1. Materiały i narzędzia pisarskie w Starożytności

Egipt – papirusy w zwojach. Papirusy były cięte w podłużne paski, a następnie sklejane –
pierwsza warstwa pionowo (verso), druga – poziomo (recto), polewano je wodą rzeczną
i kąpano w olejkach, aby odstraszyć szkodniki, a także klejono, suszono na słońcu
i gładzono. Za lepszą stronę uważano recto, wewnętrzną. Verso stosowana była bardziej
jako ochronna. W zależności od szerokości, barwy i gładkości były różne jakości papirusu
– najlepszy, tzw. hieratyczny lub „augustowski” (26 cm), najgorszy – kupiecki (12 cm).
Pisano skośnie przyciętą trzcinką, dzięki czemu uzyskiwano różne grubości pisma,
a później przyciętą spiczaście (calamus), atramentem zrobionym z sadzy lub węgla, wody
i żywicy. Zwoje trzymano w skórzanych pokrowcach lub drewnianych skrzynkach dla
ochrony zwojów przed szkodnikami i wilgocią. Oprócz papirusów pisano także na:

-

skórze

-

tabliczkach glinianych

-

tabliczkach drewnianych

-

płytkach z wapienia

Chiny – pisano na tabliczkach drewnianych. Po całopaleniu w 213 p.n.e. zaczęto pisać na
jedwabiu piórem bambusowym lub pędzelkiem z wielbłądziej sierści. Atramentem była
ciecz z drzew pokostujących, a później sadza sosnowa mieszana z klejem. Inne materiały:

-

kości

-

skorupy żółwia

-

rozcięte laski bambusowe

Papier – jedwab był jednak za drogim materiałem, dlatego też zaczęto wytwarzać ze
szmat jedwabnych, porwanych na strzępy, rozmiękczonych na rzadką papkę
i wysuszonych – rodzaj cienkiego papieru. Było to wciąż za drogie i dlatego w 105 r.n.e.
T’sai Lun, do wytwarzania papieru zaczął używać takich materiałów jak kora roślinna,
włókna łyka drzewa morwowego, resztki bawełniane itp. Chińczycy przez 700 lat
utrzymywali tajemnicę wytwarzania papieru, aż w VIII w. chińscy wytwórcy papieru
wpadli jako jeńcy w ręce Arabów w Samarkandzie i poprzez Arabów papier dotarł ok.
1100 r. do Europy.

Mezopotamia – na wilgotnej i miękkiej glinie wyciskano znaki przy pomocy
trójściennego, tępego narzędzia sporządzonego z metalu, kości słoniowej lub drewna.
Tabliczki suszono na słońcu lub wypalano w piecu. Zapisywano je po obu stronach.
Pisano także na metalu np. srebrze, po którym pisano rylcem.

Hellada – papirusy i pergamin, czyli wyprawiona w specjalny sposób skóra owcza, cielęca
lub jagnięca. Usuwano sierść, skrobano skórę (aż stała się cienka), zanurzano w wapiennej
wodzie (aby usunąć tłuszcz), suszono, nacierano kredą oraz wygładzano pumeksem.
Pergamin był trwalszy od papirusu, dlatego można było z niego zeskrobać tekst, co
doprowadziło w średniowieczu do powstania palimpsestów, a więc rękopisów, gdzie był
podwójny tekst. Pergamin zwijano początkowo w zwoje lub oprawiano nim papirusowe
zwoje, do czasu gdy zmienił swoją postać i stał się kodeksem. Do pisania na pergaminie
używano piór: orlego, kruczego lub gęsiego. Atrament był taki sam jak w papirusie.
Inne materiały używane w starożytności:

-

kora drzewna (pisano po niej igłą)

-

liście palmowe (Indie – były suszone i natarte olejkami)

-

płótno

-

skóra

Rzym

2. Formy książki w Starożytności

Zwój – Egipt, Chiny, Grecja, Rzym. Najstarszy zwój pochodzi z 2400 p.n.e. Na zwój
składały się sklejone karty. Tekst pisano w kolumnach. Zwoje posiadały dwa drążki, na
które nawijano zapisane karty. Czytając tekst czytelnik musiał przewijać go. Kiedy
skończył, należało zwinąć go do pozycji wyjściowej. Wymiary: do 20 cm x 15-17 cm.
Związane tabliczki gliniane – Mezopotamia. Kiedy cały tekst nie mieścił się na jednej
tabliczce, oznaczano kolejność następnych przez powtarzanie ostatniego wiersza (kustosz)
oraz numerowanie tabliczek w odstępie jednostki piśmienniczej. Tytułem były słowa
pierwszego wiersza (incipit).
Kodeks – nazwa pochodzi od rzymskich łączonych tabliczek służących do nauki w szkole.
Dwie nazywały się dyptykiem, kilka – poliptykiem. Kodeks tworzyły złożone na połowę
karty pergaminu, które wkładano po kilka jedna w drugą i łączona nicią w miejscu
złożenia. Gdy było więcej składek, zszywano je razem, tworząc całość przypominającą
klocek. Kodeks został rozpowszechniony ok. II w.n.e. Składany:
1

o

– plano

2

o

– folio

4

o

– quatro

8

o

– octavo

16

o

– sedecimo.

3. Biblioteki Starożytności

Biblioteki były głównie związane z ośrodkami religijnymi. W zachowanej świątyni boga
Horusa w Edfu (Egipt) znajduje się sala, gdzie ściany są ozdobione tytułami 37 książek.
Biblioteka króla Assurbanipala – katalog zbiorów uporządkowany wg treści i podzielony
na działy. Znalazły się tu dzieła z niemal wszystkich obecnie znanych dziedzin wiedzy,
głównie religii i astrologii. Tabliczki były wykonane z lepszej jakości gliny; dbano także
o pismo – król musiał być kolekcjonerem. Biblioteka liczyła ok. 20 tys. tabliczek.
Nippur – przyświątynna, mieściła w sobie bibliotekę i archiwum. Liczyła 23 tys.
tabliczek. Tabliczki były zamknięte w drewnianych lub glinianych skrzynkach, a także w
plecionych koszach. Dla ochrony przed wilgocią skrzynki i kosze powlekane były smołą,
a także zaopatrzone w małe etykietki z gliny, dot. tytułu (index).
Biblioteka Aleksandryjska – Pomysłodawcą tej biblioteki był Ptolemeusz, który po
ś

mierci Aleksandra Macedońskiego przekształcił Egipt w ośrodek kultury greckiej.

Otwarcie biblioteki nastąpiło dopiero za czasów Ptolemeusza II. Biblioteka składała się
z 2 zbiorów:

Museionu – świątynia muz, akademia oparta na wzorach szkoły perypatetyków
w Atenach. Była miejscem pracy badawczej i nauczania. Był to wszechstronny
zbiór z III w.p.n.e. obejmujący literaturę egipską, babilońską i innych kultur.

Serapeionu – biblioteka przy świątyni boga Serapisa.

Celem biblioteki było zgromadzenie całej literatury greckiej w możliwie najlepszych
odpisach oraz jej uporządkowanie i skomentowanie. Biblioteka posiadała systematyczny
katalog opracowany przez poetę Kallimachosa o nazwie Pinakes, będący rejestrem
istniejącej wówczas literatury. Niestety, nie dochował się do naszych czasów.
Uważa się, że biblioteka posiadała w całości 743 tys. zwojów (700 tys. w Museionie + 43
tys. w Serapeionie). Na pewno były tam odpisy i kopie jednego dzieła. Musiała
dysponować ogromnymi sumami na zakup zwojów. Kosztowne było również

przepisywanie zniszczonych zwojów. Większe dzieła odpowiednio do rozdziałów
w tekście dzielono na kilka zwojów, niemal takiej samej długości odwrotnie, kilka małych
tekstów łączono w jeden (normalizacja rozmiarów).
Większa część Biblioteki Aleksandryjskiej spłonęła w 47 p.n.e., kiedy Cezar zdobył
Aleksandrię. Otrzymała prawdopodobnie rekompensatę w postaci 200 tys. zwojów
z biblioteki w Pergamonie, ofiarowane Kleopatrze przez Antoniusza. Biblioteka została
całkowicie zniszczona w 391 r.n.e., kiedy pierwsi chrześcijanie pod wodzą biskupa
Teofila z Antiochii unicestwili świątynię Serapisa.
Biblioteka w Pergamonie – została założona w Azji Mniejszej przez Attalusa I
i rozbudowana za czasów Eumenesa II. Podobno próbował on uprowadzić Ptolemeuszowi
bibliotekarza, dlatego też ten trzymał go w więzieniu pod strażą dla zapewnienia mu
bezpieczeństwa. Biblioteka ta naśladowała Aleksandryjską pod względem organizacji
i udostępniania, nie osiągnęła jednak nigdy zbyt wysokiej pozycji i dlatego też, być może
Antoniusz wcielił ją do Aleksandryjskiej.
Pierwszą bibliotekę publiczną w Rzymie w świątyni Wolności w 39 r.p.n.e. założył
Asinius Pollio. Za cesarza Augusta miasto miało 2 biblioteki:

1) Biblioteka Palatyńska – (28 p.n.e. – 191 n.e.) założona na pamiątkę bitwy pod Akcjum

przy świątyni Apollina na wzgórzach Palatynu.

2) Biblioteka Oktawiańska – na cześć siostry cesarza (do 80 n.e.)

Do każdej był przydzielony 1 bibliotekarz pochodzący ze stanu rycerskiego lub
wyzwoleniec oraz kilku asystentów (librarii, niewolnicy). Zostały zniszczone na skutek
pożarów. Cesarz Domicjan odbudował Bibliotekę Palatyńską, a także zbudował inną na
Kapitolu. Największą rzymską biblioteką była jednak Bibliotheca Ulpia, wybudowana ok.
100 n.e. przez cesarza Trajana, która stanowiła równocześnie archiwum państwowe.
Ok. 370 r.n.e. w Rzymie było nie mniej niż 28 bibliotek publicznych, które miały 2
oddziały: grecki i łaciński.


4. Zdobnictwo książki rękopiśmiennej

Zdobienie ksiąg rozwinęło się z potrzeby uplastycznienia tekstu oraz przerwania nużącej
monotonii szeregu kart zapisanych jednakowymi czarnymi znakami. Wprowadzenie
kolorowych elementów graficznych czyniło lekturę łatwiejszą i przyjemniejszą, a także
wywoływało odpowiednią podniosłą atmosferę. W średniowieczu ozdabianie książek
różniło się trochę w zależności od okresu, stylu czy regionu. Przy bogatych dworach
możnowładców i klasztorach rozwijały się szkoły iluminatorskie - francuska,
niderlandzka, czeska i włoska, powtarzające charakterystyczny typ ornamentyki. Od XIII
w. malarstwo książkowe stało się domeną artystów profesjonalnych, a iluminowanie
książek- źródłem wielkich zarobków. Zdobiono rękopisy za pomocą efektów malarskich -
barwnych i złotych inicjałów, czyli powiększonych i udekorowanych pierwszych liter na
stronie, małego formatu malowideł zwanych miniaturami (łac. minia – czerwień) oraz
ornamentów otaczających tekst, różnych bordiur i floratur. Wszystkie te malowane
ozdoby zwano iluminacjami (łac. iluminare - oświetlać). Używanie barw nie było
przypadkowe, miały one swoją symbolikę. Malowano czystymi kolorami i raczej unikano
ich łączenia. Najczęściej artysta zaczynał od ornamentyki marginalnej i innych elementów
dekoracyjnych, a dopiero na końcu malował miniatury z przedstawieniami figuralnymi
i scenkami. Miniaturę tworzył w następujący sposób: najpierw robił rysunek piórkiem,
później nakładał złoto i srebro, a na końcu pozostałe kolory. W późniejszym okresie,

zamiast płaskiego nakładania płatków metalu na kartę, zaczęto stosować podkład
gipsowy. Dawało to wspaniały efekt mieniącego się złota. Iluminacje wykonywano
zazwyczaj kryjącymi farbami wodnymi, gwaszem. Szczególną wagę przywiązywano do
ozdabiania ksiąg liturgicznych i modlitewników.
Rubrykowanie – przekreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie
niektórych liter czerwoną farbą.
Inicjały - bardzo ozdobne. Farby: czerwony, żółty, zielony. Brak: srebra i złota.
Elementy dekoracyjne: linia, roślina, zwierzę i człowiek.

Wyróżniamy w średniowieczu dwa obszary zdobnictwa:

obszar kontynentalny – Włochy, Francja. Dominuje sztuka antyczna
i starochrześcijańska. Klasztory w Bobbio, Luxeuil i Corbie.

obszar wyspiarski – Anglia i Irlandia. Sztuka iryjska charakteryzuje
się charakterystycznymi inicjałami, które w tekście są obwiedzione
czerwonymi punktami, plecionką wstęgową z motywami celtyckimi,
postaciami ludzkimi, zwierzęcymi i fantastycznymi (np. smoki).
Używano

czarnej,

czerwonej,

ż

ółtej

i

fioletowej

farby.

Charakterystyczny

jest

również

pierwiastek

kaligraficzno-

stylizacyjny (formy geometryczne).

5. Klasztory jako ośrodki produkcji książki

-

ś

w. Benedykt z Nursji – reguła; praca fizyczna i umysłowa

-

klasztory ośrodkami kulturalnymi

-

kopiowanie tekstów w celu poszerzania swojej wiedzy (reguła)

-

wypożyczenia między klasztorami, kopiowanie, wymiana, kupno

-

przepisywanie – praca konserwatorska (rękopis – góra 200 lat)

-

korekta przepisywanych pergaminów.

-

Monastery – związane jest z nimi powstanie skryptoriów

-

ostra reguła dot. kopiowania i użytkowania ksiąg - bazylianie

6. Oprawy książki średniowiecznej

Oprawa książki, to zewnętrzna osłona książki składająca się z grzbietu i sztywnych
okładzin pokrytych odpowiednio dobranym materiałem.

Rodzaje opraw

Oprawy

kopertowe

były

używane

przez

Arabów

i wykonywane z papieru lub tektury, bez związów. Blok
książki przytwierdzano do okładzin w ten sposób, że oklejano
grzbiet bloku tkaniną lub skórą i wklejano blok książki w
wewnętrzną stronę okładzin. Kapitałka wysoka, widoczna
ponad oprawą, połączona była z nawierzchnim materiałem.
Do oprawy służył jedwab lub skóra. Zdobione były ramą
z medalionem w środku. Ornamenty – arabeski i maureski.

Oprawy złotnicze (ołtarzowe) wykonywane były w Bizancjum a także na dworze Karola
Wielkiego. Zrobione były przez złotników, przeznaczone były do celów liturgicznych
(stąd ich nazwa). Było kilka typów tych opraw:

płaskorzeźba z kości słoniowej ze
scenami

biblijnymi.

Czasem

używano

również

rzeźb

z dawnych rzymskich dyptychów
konsularnych,

gdzie

pozostawiano wizerunek konsula,
lecz zmieniano podpis na jakiegoś
ś

więtego lub papieża.

oprawy w całości wykonane
z

blachy

grawerowanej

i wysadzanej kamieniami

oprawy emaliowane – zwane celkowymi lub żłobkowymi.

Oprawy mnisze były popularne od VIII w., wykonywane z
desek dębowych lub bukowych, pokrytych skórą. Na rogach i
ś

rodku zwierciadła dawano drewniane, później metalowe guzy

lub okucia. Zwykle dołączano także klamry i łańcuchy.
Zazwyczaj skóra pokrywała oprawę w całości, ale czasem
tylko od grzbietu po trzecią część lub połowę okładziny.





Romańskie tłoczone oprawy używane od XII wieku, zyskały
popularność

dopiero

w drugiej połowie XIV wieku. Na zwilżonej skórze za pomocą

gorących metalowych stempli wytłaczano ornamenty. Nie pokrywano ich farbą ani
złotem, stąd ich nazwą – tłoczenie na ślepo. Początkowo wytwarzane tylko we Francji,
skąd przywędrowały do Anglii. Najczęstsze informacje tłoczone na oprawach to: motyw
ruty, superexlibris właściciela, tytuł książki, data oprawy, czasem nazwisko introligatora.

Oprawa sakwowa była powszechna od XIV do XVI wieku.
Materiałem powlekającym była skóra, aksamit i jedwab.
Przedłużał się on u dolnego brzegu książki w duży płat luźno
zwisający. W razie potrzeby można było płat sfałdować
i związać. Noszono je tak przytroczone do pasa.

Oprawy nacinane – narysowany na skórze wzór nacinano,
a następnie skórę naciągano na oprawę przez co wzór się rozszerzał.
Czasem podkładano pod spód kawałki skóry lub masę z kitu, a tło
wyskrobywano jak przy drzeworytach, jednak było to rzadko
spotykane.




Oprawy

płaszczowe

posiadały

oprócz

normalnej

okładziny

dodatkową, szerszą i dłuższą,
przyszytą

lub

przytwierdzoną

okuciami do brzegów książki. Materiał zwisał tak, aby
można nim było swobodnie owinąć książkę.

Zdjęcia pochodzą ze stron:

http://rzeszow.gazeta.pl/rzeszow/51,34961,6836724.html?i=2

,

http://www.oprawy.pl.eu.org/index.php?modules=oprawy_gotyckie&menu=strona_glown
a

,

http://www.wsp.krakow.pl/whk/konkurs/zdjecia/sakwa.jpg

. Można tam się również

dowiedzieć więcej na temat opraw.


7. Biblioteki średniowieczne

Biblioteki klasztorne. W nich znalazły schronienie, a często zapomnienie, resztki
księgozbiorów starożytnych, także tutaj działały główne ośrodki wytwórcze książek.
Oczywiście takie biblioteki są przystosowane do celów jakim miały służyć. Gromadzi
i przepisuje się tu dzieła prawie wyłącznie religijne, do propagandy wiary i umocnienia
władzy duchowej. Powiększały swe zbiory takie książnice głównie przez kopiowanie
i wymianę pożądanych rękopisów, rzadziej darami, czy kupnem. Zazwyczaj nie były to
spore księgozbiory, ale zdarzały się wręcz legendarne. Trzeba wziąć tutaj pod uwagę, że
korzystały z nich osoby niemal tylko duchowne, stąd nie istniała potrzeba zbyt
rozbudowanej bazy książkowej w jednym ośrodku. Gdy dodać do tego zazwyczaj
możliwość korzystania z niej tylko w obrębie danego klasztoru, tłumaczy to skromność
takich zbiorów. Książki w nich były pod specjalna pieczą, chronione, nawet często
przykuwane łańcuchem do pulpitu (tzw. libri catenati; catena to łańcuch), a wykazywano
je w inwentarzach skarbów klasztornych. Mimo to do naszych czasów, zachowały się
zaledwie

szczątki

takich

księgozbiorów,

które

przetrzebieniu

uległy

przez

odrodzeniowych bibliofilów i amatorów sztuki w postaci zdobionych książek.

Ś

redniowieczna biblioteka umieszczona była zazwyczaj w zakrystii kościelnej,

w klasztorze lub specjalnej przybudówce przy kościele. Izba taka, zaopatrzona była
w rzeźbione pulpity, na których spoczywały księgi. Była to jednocześnie czytelnia
i miejsce przechowywania książek, gdzie większe dzieła przymocowywano do pulpitów
za pomocą łańcuchów a mniejsze umieszczano w szafach. Nie chroniło ich to jednak
przed kradzieżami lub wandalizmem czytelników. Łupem padały często pozłacane
ilustracje bądź bogate oprawy. W średniowiecznych bibliotekach nie znano łańcucha:
"autor-wydawca-czytelnik", książka była związana z miejscem przechowywania, w sensie
dosłownym i w przenośni, to czytelnik czynił starania o to, by czytać księgi.
Ś

ciany

pomieszczeń

czytelni

ozdabiane

były

alegorycznymi

malowidłami

przedstawiającymi, m.in. mądrość, filozofię i naukę oraz różnymi sentencjami
opiewającymi miłość do ksiąg i wiedzy, np. Klasztor bez biblioteki jest jak twierdza bez
zbrojowni. Na pulpitach i szafach umieszczano spisy dzieł i sygnatury książek, identyczne
ze znajdującymi się na ich grzbietach. Każdy klasztor posiadał odrębny sposób
oznaczania zbiorów i po rodzaju sygnatury można określić pochodzenie danego
egzemplarza.
Treść książek w bibliotece średniowiecznej dotyczyła trzech grup zagadnień:
1) Pismo święte i komentarze;
2) Ojcowie Kościoła i dzieła teologiczne;
3) Literatura świecka zawierająca dzieła matematyczne, przyrodnicze, medyczne,

filozoficzne, historyczne i prawnicze

Wszystkie biblioteki średniowieczne miały charakter prywatny, bądź posiadały ściśle
określony krąg użytkowników, dopiero renesans wprowadził powszechną dostępność do
zbiorów. Źródłami do historii księgozbiorów średniowiecznych są zachowane spisy
inwentarzowe lub same księgi. Obrazują one często charakterystykę i zasób ilościowy
zbiorów. Informacji tych mogą również udzielić rejestry wypożyczeń, spisy zakupów
i darów, zastawów, wykazy książek w dokumentach spadkowych, wreszcie uwagi
o księgach i poszukiwania zawarte w listach prywatnych, kronikach i pismach (św.
Bonifacego, Gerberta de Aurillac).
Klasztorne zbiory średniowieczne odznaczały się mniejszą liczebnością od ich
starożytnych poprzedników; od kilkuset do kilkudziesięciu woluminów. Mimo istnienia
indeksów

ksiąg

zakazanych

to

nie

one

spowodowały

największe

szkody

w księgozbiorach, lecz wojny, pożary, nieumiejętne przechowywanie oraz zwyczaj
używania kart nieaktualnych rękopisów do usztywniania opraw lub, po wcześniejszym
wytarciu, służyły ponownie do pisania.
Do najsłynniejszych bibliotek średniowiecznych należą:
Biblioteka w Vivarium – założona w VI w. przez Kasjodora. Mnisi zajmowali się
krytyczną oceną tekstów, poprawianiem błędów, robieniem not marginalnych i indeksów
rzeczowych. Tłumaczono także teksty z języka greckiego. Gromadzono dzieła teologiczne
i świeckie, które pomagały w rozwoju umysłowym (głównie dzieła naukowe). Kasjodor
jest autorem najstarszego katalogu biblioteki średniowiecznej – Institutiones.
Biblioteka na Monte Cassino
Biblioteka Kancelarii papieskiej w Rzymie
Izydor z Sewilli – autor Etymologiae, encyklopedii, zawierającej streszczenie całej
uczoności

ś

redniowiecza,

będący

zarazem

najstarszym

naukowym

traktatem

o zagadnieniach bibliotekoznawstwa.

8. Polskie zabytki książki rękopiśmiennej

1) „Antyfonarz” ufundowany przez Zbigniewa Oleśnickiego
2) „Pontyfikał” uf. przez Z. Oleśnickiego
3) „ – II – „ biskupa Strzępińskiego
4) „Psałterz floriański” – XIV/XV w., nazwa pochodzi od miejsca, gdzie był

przechowywany (opactwo św. Floriana). Obecnie znajduje się w Bibliotece
Narodowej. Powstawał w czasie, kiedy królowa Jadwiga spodziewała się
rozwiązania. Napisany w języku łac., polskim i niem. Pierwszym miejscem, w
którym powstawał był klasztor w Płocku. Pracę zatrzymano z powodu śmierci
królowej.

Piotr Wysz zadecydował o charakterze księgi. Przy pracy nad „Psałterzem...”
pracowało 3 skrybów i 3 iluminatorów. W pierwszej części zdobnictwo i jest
najdokładniejsze i najbogatsze. Druga część powstawała w klasztorze
Kanoników w Warszawie.

„Psałterz ...” zawiera 150 psalmów- każdy wiersz pojawia się w trzech
wersjach językowych (dowód na to, że na dworze królowej posługiwano się
trzema językami). Występują inicjały. Zdobienie śródwierszowe. I karta- herb
Andegawenów, podwójna plecionka gotyckiego M (sygnet królowej? – symbol
ż

ycia czynnego i konteplacyjnego? Bojowe zawołanie?). Motywy droleryjne

(scenki satyryczne) – stosunkowo dużo. Jako tekst rel. – dwuszpaltowy. Układ
chronologiczny.
W dalszej części bywa niedokończony.
1931 –zakupiony i przekazany jako depozyt w BN

5) „Biblia królowej Zofii” – poł. XV w., powstał w czasach Władysława Jagiełły.

Tłumaczenie z języka czeskiego. Inicjatywa Ludwika Berskiego. 2 herby: orła
(Polska) i pogoń.

6) „Psałterz pułaski” – II poł. XV w.; układ według dni; dodany jest komentarz

w różnym kolorze; charakterystyczne inicjały (obrazkowy, figuralny);
odmienność zdobnictwa.

7) „Kodeks Baltazara Behema” – pocz. XVI w.; najwspanialszy kodeks

iluminowany; tematyka świecka (cechy rzemieślnicze);
1505- wykonanie
ustawy cechów krakowskich, odpisy przywilejów cechowych, opisy
zwyczajów, itp.
Bogactwo zdobienia, całostronnicowe miniatury – herby cechów oraz
czynności precyzja, detale, bogactwo strojów, „katalog strojów”, kunszt
wykonawstwa. Iluminator nieznany.

Do pocz. XIX w. – własność Rady Miejskiej, później przeszedł w ręce

„Biblioteki Jagiellońskiej”.

9. Cechy książki XV wieku i jej budowa

1) książka inkunabulistyczna była bardzo podobna do rękopisów
2) nie ma karty tytułowej – jej rolę pełni kolofon. Na 1 czystej stronie tytułowej

zaczęto umieszczać coś w rodzaju tytułu – occhietto – oczko, czyli jeden lub
dwa wyrazy odbite w drzeworycie.

3) Incipit i Explicit
4) czcionki są wzorowane na piśmie średniowiecznym – bardzo zasobne kaszty.

Każda drukarnia miała własną odlewnię czcionek. Rodzaje pism:

XV w., wspólne cechy zdobnicze

-

tekstura – pismo gotyckie; dzieła liturgiczne

-

gotyko-antykwa – pismo przejściowe; mieszanina karolińskiej
i gotyckiej minuskuły

-

rotunda – forma pisma późnogotyckiego

-

bastarda – złagodzona forma gotyckiej kursywy

-

antykwa – oparta na kształcie humanistycznej minuskuły

5) dzieła liturgiczne mają układ dwuszpaltowy, świeckie – jednoszpaltowy
6) modus modernus – układ stronnicy, gdzie tekst komentowany jest większą

czcionką umieszczony pośrodku stronnicy, natomiast komentarz otacza go
mniejszą czcionką

7) ilustracje: miniatury, floratury marginalne, kolorowany drzeworyt. Lombardy

(inicjały uncjalne), czerwone i niebieskie rubryki, reprezentant (odbita mała,
drukowana literka, będąca wskazówką, jaki inicjał należy umieścić

8) sygnety drukarskie
9) papier wysokiej jakości. Formaty papieru: in plano, regalis (70x50 cm),

communis lub mediana (50x30 cm).

10) format bibliograficzny papieru:

2

o

– folio

4

o

– quatro

8

o

– octavo

11) znaki porządkowe układu książki:

a) kustosz – powtarzane na początku kolejnej składki ostatnie

słowa z poprzedniej. Dość szybko sygnatury wyparły kustosze.

b) sygnatury – znaki, którymi sygnowano kolejność składek

w tomie i liczbę kart w składce. Poszczególne składki
oznaczano literami alfabetu, a przy nich umieszczano cyfry,
wskazujące kolejność podwójnych kart w składce, tak, że
składka ma sygnaturę tylko do środka, np. 8

o

– a

1

, a

2

, a

3

, a

4

, a

5

i 3 karty nieoznaczone. Umieszczano je w prawym dolnym rogu
składki.

c) rejestr – wykaz składek umieszczany przed lub po kolofonie

(sygnatury + początkowe wyrazy składki). Stracił na
aktualności po wprowadzeniu paginacji

przez Aldusa

Manutiusa.

d) tabula rubricarum – spis nagłówków; służyła rubrykatorowi

jako wskaźnik, gdzie miał ręcznie dopisywać nagłówek
kolorowym atramentem. Nie wchodziła w skład książki.

e) foliowanie – liczbowanie kart tekstu (ręcznie). U góry nad

kolumną druku. Na lewej stronie napis „Folium”, a na prawej
liczba.