaczął  używać  takich  materiałów  jak  kora  roślinna,
włókna  łyka  drzewa  morwowego,  resztki  bawełniane  itp.  Chińczycy  przez  700  lat
utrzymywali  tajemnicę  wytwarzania  papieru,  aż  w  VIII  w.  chińscy  wytwórcy  papieru
wpadli  jako  jeńcy  w  ręce  Arabów  w  Samarkandzie  i  poprzez  Arabów  papier  dotarł  ok.
1100 r. do Europy.

Mezopotamia  –  na  wilgotnej  i  miękkiej  glinie  wyciskano  znaki  przy  pomocy
trójściennego,  tępego  narzędzia  sporządzonego  z  metalu,  kości  słoniowej  lub  drewna.
Tabliczki  suszono  na  słońcu  lub  wypalano  w  piecu.  Zapisywano  je  po  obu  stronach.
Pisano także na metalu np. srebrze, po którym pisano rylcem.

Hellada – papirusy i pergamin, czyli wyprawiona w specjalny sposób skóra owcza, cielęca
lub jagnięca. Usuwano sierść, skrobano skórę (aż stała się cienka), zanurzano w wapiennej
wodzie  (aby  usunąć  tłuszcz),  suszono,  nacierano  kredą  oraz  wygładzano  pumeksem.
Pergamin  był  trwalszy  od  papirusu,  dlatego  można  było  z  niego  zeskrobać  tekst,  co
doprowadziło w średniowieczu do powstania palimpsestów, a więc  rękopisów, gdzie był
podwójny  tekst.  Pergamin  zwijano  początkowo  w  zwoje  lub  oprawiano  nim  papirusowe
zwoje, do czasu gdy zmienił swoją postać i stał się kodeksem. Do pisania na pergaminie
używano piór: orlego, kruczego lub gęsiego. Atrament był taki sam jak w papirusie.
Inne materiały używane w starożytności:

kora drzewna (pisano po niej igłą)

liście palmowe (Indie – były suszone i natarte olejkami)

płótno

skóra

Rzym

2.  Formy książki w Starożytności

Zwój  –  Egipt,  Chiny,  Grecja,  Rzym.  Najstarszy  zwój  pochodzi  z  2400  p.n.e.  Na  zwój
składały  się  sklejone  karty.  Tekst  pisano  w  kolumnach.  Zwoje  posiadały  dwa  drążki,  na
które  nawijano  zapisane  karty.  Czytając  tekst  czytelnik  musiał  przewijać  go.  Kiedy
skończył, należało zwinąć go do pozycji wyjściowej. Wymiary: do 20 cm x 15-17 cm.
Związane  tabliczki  gliniane  –  Mezopotamia.  Kiedy  cały  tekst  nie  mieścił  się  na  jednej
tabliczce, oznaczano kolejność następnych przez powtarzanie ostatniego wiersza (kustosz)
oraz  numerowanie  tabliczek  w  odstępie  jednostki  piśmienniczej.  Tytułem  były  słowa
pierwszego wiersza (incipit).
Kodeks – nazwa pochodzi od rzymskich łączonych tabliczek służących do nauki w szkole.
Dwie nazywały się dyptykiem, kilka – poliptykiem. Kodeks tworzyły złożone na połowę
karty  pergaminu,  które  wkładano  po  kilka  jedna  w  drugą  i  łączona  nicią  w  miejscu
złożenia.  Gdy  było  więcej  składek,  zszywano  je  razem,  tworząc  całość  przypominającą
klocek. Kodeks został rozpowszechniony ok. II w.n.e. Składany:
1

– plano

– folio

– quatro

– octavo

– sedecimo.

3.  Biblioteki Starożytności

Biblioteki były głównie związane z ośrodkami religijnymi. W zachowanej świątyni boga
Horusa w Edfu (Egipt) znajduje się sala, gdzie ściany są ozdobione tytułami 37 książek.
Biblioteka króla Assurbanipala – katalog zbiorów uporządkowany wg treści i podzielony
na  działy.  Znalazły  się  tu  dzieła  z  niemal  wszystkich  obecnie  znanych  dziedzin  wiedzy,
głównie religii i astrologii. Tabliczki były wykonane z lepszej jakości gliny; dbano także
o pismo – król musiał być kolekcjonerem. Biblioteka liczyła ok. 20 tys. tabliczek.
Nippur  –  przyświątynna,  mieściła  w  sobie  bibliotekę  i  archiwum.  Liczyła  23  tys.
tabliczek. Tabliczki były zamknięte w drewnianych lub glinianych skrzynkach, a także w
plecionych koszach. Dla ochrony przed wilgocią skrzynki i kosze powlekane były smołą,
a także zaopatrzone w małe etykietki z gliny, dot. tytułu (index).
Biblioteka  Aleksandryjska  –  Pomysłodawcą  tej  biblioteki  był  Ptolemeusz,  który  po
ś

mierci Aleksandra Macedońskiego przekształcił Egipt w ośrodek kultury greckiej.

Otwarcie biblioteki nastąpiło dopiero za czasów Ptolemeusza II. Biblioteka składała się
z 2 zbiorów:

Museionu – świątynia muz, akademia oparta na wzorach szkoły perypatetyków
w Atenach. Była miejscem pracy badawczej i nauczania. Był to wszechstronny
zbiór z III w.p.n.e. obejmujący literaturę egipską, babilońską i innych kultur.

Serapeionu – biblioteka przy świątyni boga Serapisa.

Celem  biblioteki  było  zgromadzenie  całej  literatury  greckiej  w  możliwie  najlepszych
odpisach  oraz  jej  uporządkowanie  i  skomentowanie.  Biblioteka  posiadała  systematyczny
katalog  opracowany  przez  poetę  Kallimachosa  o  nazwie  Pinakes,  będący  rejestrem
istniejącej wówczas literatury. Niestety, nie dochował się do naszych czasów.
Uważa się, że biblioteka posiadała w całości 743 tys. zwojów (700 tys. w Museionie + 43
tys.  w  Serapeionie).  Na  pewno  były  tam  odpisy  i  kopie  jednego  dzieła.  Musiała
dysponować  ogromnymi  sumami  na  zakup  zwojów.  Kosztowne  było  również

przepisywanie  zniszczonych  zwojów.  Większe  dzieła  odpowiednio  do  rozdziałów
w tekście dzielono na kilka zwojów, niemal takiej samej długości odwrotnie, kilka małych
tekstów łączono w jeden (normalizacja rozmiarów).
Większa  część  Biblioteki  Aleksandryjskiej  spłonęła  w  47  p.n.e.,  kiedy  Cezar  zdobył
Aleksandrię.  Otrzymała  prawdopodobnie  rekompensatę  w  postaci  200  tys.  zwojów
z  biblioteki    w  Pergamonie,  ofiarowane  Kleopatrze  przez  Antoniusza.  Biblioteka  została
całkowicie  zniszczona  w  391  r.n.e.,  kiedy  pierwsi  chrześcijanie  pod  wodzą  biskupa
Teofila z Antiochii unicestwili świątynię Serapisa.
Biblioteka  w  Pergamonie  –  została  założona  w  Azji  Mniejszej  przez  Attalusa  I
i rozbudowana za czasów Eumenesa II. Podobno próbował on uprowadzić Ptolemeuszowi
bibliotekarza,  dlatego  też  ten  trzymał  go  w  więzieniu  pod  strażą  dla  zapewnienia  mu
bezpieczeństwa.  Biblioteka  ta  naśladowała  Aleksandryjską  pod  względem  organizacji
i udostępniania, nie osiągnęła jednak nigdy zbyt wysokiej pozycji i dlatego też, być może
Antoniusz wcielił ją do Aleksandryjskiej.
Pierwszą  bibliotekę  publiczną  w  Rzymie  w  świątyni  Wolności  w  39  r.p.n.e.  założył
Asinius Pollio. Za cesarza Augusta miasto miało 2 biblioteki:

1)  Biblioteka Palatyńska – (28 p.n.e. – 191 n.e.) założona na pamiątkę bitwy pod Akcjum

przy świątyni Apollina na wzgórzach Palatynu.

2)  Biblioteka Oktawiańska – na cześć siostry cesarza (do 80 n.e.)

Do  każdej  był  przydzielony  1  bibliotekarz  pochodzący  ze  stanu  rycerskiego  lub
wyzwoleniec  oraz  kilku  asystentów  (librarii,  niewolnicy).  Zostały  zniszczone  na  skutek
pożarów.  Cesarz  Domicjan  odbudował  Bibliotekę  Palatyńską,  a  także  zbudował  inną  na
Kapitolu. Największą rzymską biblioteką była jednak Bibliotheca Ulpia, wybudowana ok.
100 n.e. przez cesarza Trajana, która stanowiła równocześnie archiwum państwowe.
Ok.  370  r.n.e.  w  Rzymie  było  nie  mniej  niż  28  bibliotek  publicznych,  które  miały  2
oddziały: grecki i łaciński.

4.  Zdobnictwo książki rękopiśmiennej

Zdobienie ksiąg rozwinęło się z potrzeby uplastycznienia tekstu oraz przerwania nużącej
monotonii  szeregu  kart  zapisanych  jednakowymi  czarnymi  znakami.  Wprowadzenie
kolorowych  elementów  graficznych  czyniło  lekturę  łatwiejszą  i  przyjemniejszą,  a  także
wywoływało  odpowiednią  podniosłą  atmosferę.  W  średniowieczu  ozdabianie  książek
różniło  się  trochę  w  zależności  od  okresu,  stylu  czy  regionu.  Przy  bogatych  dworach
możnowładców  i  klasztorach  rozwijały  się  szkoły  iluminatorskie  -  francuska,
niderlandzka, czeska i włoska, powtarzające charakterystyczny typ ornamentyki. Od XIII
w.  malarstwo  książkowe  stało  się  domeną  artystów  profesjonalnych,  a  iluminowanie
książek- źródłem wielkich zarobków. Zdobiono rękopisy za pomocą efektów malarskich -
barwnych i złotych inicjałów, czyli powiększonych i udekorowanych pierwszych liter na
stronie,  małego  formatu  malowideł  zwanych  miniaturami  (łac.  minia  –  czerwień)  oraz
ornamentów  otaczających  tekst,  różnych  bordiur  i  floratur.  Wszystkie  te  malowane
ozdoby  zwano  iluminacjami  (łac.  iluminare  -  oświetlać).  Używanie  barw  nie  było
przypadkowe, miały one swoją symbolikę. Malowano czystymi kolorami i raczej unikano
ich łączenia. Najczęściej artysta zaczynał od ornamentyki marginalnej i innych elementów
dekoracyjnych,  a  dopiero  na  końcu  malował  miniatury  z  przedstawieniami  figuralnymi
i  scenkami.  Miniaturę  tworzył  w  następujący  sposób:  najpierw  robił  rysunek  piórkiem,
później  nakładał  złoto  i  srebro,  a  na  końcu  pozostałe  kolory.  W  późniejszym  okresie,

zamiast  płaskiego  nakładania  płatków  metalu  na  kartę,  zaczęto  stosować  podkład
gipsowy.  Dawało  to  wspaniały  efekt  mieniącego  się  złota.  Iluminacje  wykonywano
zazwyczaj  kryjącymi  farbami  wodnymi,  gwaszem.  Szczególną  wagę  przywiązywano  do
ozdabiania ksiąg liturgicznych i modlitewników.
Rubrykowanie  –  przekreślanie  niektórych  liter  kreskami  z  czerwonej  farby  lub  pisanie
niektórych liter czerwoną farbą.
Inicjały  - bardzo ozdobne. Farby: czerwony, żółty, zielony. Brak: srebra i złota.
Elementy dekoracyjne: linia, roślina, zwierzę i człowiek.

Wyróżniamy w średniowieczu dwa obszary zdobnictwa:

obszar kontynentalny – Włochy, Francja. Dominuje sztuka antyczna
i starochrześcijańska. Klasztory w Bobbio, Luxeuil i Corbie.

obszar  wyspiarski  –  Anglia  i  Irlandia.  Sztuka  iryjska  charakteryzuje
się  charakterystycznymi  inicjałami,  które  w  tekście  są  obwiedzione
czerwonymi punktami, plecionką wstęgową z motywami  celtyckimi,
postaciami  ludzkimi,  zwierzęcymi  i  fantastycznymi  (np.  smoki).
Używano

czarnej,

czerwonej,

ółtej

fioletowej

farby.

Charakterystyczny

jest

również

pierwiastek

kaligraficzno-

stylizacyjny (formy geometryczne).

5. Klasztory jako ośrodki produkcji książki

w. Benedykt z Nursji – reguła; praca fizyczna i umysłowa

klasztory ośrodkami kulturalnymi

kopiowanie tekstów w celu poszerzania swojej wiedzy (reguła)

wypożyczenia między klasztorami, kopiowanie, wymiana, kupno

przepisywanie – praca konserwatorska (rękopis – góra 200 lat)

korekta przepisywanych pergaminów.

Monastery – związane jest z nimi powstanie skryptoriów

ostra reguła dot. kopiowania i użytkowania ksiąg - bazylianie

6. Oprawy książki średniowiecznej

Oprawa książki, to zewnętrzna osłona książki składająca się z grzbietu i sztywnych
okładzin pokrytych odpowiednio dobranym materiałem.

Rodzaje opraw

Oprawy

kopertowe

były

używane

przez

Arabów

i  wykonywane  z  papieru  lub  tektury,  bez  związów.  Blok
książki przytwierdzano do okładzin w ten sposób, że oklejano
grzbiet  bloku  tkaniną  lub  skórą  i  wklejano  blok  książki  w
wewnętrzną  stronę  okładzin.  Kapitałka  wysoka,  widoczna
ponad  oprawą,  połączona  była  z  nawierzchnim  materiałem.
Do  oprawy  służył  jedwab  lub  skóra.  Zdobione  były  ramą
z medalionem w  środku. Ornamenty – arabeski i maureski.

Oprawy złotnicze (ołtarzowe) wykonywane były w Bizancjum a także na dworze Karola
Wielkiego. Zrobione były przez złotników, przeznaczone były do celów liturgicznych
(stąd ich nazwa). Było kilka typów tych opraw:

płaskorzeźba z kości słoniowej ze
scenami

biblijnymi.

Czasem

używano

również

rzeźb

z dawnych rzymskich dyptychów
konsularnych,

gdzie

pozostawiano wizerunek konsula,
lecz zmieniano podpis na jakiegoś
ś

więtego lub papieża.

oprawy w całości wykonane
z

blachy

grawerowanej

i wysadzanej kamieniami

oprawy emaliowane – zwane celkowymi lub żłobkowymi.

Oprawy mnisze były popularne od VIII w., wykonywane z
desek dębowych lub bukowych, pokrytych skórą. Na rogach i
ś

rodku zwierciadła dawano drewniane, później metalowe guzy

lub  okucia.  Zwykle  dołączano  także  klamry  i  łańcuchy.
Zazwyczaj  skóra  pokrywała  oprawę  w  całości,  ale  czasem
tylko od grzbietu po trzecią część lub połowę okładziny.

Romańskie  tłoczone  oprawy  używane  od  XII  wieku,  zyskały
popularność

dopiero

w drugiej połowie XIV wieku. Na zwilżonej skórze za pomocą

gorących  metalowych  stempli  wytłaczano  ornamenty.  Nie  pokrywano  ich  farbą  ani
złotem,  stąd  ich  nazwą  –  tłoczenie  na  ślepo.  Początkowo  wytwarzane  tylko  we  Francji,
skąd przywędrowały do  Anglii. Najczęstsze informacje tłoczone na oprawach to: motyw
ruty, superexlibris właściciela, tytuł książki, data oprawy, czasem nazwisko introligatora.

Oprawa  sakwowa  była  powszechna  od  XIV  do  XVI  wieku.
Materiałem  powlekającym  była  skóra,  aksamit  i  jedwab.
Przedłużał  się  on  u  dolnego  brzegu  książki  w  duży  płat  luźno
zwisający.  W  razie  potrzeby  można  było  płat  sfałdować
i związać. Noszono je tak przytroczone do pasa.

Oprawy  nacinane  –  narysowany  na  skórze  wzór  nacinano,
a następnie skórę naciągano na oprawę przez co wzór się rozszerzał.
Czasem  podkładano  pod  spód  kawałki  skóry  lub  masę  z  kitu,  a  tło
wyskrobywano  jak  przy  drzeworytach,  jednak  było  to  rzadko
spotykane.

Oprawy

płaszczowe

posiadały

oprócz

normalnej

okładziny

dodatkową, szerszą i dłuższą,
przyszytą

lub

przytwierdzoną

okuciami do brzegów książki. Materiał zwisał tak, aby
można nim było swobodnie owinąć książkę.

Zdjęcia pochodzą ze stron:

http://rzeszow.gazeta.pl/rzeszow/51,34961,6836724.html?i=2

http://www.oprawy.pl.eu.org/index.php?modules=oprawy_gotyckie&menu=strona_glown
a

http://www.wsp.krakow.pl/whk/konkurs/zdjecia/sakwa.jpg

. Można tam się również

dowiedzieć więcej na temat opraw.

7.  Biblioteki średniowieczne

Biblioteki  klasztorne.  W  nich  znalazły  schronienie,  a  często  zapomnienie,  resztki
księgozbiorów  starożytnych,  także  tutaj  działały  główne  ośrodki  wytwórcze  książek.
Oczywiście  takie  biblioteki  są  przystosowane  do  celów  jakim  miały  służyć.  Gromadzi
i  przepisuje  się  tu  dzieła  prawie  wyłącznie  religijne,  do  propagandy  wiary  i  umocnienia
władzy  duchowej.  Powiększały  swe  zbiory  takie  książnice  głównie  przez  kopiowanie
i  wymianę  pożądanych  rękopisów,  rzadziej  darami,  czy  kupnem.  Zazwyczaj  nie  były  to
spore księgozbiory, ale zdarzały się wręcz legendarne. Trzeba wziąć tutaj pod uwagę, że
korzystały  z  nich  osoby  niemal  tylko  duchowne,  stąd  nie  istniała  potrzeba  zbyt
rozbudowanej  bazy  książkowej  w  jednym  ośrodku.  Gdy  dodać  do  tego  zazwyczaj
możliwość  korzystania  z  niej  tylko  w  obrębie  danego  klasztoru,  tłumaczy  to  skromność
takich  zbiorów.  Książki  w  nich  były  pod  specjalna  pieczą,  chronione,  nawet  często
przykuwane łańcuchem do pulpitu (tzw. libri catenati; catena to łańcuch), a wykazywano
je  w  inwentarzach  skarbów  klasztornych.  Mimo  to  do  naszych  czasów,  zachowały  się
zaledwie

szczątki

takich

księgozbiorów,

które

przetrzebieniu

uległy

przez

odrodzeniowych bibliofilów i amatorów sztuki w postaci zdobionych książek.

redniowieczna biblioteka umieszczona była zazwyczaj w zakrystii kościelnej,

w  klasztorze  lub  specjalnej  przybudówce  przy  kościele.  Izba  taka,  zaopatrzona  była
w  rzeźbione  pulpity,  na  których  spoczywały  księgi.  Była  to  jednocześnie  czytelnia
i  miejsce  przechowywania  książek,  gdzie  większe  dzieła  przymocowywano  do  pulpitów
za  pomocą  łańcuchów  a  mniejsze  umieszczano  w  szafach.  Nie  chroniło  ich  to  jednak
przed  kradzieżami  lub  wandalizmem  czytelników.  Łupem  padały  często  pozłacane
ilustracje  bądź  bogate  oprawy.  W  średniowiecznych  bibliotekach  nie  znano  łańcucha:
"autor-wydawca-czytelnik", książka była związana z miejscem przechowywania, w sensie
dosłownym i w przenośni, to czytelnik czynił starania o to, by czytać księgi.
Ś

ciany

pomieszczeń

czytelni

ozdabiane

były

alegorycznymi

malowidłami

przedstawiającymi,  m.in.  mądrość,  filozofię  i  naukę  oraz  różnymi  sentencjami
opiewającymi  miłość  do  ksiąg  i  wiedzy,  np.  Klasztor  bez  biblioteki  jest jak  twierdza  bez
zbrojowni. Na pulpitach i szafach umieszczano spisy dzieł i sygnatury książek, identyczne
ze  znajdującymi  się  na  ich  grzbietach.  Każdy  klasztor  posiadał  odrębny  sposób
oznaczania  zbiorów  i  po  rodzaju  sygnatury  można  określić  pochodzenie  danego
egzemplarza.
Treść książek w bibliotece średniowiecznej dotyczyła trzech grup zagadnień:
1)  Pismo święte i komentarze;
2)  Ojcowie Kościoła i dzieła teologiczne;
3)  Literatura  świecka  zawierająca  dzieła  matematyczne,  przyrodnicze,  medyczne,

filozoficzne, historyczne i prawnicze

Wszystkie  biblioteki  średniowieczne  miały  charakter  prywatny,  bądź  posiadały  ściśle
określony  krąg  użytkowników,  dopiero  renesans  wprowadził  powszechną  dostępność  do
zbiorów.  Źródłami  do  historii  księgozbiorów  średniowiecznych  są  zachowane  spisy
inwentarzowe  lub  same  księgi.  Obrazują  one  często  charakterystykę  i  zasób  ilościowy
zbiorów.  Informacji  tych  mogą  również  udzielić  rejestry  wypożyczeń,  spisy  zakupów
i  darów,  zastawów,  wykazy  książek  w  dokumentach  spadkowych,  wreszcie  uwagi
o  księgach  i  poszukiwania  zawarte  w  listach  prywatnych,  kronikach  i  pismach  (św.
Bonifacego, Gerberta de Aurillac).
Klasztorne  zbiory  średniowieczne  odznaczały  się  mniejszą  liczebnością  od  ich
starożytnych  poprzedników;  od  kilkuset  do  kilkudziesięciu  woluminów.  Mimo  istnienia
indeksów

ksiąg

zakazanych

nie

one

spowodowały

największe

szkody

w  księgozbiorach,  lecz  wojny,  pożary,  nieumiejętne  przechowywanie  oraz  zwyczaj
używania  kart  nieaktualnych  rękopisów  do  usztywniania  opraw  lub,  po  wcześniejszym
wytarciu, służyły ponownie do pisania.
Do najsłynniejszych bibliotek średniowiecznych należą:
Biblioteka  w  Vivarium  –  założona  w  VI  w.  przez  Kasjodora.  Mnisi  zajmowali  się
krytyczną oceną tekstów, poprawianiem błędów, robieniem not marginalnych i indeksów
rzeczowych. Tłumaczono także teksty z języka greckiego. Gromadzono dzieła teologiczne
i  świeckie,  które  pomagały  w  rozwoju  umysłowym  (głównie  dzieła  naukowe).  Kasjodor
jest autorem najstarszego katalogu biblioteki średniowiecznej – Institutiones.
Biblioteka na Monte Cassino
Biblioteka Kancelarii papieskiej w Rzymie
Izydor  z  Sewilli  –  autor  Etymologiae,  encyklopedii,  zawierającej  streszczenie  całej
uczoności

redniowiecza,

będący

zarazem

najstarszym

naukowym

traktatem

o zagadnieniach bibliotekoznawstwa.

8. Polskie zabytki książki rękopiśmiennej

1)  „Antyfonarz” ufundowany przez Zbigniewa Oleśnickiego
2)  „Pontyfikał”  uf. przez Z. Oleśnickiego
3)  „ – II – „ biskupa Strzępińskiego
4)  „Psałterz  floriański”  –  XIV/XV  w.,  nazwa  pochodzi  od  miejsca,  gdzie  był

przechowywany  (opactwo  św.  Floriana).  Obecnie  znajduje  się  w  Bibliotece
Narodowej.  Powstawał  w  czasie,  kiedy  królowa  Jadwiga  spodziewała  się
rozwiązania. Napisany w języku łac., polskim i niem. Pierwszym miejscem, w
którym powstawał był klasztor w Płocku. Pracę zatrzymano z powodu śmierci
królowej.

Piotr  Wysz  zadecydował  o  charakterze  księgi.  Przy  pracy  nad  „Psałterzem...”
pracowało  3  skrybów  i  3  iluminatorów.  W  pierwszej  części  zdobnictwo  i  jest
najdokładniejsze  i  najbogatsze.  Druga  część  powstawała  w  klasztorze
Kanoników w Warszawie.

„Psałterz ...” zawiera 150 psalmów- każdy wiersz pojawia się w trzech
wersjach językowych (dowód na to, że na dworze królowej posługiwano się
trzema językami). Występują inicjały. Zdobienie śródwierszowe. I karta- herb
Andegawenów, podwójna plecionka gotyckiego M (sygnet królowej? – symbol
ż

ycia czynnego i konteplacyjnego? Bojowe zawołanie?). Motywy droleryjne

(scenki satyryczne) – stosunkowo dużo. Jako tekst rel. – dwuszpaltowy. Układ
chronologiczny.
W dalszej części bywa niedokończony.
1931 –zakupiony i przekazany jako depozyt w BN

5) „Biblia królowej Zofii” – poł. XV w., powstał w czasach Władysława Jagiełły.

Tłumaczenie z języka czeskiego. Inicjatywa Ludwika Berskiego. 2 herby: orła
(Polska) i pogoń.

6) „Psałterz pułaski” – II poł. XV w.; układ według dni; dodany jest komentarz

w różnym kolorze; charakterystyczne inicjały (obrazkowy, figuralny);
odmienność zdobnictwa.

7) „Kodeks Baltazara Behema” – pocz. XVI w.; najwspanialszy kodeks

iluminowany; tematyka świecka (cechy rzemieślnicze);
1505- wykonanie
ustawy  cechów  krakowskich,  odpisy  przywilejów  cechowych,  opisy
zwyczajów, itp.
Bogactwo  zdobienia,    całostronnicowe  miniatury  –  herby  cechów  oraz
czynności          precyzja, detale, bogactwo strojów, „katalog strojów”, kunszt
wykonawstwa. Iluminator nieznany.

Do pocz. XIX w. – własność Rady Miejskiej, później przeszedł w ręce

„Biblioteki Jagiellońskiej”.

9. Cechy książki XV wieku i jej budowa

1) książka inkunabulistyczna była bardzo podobna do rękopisów
2) nie ma karty tytułowej – jej rolę pełni kolofon. Na 1 czystej stronie tytułowej

zaczęto umieszczać coś w rodzaju tytułu – occhietto – oczko, czyli jeden lub
dwa wyrazy odbite w drzeworycie.

3) Incipit i Explicit
4) czcionki są wzorowane na piśmie średniowiecznym – bardzo zasobne kaszty.

Każda drukarnia miała własną odlewnię czcionek. Rodzaje pism:

XV w., wspólne cechy zdobnicze

tekstura – pismo gotyckie; dzieła liturgiczne

gotyko-antykwa – pismo przejściowe; mieszanina karolińskiej
i gotyckiej minuskuły

rotunda – forma pisma późnogotyckiego

bastarda – złagodzona forma gotyckiej kursywy

antykwa – oparta na kształcie humanistycznej minuskuły

5) dzieła liturgiczne mają układ dwuszpaltowy, świeckie – jednoszpaltowy
6) modus modernus – układ stronnicy, gdzie tekst komentowany jest większą

czcionką umieszczony pośrodku stronnicy, natomiast komentarz otacza go
mniejszą czcionką

7) ilustracje: miniatury, floratury marginalne, kolorowany drzeworyt. Lombardy

(inicjały uncjalne), czerwone i niebieskie rubryki, reprezentant (odbita mała,
drukowana literka, będąca wskazówką, jaki inicjał należy umieścić

8) sygnety drukarskie
9) papier wysokiej jakości. Formaty papieru: in plano, regalis (70x50 cm),

communis lub mediana (50x30 cm).

10) format bibliograficzny papieru:

– folio

– quatro

– octavo

11) znaki porządkowe układu książki:

a) kustosz – powtarzane na początku kolejnej składki ostatnie

słowa z poprzedniej. Dość szybko sygnatury wyparły kustosze.

b) sygnatury – znaki, którymi sygnowano kolejność składek

w  tomie  i  liczbę  kart  w  składce.  Poszczególne  składki
oznaczano  literami  alfabetu,  a  przy  nich  umieszczano  cyfry,
wskazujące  kolejność  podwójnych  kart  w  składce,  tak,  że
składka ma sygnaturę tylko do środka, np. 8

– a

, a

i 3 karty nieoznaczone. Umieszczano je w prawym dolnym rogu
składki.

c) rejestr – wykaz składek umieszczany przed lub po kolofonie

(sygnatury + początkowe wyrazy składki). Stracił na
aktualności po wprowadzeniu paginacji

przez Aldusa

Manutiusa.

d) tabula rubricarum – spis nagłówków; służyła rubrykatorowi

jako wskaźnik, gdzie miał ręcznie dopisywać nagłówek
kolorowym atramentem. Nie wchodziła w skład książki.

e) foliowanie – liczbowanie kart tekstu (ręcznie). U góry nad

kolumną druku. Na lewej stronie napis „Folium”, a na prawej
liczba.