Aksjologia – ogólna nauka o wartościach (moralnych, estetycznych,
religijnych, utylitarnych itd.), próbująca m.in. zdefiniować ich
hierarchię oraz status (np. czy istnieją subiektywnie czy obiektywnie).
Alienacja – Według Marksa sytuacja, w której człowiek w procesie
pracy wyobcowuje się od swojej istoty; produkt pracy oraz sama
praca staje się pozbawioną sensu udręką, służącą jedynie czysto
biologicznemu przetrwaniu, a wytwory ludzkich rąk „odrywają” się
od osobowości ich twórców i zaczynają żyć własnym życiem.
Anamneza – poznanie przez przypominanie sobie idealnego świata
idei (Platon), z którymi dusza obcowała przed połączeniem z ciałem.
Animizm – charakterystyczny dla społeczeństw archaicznych sposób
postrzegania rzeczywistości, w którym to na zjawiska przyrody
ożywionej i nieożywionej projektowana jest duchowość ludzka
(żywioły, minerały, zwierzęta i rośliny mają duszę oraz kierują się
nieznanymi nam intencjami).
Antropologia – w znaczeniu najszerszym: nauka o człowieku.
Antropologia fizyczna – analizuje zoologiczną osobliwość gatunku
znanego jako homo sapiens, jego wewnątrzgatunkowe
zróżnicowanie, rozwój, zmienność cech fizycznych człowieka w czasie
i przestrzeni oraz zróżnicowanie rasowe;
Antropologia kulturowa – 1 badanie sposobów, w jaki ludzie
usensawiają świat - 2 Badanie sposobów organizacji świata życia - 3
Badanie sposobów, w jaki wartości i sensy wyrażają się w ładzie
instytucjonalnym wspólnoty oraz jak struktura społeczna zwrotnie
wpływa na wartości i idee
Antropologia filozoficzna – to zbiorcze miano na refleksję dotyczącą
istoty i natury człowieka, jego roli i powołania, sensu jego istnienia i
działania, w szerszym pojęciu antropologia filozoficzna obejmować
musi zatem również teorię wartości i filozofię kultury. W dziejach
dyscypliny, jaką jest antropologia filozoficzna, można rozróżnić dwa
zasadnicze etapy: antropologia filozoficzna próbowała najczęściej
zdefiniować istotę człowieka, wyłowić jego najważniejsze jakości i
atrybuty (cechy istotowe danego obiektu czy też stanu rzeczy, bez
których nie byłaby ona tym, czym jest) oraz umiejscowić człowieka w
hierarchii bytów (inaczej: jakie jest jego stanowisko w kosmosie),
często odwołując się do dorobku nauk biologicznych; współcześnie
antropologia najczęściej porzuca próby jednoznacznego
zdefiniowania tego, czym jest człowiek, zadowalając się
rozumiejącym opisem istotnych sfer jego aktywności, zwrotnie
kształtujących jego specyfikę, częściej odwołując się do nauk
społecznych i humanistycznych (socjologii, antropologii kulturowej,
historii, psychologii społecznej oraz psychoanalizy).
Czyste formy naoczności – u Kanta aprioryczne formy zmysłowości
(postrzegania), dzięki którym podmiotowi mogą jawić się fenomeny
(postrzega przedmioty zewnętrzne); czyste formy zmysłowości to
czas (zmysł wewnętrzny) i przestrzeń (zmysł zewnętrzny).
Dialektyka oświecenia – oświecenie to u Horkheimera i Adorno nie
nazwa epoki, lecz procesu postępującej racjonalizacji świata, w
którym dawna irracjonalna władza mitu (przesądów i barbarzyństwa)
miała zostać przezwyciężona przez naukę i postęp. Proces oświecenia
jest jednak również transmisją mitycznego lęku z epoki wcześniejszej
(lęku, który oświecenie miało pokonać): lęku przez zewnętrzem i
tym, co od nas Inne (lęk wspólnot archaicznych przez wszechpotężną
przyrodą, innymi plemionami itd.). Oświecenie staje się w istocie
ruchem brutalnego zawłaszczania i eksploatacji przyrody (która
istnieje tylko jako pole naszej technologicznej i naukowej ekspansji,
sama w sobie jest martwą materią) oraz podporządkowania sobie
innych (poprzez przemoc i panowanie): oświecenie zamienia się
zatem mocą własnej logiki (początkowo nastawionej na wyzwolenie)
w swoje przeciwieństwo i miast promować uniwersalne wartości
międzyludzkie jest odpowiedzialne za autodestrukcyjne tendencje
zachodniej cywilizacji (faszyzm, komunizm, technologizacja życia,
alienacja, industrializacja, biurokratyzacja).
Dualizm duszy i ciała CIAŁO i DUSZA to dwie kompletnie odmienne
natury, nie mają styczności i nie mogą na siebie nawzajem wpływać-
właśnie to jest istotą, wniesionego przez Kartezjusza do filozofii
DUALIZMU. Wprowadza więc Kartezjusz dualizm duszy i ciała: dusza:
rzeczą myślącą ("res cogitans"), ciało: rzeczą rozciągłą ("res
extensa").
Dusza – najogólniej: substancja niematerialna traktowana jako
zasada życia; u Platona i Augustyna to substancja duchowa
(rozumna), władająca ciałem. Platon rozróżniał a\. duszę rozumną,
b\. duszę impulsywną (zapalczywą, thymos), c\. duszę pożądliwą,
zmysłową. Dusza była według Platona wieczna i była źródłem wiedzy
(miała dostęp do świata idei); dla Hume’a i Kanta dusza była całością
zorganizowanych procesów i czynności psychicznych,
przypisywanych zazwyczaj indywidualnym istotom żywym.
Dyskurs – system poglądów, idei, postaw, działań, przekonań i
praktyk, które konstytuują świat oraz autodefinicję podmiotu, który
w tym świecie działa. Foucault przez dyskurs rozumiał medium,
poprzez które relacje władzy wytwarzają mówiące podmioty.
Ego- jeden z obszarów osobowości ludzkiej; jaźń
Superego - według teorii Freuda: część psychiki, która wykształca się
u człowieka około trzeciego roku życia w wyniku zakazów i nakazów
pochodzących od rodziców i społeczeństwa
Aler ego - druga część czyjejś rozdwojonej osobowości
Egzystencja (łac. existere z ex "na zewnątrz" i sistere "stać,
znajdować się") – byt, istnienie, warunki życia. Do filozofii
egzystencjalistycznej termin wprowadził Søren Kierkegaard, a
rozwijał m.in. Jean-Paul Sartre.
Egzystencja oznacza tu sposób istnienia charakterystyczny wyłącznie
dla człowieka i poprzedza esencję - człowiek najpierw istnieje, a
dopiero później się definiuje. Istnienie człowieka tym różni się od
istnienia roślin, że człowiek nie posiada wrodzonej natury, danej mu z
góry, lecz musi sam ją stworzyć, nadać swemu życiu sens i wziąć za
nie odpowiedzialność.
Egzystencjalizm – typ refleksji filozoficznej oraz – szerzej – pewna
postawa i światopogląd przejawiający się przede wszystkim w
twórczości artystycznej oraz specyficznej obyczajowości, akcentujący
absurdalność świata i życia, odpowiedzialność człowieka za wybrany
przez siebie projekt życia, czyniąc samotność, uczucie lęku przed
śmiercią, wyizolowanie oraz niezgodę na bierną akceptację zastanych
ról społecznych podstawowymi doświadczeniami każdej jednostki. W
filozofii najwybitniejszymi przedstawicielami byli Kierkegaard,
Jaspers, Sartre i Heidegger.
Empiryzm – stanowisko w teorii poznania, według którego poznanie
wywodzi się z całkowicie (empiryzm skrajny, sensualizm) lub w
decydującym stopniu (empiryzm umiarkowany) z doświadczenia
(empirii, zmysłowego kontaktu z rzeczywistością); doświadczenie
zdaniem empirystów (Bacon, Locke, Hume) jest jedynym źródłem
prawomocnej wiedzy. Poznanie oparte na doświadczeniu to inaczej
poznanie a posteriori.
Estetyka - dziedzina zajmująca się zagadnieniem piękna i harmonii
Etyka – refleksja o zjawiskach moralnych, najczęściej normatywna
(mówiąca o tym, jak należałoby postępować). Najczęstsze pytania
etyki: czym jest dobro? Co powinienem czynić? itd.
Fantazmat – wyobrażeniowy scenariusz (odnajdywany w marzeniach
sennych, fantazjach, filmach bądź powieściach), w którym
nierozwiązywalne konflikty życia codziennego zostają zawieszone
bądź znajdują swoje rozwiązanie.
Etyka protestancka, zwana również etyką pracy, jest to kodeks
moralności opartej na zasadach oszczędnością, dyscypliny, ciężkiej
pracy, i indywidualizm. Przymiotnik protestancka oznacza, że te
cechy postrzegane były szczególnie przez wyznania protestanckie,
zwłaszcza tych nazw w oparciu o założenia Kalwinizm. Główni
formulatorzy pojęć etyki protestanckiej byłi Niemiecki filozof i
socjolog Max Weber i angielski historyk Richard H. Tawney. Obaj
mężczyźni widzieli bliski związek między protestancką etyką, a
powstaniem kapitalizmu.
Fantazmat – wyobrażeniowy scenariusz (odnajdywany w marzeniach
sennych, fantazjach, filmach bądź powieściach), w którym
nierozwiązywalne konflikty życia codziennego zostają zawieszone
bądź znajdują swoje rozwiązanie.
Fenomenologia – badanie pola świadomości oraz sposobu
przejawiania się fenomenów, czyli „wyglądów rzeczy” z perspektywy
pierwszoosobowej. Podstawowym założeniem fenomenologii jest
intencjonalność, czyli założenie, iż świadomość jest zawsze
świadomością czegoś.
Fenomenologia ducha – opis sposobów, w jaki przejawia się duch w
drodze do samorozwoju. Dla Hegla duch przejawia się zarówno na
płaszczyźnie subiektywnej (rozwój świadomości jednostki), jak i
obiektywnej. Świadomość jednostkowa (subiektywna, teza)
wyobcowuje się od siebie (tworzy moralność, państwo, etykę, prawo,
poznanie naukowe – to duch obiektywny, antyteza), następnie znosi
to przeciwstawienie w fazie ducha absolutnego (religia sztuka,
filozofia – przedmiotem poznania nie są już przedmioty zewnętrzne,
lecz twory idealne, czysto pojęciowe; tym samym duch staje się
naprawdę wolny, gdyż kontemplując sztukę i filozofię nie jest zależny
od zewnętrznych treści).
Filozofia życia – filozofia wiążącą się głównie z niemieckim kręgiem
językowym, która akcentuje irracjonalność życia, prymat woli i
emocji nad rozumem (racjonalność istoty ludzkiej jest mrzonką),
podkreśla nieusuwalną spontaniczność życia, odrzuca możliwość
wyjaśnienia rzeczywistości poprzez zamknięcie jej w systemie
naukowych bądź filozoficznych prawideł lub formuł.
Hipoteza Sapira-Whorfa –język nie jest neutralnym medium
kategoryzacji świata, lecz aktywnym czynnikiem kształtującym jego
rozumienie i postrzeganie (ontologię świata).
Idea – u Platona: abstrakcyjne byty duchowe stanowiące wzory myśli
i obiektów naturalnych; potocznie: końcowy produkt poznania,
idealny (umysłowy, świadomościowy) wytwór aktu poznania.
Idealizm – w metafizyce: przekonanie, że idee konstytuują całą
rzeczywistość (Platon), bądź że istnieją niezależne od rzeczywistości
materialnej wieczne esencje bądź abstrakcje matematyczne. W teorii
poznania: przekonanie, że podmiot poznaje nie rzeczywistość, lecz
własne idee, wyobrażenia, myśli i wrażenia. Rzeczywistość nie
istnieje nie będąc postrzeganą przez podmiot (Berkeley, Fichte).
Ideologia – wszelki zespół poglądów, przekonań, sposobów
wartościowania i konceptualizowania rzeczywistości przejawiający
się w światopoglądach, myśleniu potocznym, obiegowych opiniach,
programach politycznych czy nawet myśleniu naukowym, który
uzasadnia i legitymizuje określoną wizję świata. Ideologia najczęściej
wiąże się z usprawiedliwieniem dominacji jednej grupy nad drugą
bądź nakłanianiem do zmiany zastanej sytuacji polityczno-społecznej.
Ideologia ma za zadanie w sposób zawoalowany uniwersalizować
interesy określonej grupy społecznej i przedstawiać je jako
powszechnie ważne i słuszne.
Imperatyw kategoryczny – bezwarunkowy nakaz zachowania
zdefiniowany przez Kanta jako jedyna rozumna zasada prawdziwie
moralnego zachowania. I sformułowanie IK: „Postępuj zawsze tak,
aby maksyma Twojego postępowania mogła stać się prawem
powszechnym”. II sformułowanie IK: „Postępuj tak, byś
człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak też w osobie każdego
innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka”.
Indukcja – procedura ustalania praw empirycznych przez zebranie
dużej liczby szczególnych przypadków. W metodologii: wszelkie
rozumowanie, które ze zdań o przedmiotach jednostkowych
dochodzi do wniosku, które jest zdaniem ogólnym.
Intencjonalność – własność świadomości, polegająca na tym, że
zawsze jest ona nakierowana na przedmiot; znaczenie jest
konstytuowane w polu samej świadomości (Husserl, Sartre).
Irracjonalizm – w metafizyce: przekonanie, że rzeczywistość jest
niezdeterminowana, wewnętrznie sprzeczna, a istnienie jako takie
pozbawione jest głębszej racji (przypadkowość bytu, przypadkowość
egzystencji); w znaczeniu teoriopoznawczym: pogląd, że istnieje
poznanie niezależne od rozumu i doświadczenia, takie jak intuicja
pozaintelektualna, instynkt, popęd (filozofia życia).
Język – społeczny system komunikacji i przekazywania informacji za
pomocą znaków i symboli.
Kategorie estetyczne - sposób prezentacji przedmiotów (obiektów
bądź zjawisk naturalnych czy dzieł sztuki), dzięki którym zyskują one
wartość estetyczną, czyli prowokują do określonej reakcji
emocjonalnej czy też poruszenia emocjonalno-intelektualnego.
Najważniejsze kategorie estetyczne: piękno, wzniosłość, komizm,
patos, groteska, tragizm, wdzięk, brzydota, ironia itd.
Kompleks – w psychoanalizie: splot silnie zabarwionych
emocjonalnie przedstawień, powstałych we wczesnym dzieciństwie,
wypartych ze świadomości w dzieciństwie, a wywierających wpływ
na późniejsze zachowanie.
Konflikt Pana i Sługi – według Hegla: I. konflikt między niewolniczą
postacią świadomości (świadomość Sługi), przekonaną o swojej
całkowitej zależności od świata zewnętrznego oraz formą
świadomości Pana, który świadom jest tego, że to on ustanawia cele i
wartości istniejące rzekomo w świecie zewnętrznym (o czym nie wie
Sługa); II. W znaczeniu historycznym konflikt na śmierć i życie między
dwoma jednostkami, które domagają się uznania (inaczej: walka o
uznanie), czyli potwierdzenia swojej wolności od innej istoty
świadomej (tylko ludzie domagają się uznania); w wyniku konfliktu
ustanowiona zostaje niesymetryczna relacja panowania: Pan jest
uznawany przez Sługę, ale Sługa nie jest uznawany przez Pana.
Ponieważ Pan zadowala się uznaniem ze strony Niewolnika, jest
biernym konsumentem swojej władzy i przewagi; Sługa jako jedyny
żyje po ludzku (tj. pracuje, myśli, działa), tworząc dzieje, szykuje się
do emancypacji, to jest do ustanowienia powszechnego uznania
wolności i równości wszystkich ludzi. Zdaniem Marksa konflikt Pana i
Sługi mógł zostać rozwiązany wyłącznie poprzez rewolucję.
Konsekwencjalizm – typ refleksji etycznej, która ocenia działanie
jednostki w kategoriach skutków, jakie ono przyniosło. Najbardziej
znane doktryny konsekwencjalistyczne to utylitaryzm, egoizm,
altruizm i hedonizm.
Kultura – a\. Edward Taylor i definicja klasyczna - "Kultura, czyli
cywilizacja, złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia,
sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki
nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa„
b\. def ogólna: materialny i duchowy dorobek określonej społeczności
Funkcja kultury: regulowanie działań tworzących praktykę społeczną
(podejmowane przez ludzi działania w jakieś dziedzinie)
Lacan i „faza lustra” – etap w życiu dorastania dziecka, w którym
uzyskuje ono wyobrażeniową (iluzoryczną, urojoną) jedność ego;
jedność Ja dziecka wywodzi się z uzewnętrznienia spojrzenia innych,
przede wszystkim rodziców i rodzeństwa (którzy służą jako
„symboliczne” lustra, w których dziecko się przegląda). Zdaniem
Lacana „faza lustra” dowodzi, iż tożsamość jest produktem procesów
społeczno-symbolicznych (kulturowych), a nie pochodną procesów
naturalnych, zaprogramowanych w mózgu.
Liberalizm - koncepcja polityczna, według której wolność jednostki
jest nadrzędną wartością; wyrozumiały stosunek wobec poglądów i
postaw innych ludzi; tolerancyjność, pobłażliwość;
Libido – energia instynktu seksualnego oraz instynktu życia,
wyrażająca również intensywność energii psychicznej –
konstruktywnej (Eros) bądź destruktywnej (Tanatos).
Mit 1. – rzeczywistość kulturowa animizmu, którą zwalcza proces
oświecenia (odczarowanie i odmitologizowanie świata) 2. Mity
greckie – pierwszy etap i produkt oświecenia, w którym wyparta
zostaje świadomość animistyczno-mimetyczna 3. Mit/mitologiczność
– irracjonalne dopełnienie rozumu, które zostaje zachowane w
oświeceniu
Metafizyka – a\ w znaczeniu klasycznym: ogólna teoria dotycząca
bytu jako takiego (ontologia). b\ W ujęciu Kanta: rozważania o tym,
co ponaddoświadczalne, pozazjawiskowe. c\ U pozytywistów:
spekulacje dotyczące tego, co nieempiryczne, pełniące funkcje
emocjonalne, pozapoznawcze. d\ W ujęciu filozofii życia i
pragmatyzmu: pewien całościowy typ poznania rzeczywistości,
metodycznie opracowany światopogląd.
Moralność – relacja osobowa podmiotu do świata osób i świata
wartości; wyraża się w ocenach, normach, przyjmowanych bądź
