Aksjologia – ogólna nauka o wartościach (moralnych, estetycznych,
religijnych, utylitarnych itd.), próbująca m.in. zdefiniować ich
hierarchię oraz status (np. czy istnieją subiektywnie czy obiektywnie).
Alienacja – Według Marksa sytuacja, w której człowiek w procesie
pracy wyobcowuje się od swojej istoty; produkt pracy oraz sama
praca staje się pozbawioną sensu udręką, służącą jedynie czysto
biologicznemu przetrwaniu, a wytwory ludzkich rąk „odrywają” się
od osobowości ich twórców i zaczynają żyć własnym życiem.
Anamneza – poznanie przez przypominanie sobie idealnego świata
idei (Platon), z którymi dusza obcowała przed połączeniem z ciałem.
Animizm – charakterystyczny dla społeczeństw archaicznych sposób
postrzegania rzeczywistości, w którym to na zjawiska przyrody
ożywionej i nieożywionej projektowana jest duchowość ludzka
(żywioły, minerały, zwierzęta i rośliny mają duszę oraz kierują się
nieznanymi nam intencjami).
Antropologia – w znaczeniu najszerszym: nauka o człowieku.
Antropologia fizyczna – analizuje zoologiczną osobliwość gatunku
znanego jako homo sapiens, jego wewnątrzgatunkowe
zróżnicowanie, rozwój, zmienność cech fizycznych człowieka w czasie
i przestrzeni oraz zróżnicowanie rasowe;
Antropologia kulturowa – 1 badanie sposobów, w jaki ludzie
usensawiają świat - 2 Badanie sposobów organizacji świata życia - 3
Badanie sposobów, w jaki wartości i sensy wyrażają się w ładzie
instytucjonalnym wspólnoty oraz jak struktura społeczna zwrotnie
wpływa na wartości i idee
Antropologia filozoficzna – to zbiorcze miano na refleksję dotyczącą
istoty i natury człowieka, jego roli i powołania, sensu jego istnienia i
działania, w szerszym pojęciu antropologia filozoficzna obejmować
musi zatem również teorię wartości i filozofię kultury. W dziejach
dyscypliny, jaką jest antropologia filozoficzna, można rozróżnić dwa
zasadnicze etapy: antropologia filozoficzna próbowała najczęściej
zdefiniować istotę człowieka, wyłowić jego najważniejsze jakości i
atrybuty (cechy istotowe danego obiektu czy też stanu rzeczy, bez
których nie byłaby ona tym, czym jest) oraz umiejscowić człowieka w
hierarchii bytów (inaczej: jakie jest jego stanowisko w kosmosie),
często odwołując się do dorobku nauk biologicznych; współcześnie
antropologia najczęściej porzuca próby jednoznacznego
zdefiniowania tego, czym jest człowiek, zadowalając się
rozumiejącym opisem istotnych sfer jego aktywności, zwrotnie
kształtujących jego specyfikę, częściej odwołując się do nauk
społecznych i humanistycznych (socjologii, antropologii kulturowej,
historii, psychologii społecznej oraz psychoanalizy).
Czyste formy naoczności – u Kanta aprioryczne formy zmysłowości
(postrzegania), dzięki którym podmiotowi mogą jawić się fenomeny
(postrzega przedmioty zewnętrzne); czyste formy zmysłowości to
czas (zmysł wewnętrzny) i przestrzeń (zmysł zewnętrzny).
Dialektyka oświecenia – oświecenie to u Horkheimera i Adorno nie
nazwa epoki, lecz procesu postępującej racjonalizacji świata, w
którym dawna irracjonalna władza mitu (przesądów i barbarzyństwa)
miała zostać przezwyciężona przez naukę i postęp. Proces oświecenia
jest jednak również transmisją mitycznego lęku z epoki wcześniejszej
(lęku, który oświecenie miało pokonać): lęku przez zewnętrzem i
tym, co od nas Inne (lęk wspólnot archaicznych przez wszechpotężną
przyrodą, innymi plemionami itd.). Oświecenie staje się w istocie
ruchem brutalnego zawłaszczania i eksploatacji przyrody (która
istnieje tylko jako pole naszej technologicznej i naukowej ekspansji,
sama w sobie jest martwą materią) oraz podporządkowania sobie
innych (poprzez przemoc i panowanie): oświecenie zamienia się
zatem mocą własnej logiki (początkowo nastawionej na wyzwolenie)
w swoje przeciwieństwo i miast promować uniwersalne wartości
międzyludzkie jest odpowiedzialne za autodestrukcyjne tendencje
zachodniej cywilizacji (faszyzm, komunizm, technologizacja życia,
alienacja, industrializacja, biurokratyzacja).
Dualizm duszy i ciała CIAŁO i DUSZA to dwie kompletnie odmienne
natury, nie mają styczności i nie mogą na siebie nawzajem wpływać-
właśnie to jest istotą, wniesionego przez Kartezjusza do filozofii
DUALIZMU. Wprowadza więc Kartezjusz dualizm duszy i ciała: dusza:
rzeczą myślącą ("res cogitans"), ciało: rzeczą rozciągłą ("res
extensa").
Dusza – najogólniej: substancja niematerialna traktowana jako
zasada życia; u Platona i Augustyna to substancja duchowa
(rozumna), władająca ciałem. Platon rozróżniał a\. duszę rozumną,
b\. duszę impulsywną (zapalczywą, thymos), c\. duszę pożądliwą,
zmysłową. Dusza była według Platona wieczna i była źródłem wiedzy
(miała dostęp do świata idei); dla Hume’a i Kanta dusza była całością
zorganizowanych procesów i czynności psychicznych,
przypisywanych zazwyczaj indywidualnym istotom żywym.
Dyskurs – system poglądów, idei, postaw, działań, przekonań i
praktyk, które konstytuują świat oraz autodefinicję podmiotu, który
w tym świecie działa. Foucault przez dyskurs rozumiał medium,
poprzez które relacje władzy wytwarzają mówiące podmioty.
Ego- jeden z obszarów osobowości ludzkiej; jaźń
Superego - według teorii Freuda: część psychiki, która wykształca się
u człowieka około trzeciego roku życia w wyniku zakazów i nakazów
pochodzących od rodziców i społeczeństwa
Aler ego - druga część czyjejś rozdwojonej osobowości
Egzystencja (łac. existere z ex "na zewnątrz" i sistere "stać,
znajdować się") – byt, istnienie, warunki życia. Do filozofii

egzystencjalistycznej termin wprowadził Søren Kierkegaard, a
rozwijał m.in. Jean-Paul Sartre.
Egzystencja oznacza tu sposób istnienia charakterystyczny wyłącznie
dla człowieka i poprzedza esencję - człowiek najpierw istnieje, a
dopiero później się definiuje. Istnienie człowieka tym różni się od
istnienia roślin, że człowiek nie posiada wrodzonej natury, danej mu z
góry, lecz musi sam ją stworzyć, nadać swemu życiu sens i wziąć za
nie odpowiedzialność.
Egzystencjalizm – typ refleksji filozoficznej oraz – szerzej – pewna
postawa i światopogląd przejawiający się przede wszystkim w
twórczości artystycznej oraz specyficznej obyczajowości, akcentujący
absurdalność świata i życia, odpowiedzialność człowieka za wybrany
przez siebie projekt życia, czyniąc samotność, uczucie lęku przed
śmiercią, wyizolowanie oraz niezgodę na bierną akceptację zastanych
ról społecznych podstawowymi doświadczeniami każdej jednostki. W
filozofii najwybitniejszymi przedstawicielami byli Kierkegaard,
Jaspers, Sartre i Heidegger.
Empiryzm – stanowisko w teorii poznania, według którego poznanie
wywodzi się z całkowicie (empiryzm skrajny, sensualizm) lub w
decydującym stopniu (empiryzm umiarkowany) z doświadczenia
(empirii, zmysłowego kontaktu z rzeczywistością); doświadczenie
zdaniem empirystów (Bacon, Locke, Hume) jest jedynym źródłem
prawomocnej wiedzy. Poznanie oparte na doświadczeniu to inaczej
poznanie a posteriori.
Estetyka - dziedzina zajmująca się zagadnieniem piękna i harmonii
Etyka – refleksja o zjawiskach moralnych, najczęściej normatywna
(mówiąca o tym, jak należałoby postępować). Najczęstsze pytania
etyki: czym jest dobro? Co powinienem czynić? itd.
Fantazmat – wyobrażeniowy scenariusz (odnajdywany w marzeniach
sennych, fantazjach, filmach bądź powieściach), w którym
nierozwiązywalne konflikty życia codziennego zostają zawieszone
bądź znajdują swoje rozwiązanie.
Etyka protestancka, zwana również etyką pracy, jest to kodeks
moralności opartej na zasadach oszczędnością, dyscypliny, ciężkiej
pracy, i indywidualizm. Przymiotnik protestancka oznacza, że te
cechy postrzegane były szczególnie przez wyznania protestanckie,
zwłaszcza tych nazw w oparciu o założenia Kalwinizm. Główni
formulatorzy pojęć etyki protestanckiej byłi Niemiecki filozof i
socjolog Max Weber i angielski historyk Richard H. Tawney. Obaj
mężczyźni widzieli bliski związek między protestancką etyką, a
powstaniem kapitalizmu.
Fantazmat – wyobrażeniowy scenariusz (odnajdywany w marzeniach
sennych, fantazjach, filmach bądź powieściach), w którym
nierozwiązywalne konflikty życia codziennego zostają zawieszone
bądź znajdują swoje rozwiązanie.
Fenomenologia – badanie pola świadomości oraz sposobu
przejawiania się fenomenów, czyli „wyglądów rzeczy” z perspektywy
pierwszoosobowej. Podstawowym założeniem fenomenologii jest
intencjonalność, czyli założenie, iż świadomość jest zawsze
świadomością czegoś.
Fenomenologia ducha – opis sposobów, w jaki przejawia się duch w
drodze do samorozwoju. Dla Hegla duch przejawia się zarówno na
płaszczyźnie subiektywnej (rozwój świadomości jednostki), jak i
obiektywnej. Świadomość jednostkowa (subiektywna, teza)
wyobcowuje się od siebie (tworzy moralność, państwo, etykę, prawo,
poznanie naukowe – to duch obiektywny, antyteza), następnie znosi
to przeciwstawienie w fazie ducha absolutnego (religia sztuka,
filozofia – przedmiotem poznania nie są już przedmioty zewnętrzne,
lecz twory idealne, czysto pojęciowe; tym samym duch staje się
naprawdę wolny, gdyż kontemplując sztukę i filozofię nie jest zależny
od zewnętrznych treści).
Filozofia życia – filozofia wiążącą się głównie z niemieckim kręgiem
językowym, która akcentuje irracjonalność życia, prymat woli i
emocji nad rozumem (racjonalność istoty ludzkiej jest mrzonką),
podkreśla nieusuwalną spontaniczność życia, odrzuca możliwość
wyjaśnienia rzeczywistości poprzez zamknięcie jej w systemie
naukowych bądź filozoficznych prawideł lub formuł.
Hipoteza Sapira-Whorfa –język nie jest neutralnym medium
kategoryzacji świata, lecz aktywnym czynnikiem kształtującym jego
rozumienie i postrzeganie (ontologię świata).
Idea – u Platona: abstrakcyjne byty duchowe stanowiące wzory myśli
i obiektów naturalnych; potocznie: końcowy produkt poznania,
idealny (umysłowy, świadomościowy) wytwór aktu poznania.
Idealizm – w metafizyce: przekonanie, że idee konstytuują całą
rzeczywistość (Platon), bądź że istnieją niezależne od rzeczywistości
materialnej wieczne esencje bądź abstrakcje matematyczne. W teorii
poznania: przekonanie, że podmiot poznaje nie rzeczywistość, lecz
własne idee, wyobrażenia, myśli i wrażenia. Rzeczywistość nie
istnieje nie będąc postrzeganą przez podmiot (Berkeley, Fichte).
Ideologia – wszelki zespół poglądów, przekonań, sposobów
wartościowania i konceptualizowania rzeczywistości przejawiający
się w światopoglądach, myśleniu potocznym, obiegowych opiniach,
programach politycznych czy nawet myśleniu naukowym, który
uzasadnia i legitymizuje określoną wizję świata. Ideologia najczęściej
wiąże się z usprawiedliwieniem dominacji jednej grupy nad drugą
bądź nakłanianiem do zmiany zastanej sytuacji polityczno-społecznej.
Ideologia ma za zadanie w sposób zawoalowany uniwersalizować
interesy określonej grupy społecznej i przedstawiać je jako
powszechnie ważne i słuszne.

Imperatyw kategoryczny – bezwarunkowy nakaz zachowania
zdefiniowany przez Kanta jako jedyna rozumna zasada prawdziwie
moralnego zachowania. I sformułowanie IK: „Postępuj zawsze tak,
aby maksyma Twojego postępowania mogła stać się prawem
powszechnym”. II sformułowanie IK: „Postępuj tak, byś
człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak też w osobie każdego
innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka”.
Indukcja – procedura ustalania praw empirycznych przez zebranie
dużej liczby szczególnych przypadków. W metodologii: wszelkie
rozumowanie, które ze zdań o przedmiotach jednostkowych
dochodzi do wniosku, które jest zdaniem ogólnym.
Intencjonalność – własność świadomości, polegająca na tym, że
zawsze jest ona nakierowana na przedmiot; znaczenie jest
konstytuowane w polu samej świadomości (Husserl, Sartre).
Irracjonalizm – w metafizyce: przekonanie, że rzeczywistość jest
niezdeterminowana, wewnętrznie sprzeczna, a istnienie jako takie
pozbawione jest głębszej racji (przypadkowość bytu, przypadkowość
egzystencji); w znaczeniu teoriopoznawczym: pogląd, że istnieje
poznanie niezależne od rozumu i doświadczenia, takie jak intuicja
pozaintelektualna, instynkt, popęd (filozofia życia).
Język – społeczny system komunikacji i przekazywania informacji za
pomocą znaków i symboli.
Kategorie estetyczne - sposób prezentacji przedmiotów (obiektów
bądź zjawisk naturalnych czy dzieł sztuki), dzięki którym zyskują one
wartość estetyczną, czyli prowokują do określonej reakcji
emocjonalnej czy też poruszenia emocjonalno-intelektualnego.
Najważniejsze kategorie estetyczne: piękno, wzniosłość, komizm,
patos, groteska, tragizm, wdzięk, brzydota, ironia itd.
Kompleks – w psychoanalizie: splot silnie zabarwionych
emocjonalnie przedstawień, powstałych we wczesnym dzieciństwie,
wypartych ze świadomości w dzieciństwie, a wywierających wpływ
na późniejsze zachowanie.
Konflikt Pana i Sługi – według Hegla: I. konflikt między niewolniczą
postacią świadomości (świadomość Sługi), przekonaną o swojej
całkowitej zależności od świata zewnętrznego oraz formą
świadomości Pana, który świadom jest tego, że to on ustanawia cele i
wartości istniejące rzekomo w świecie zewnętrznym (o czym nie wie
Sługa); II. W znaczeniu historycznym konflikt na śmierć i życie między
dwoma jednostkami, które domagają się uznania (inaczej: walka o
uznanie), czyli potwierdzenia swojej wolności od innej istoty
świadomej (tylko ludzie domagają się uznania); w wyniku konfliktu
ustanowiona zostaje niesymetryczna relacja panowania: Pan jest
uznawany przez Sługę, ale Sługa nie jest uznawany przez Pana.
Ponieważ Pan zadowala się uznaniem ze strony Niewolnika, jest
biernym konsumentem swojej władzy i przewagi; Sługa jako jedyny
żyje po ludzku (tj. pracuje, myśli, działa), tworząc dzieje, szykuje się
do emancypacji, to jest do ustanowienia powszechnego uznania
wolności i równości wszystkich ludzi. Zdaniem Marksa konflikt Pana i
Sługi mógł zostać rozwiązany wyłącznie poprzez rewolucję.
Konsekwencjalizm – typ refleksji etycznej, która ocenia działanie
jednostki w kategoriach skutków, jakie ono przyniosło. Najbardziej
znane doktryny konsekwencjalistyczne to utylitaryzm, egoizm,
altruizm i hedonizm.
Kultura – a\. Edward Taylor i definicja klasyczna - "Kultura, czyli
cywilizacja, złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia,
sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki
nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa„
b\. def ogólna: materialny i duchowy dorobek określonej społeczności
Funkcja kultury: regulowanie działań tworzących praktykę społeczną
(podejmowane przez ludzi działania w jakieś dziedzinie)
Lacan i „faza lustra” – etap w życiu dorastania dziecka, w którym
uzyskuje ono wyobrażeniową (iluzoryczną, urojoną) jedność ego;
jedność Ja dziecka wywodzi się z uzewnętrznienia spojrzenia innych,
przede wszystkim rodziców i rodzeństwa (którzy służą jako
„symboliczne” lustra, w których dziecko się przegląda). Zdaniem
Lacana „faza lustra” dowodzi, iż tożsamość jest produktem procesów
społeczno-symbolicznych (kulturowych), a nie pochodną procesów
naturalnych, zaprogramowanych w mózgu.
Liberalizm - koncepcja polityczna, według której wolność jednostki
jest nadrzędną wartością; wyrozumiały stosunek wobec poglądów i
postaw innych ludzi; tolerancyjność, pobłażliwość;
Libido – energia instynktu seksualnego oraz instynktu życia,
wyrażająca również intensywność energii psychicznej –
konstruktywnej (Eros) bądź destruktywnej (Tanatos).
Mit 1. – rzeczywistość kulturowa animizmu, którą zwalcza proces
oświecenia (odczarowanie i odmitologizowanie świata) 2. Mity
greckie – pierwszy etap i produkt oświecenia, w którym wyparta
zostaje świadomość animistyczno-mimetyczna 3. Mit/mitologiczność
– irracjonalne dopełnienie rozumu, które zostaje zachowane w
oświeceniu
Metafizyka – a\ w znaczeniu klasycznym: ogólna teoria dotycząca
bytu jako takiego (ontologia). b\ W ujęciu Kanta: rozważania o tym,
co ponaddoświadczalne, pozazjawiskowe. c\ U pozytywistów:
spekulacje dotyczące tego, co nieempiryczne, pełniące funkcje
emocjonalne, pozapoznawcze. d\ W ujęciu filozofii życia i
pragmatyzmu: pewien całościowy typ poznania rzeczywistości,
metodycznie opracowany światopogląd.
Moralność – relacja osobowa podmiotu do świata osób i świata
wartości; wyraża się w ocenach, normach, przyjmowanych bądź

odrzucanych wzorach osobowych oraz nakazach i zakazach, jakimi
posługujemy się w życiu codziennym.
Moralność panów/moralność niewolników – wg Nietzschego fazy
ewolucji świadomości moralnej i politycznej; moralność panów
(Rzymian) to moralność ludzi silnych i uprzywilejowanych, cenią
sobie bezwzględność, siłę, dostojeństwo, godność osobistą, honor;
moralność niewolników (Żydów) ceni te wartości, które chronią ludzi
słabych (litość, przebaczenie, ubóstwo, pokora).
Naturalizm - kierunek filozoficzny tłumaczący całość zjawisk, również
duchowych, działaniem praw przyrody
Nieświadomość – nieuświadamiany obszar psychiki; tworzą go treści
o dużym potencjale energetycznym (płynące z id), które nie
przedostają się do świadomości z uwagi na ich nieakceptowany
społecznie charakter (uzewnętrznianie ich wywołuje poczucie winy i
zagrożenia dla jednostki) i wyładowują się w postaci pośredniej
(przejęzyczenia, marzenia senne, halucynacje, zaburzenia
psychiczne).
Nowoczesność – pojęcie z zakresu socjologii, historii cywilizacji i
filozofii kultury, desygnujące przejście od społeczeństwa tradycyjno-
agrarnego (feudalnego) do społeczeństwa kapitalistycznego,
zindustrializowanego, zracjonalizowanego i zdyscyplinowanego, w
którym najważniejszą i zarazem podstawową formą organizacji
administracyjno-politycznej jest państwo narodowe
Ontologia - ogólna teoria bytu (istniejącego jak i możliwego),
dotycząca jego natury lub istoty.
Oświecenie 1. – proces oddalania się cywilizacji od mitycznych
początków ludzkości, podporządkowane rygorom racjonalizacji,
algorytmizacji i kwantyfikacji 2.– proces przemycania mitu za
racjonalistyczną frazeologią, czyli transmisja mitycznego lęku przed
tym, co zewnętrzne i nietautologiczne
Oświecenie zwalcza mit – ale równocześnie transmituje go
historycznie, zamieniając w ślepą, wrogą ideałom oświecenia moc
niszczycielską, pchającą ludzkość ku „nowemu barbarzyństwu”
Panowanie – przewaga jednej grupy nad członkami innych grup,
mająca na celu zabezpieczenie ich interesów; grupy panujące mają
na celu utrzymanie własnej pozycji, nie wiąże się bezpośrednio z
rządzeniem ani w sensie politycznym ani administracyjnym
Percepcja – bezpośrednie i naoczne (wzrokowe) doświadczanie
czegoś.
Piramida potrzeb według Maslowa – potrzeby:
1.samorealizacji(estetyczne, poznawcze); 2.szacunku i uznania;
3.przynależności; 4.bezpieczeństwa; 5.fizjologiczne.
Pole świadomości – ogół zjawisk psychicznych dostępnych
świadomości.
Polityka – sztuka rządzenia, przed wszystkim państwem (w Grecji:
miastem); składa się na nią sieć relacji społecznych, zakładających
poddanie się autorytetowi bądź władzy
Pragmatyzm - postawa polegająca na realistycznej ocenie
rzeczywistości i podejmowaniu jedynie takich działań, które
gwarantują skuteczność
Psychoanaliza – teoria psychologiczna, metoda terapii oraz ogólna
teoria kultury, koncentrująca się na badaniu zjawisk nieświadomych,
nieświadomej motywacji, na źródłach konfliktów psychicznych oraz
zjawisku symbolizmu. Jako terapia opierała się na interpretacji snów
oraz analizie swobodnych skojarzeń słownych.
Psychologia – nauka badająca mechanizmy i prawa rządzące
psychiką oraz zachowaniami człowieka, wpływ zjawisk psychicznych
na interakcje międzyludzkie oraz interakcję z otoczeniem.
Psychologia ewolucyjna – nurt psychologii na przecięciu nauk
społecznych oraz przyrodniczych, który bada cechy ludzkiej psychiki z
perspektywy współczesnej teorii ewolucji: ludzką psychiką sterują
motywy mające na celu zwiększenie szansy przekazania (reprodukcji)
genów, natomiast sam umysł jest wynikiem ewolucji, trwającej
miliony lat adaptacji umysłu człowieka do określonego środowiska.
Przemoc – intencjonalne użycie siły fizycznej lub władzy przeciwko
jednostce, grupie bądź wspólnocie
Przymus – wywarcie nielegalnego nacisku w celu wywołania
pożądanej reakcji
Racjonalizacja - opisowe pojęcie z teorii zmiany społecznej oraz
antropologii, opisujące proces zastąpienia społeczeństwa
tradycyjnego przez społeczeństwo nowoczesne; racjonalizacja
pociągała za sobą zastąpienie dawnych legitymizacji władzy (przez
tradycję i charyzmę) przez wiedzę i biurokrację, ilościowe
rozpatrywanie zjawisk (matematyzacja przyrody, triumf racjonalności
instrumentalnej i formalnej), przejście od feudalizmu i agraryzmu do
kapitalizmu w gospodarce, wyparcie przekonania o istotności
religijnych odniesień światopoglądowych jako zalegitymizowanych,
oraz industrializację (technologizację życia) i urbanizację,
odpowiedzialne za powstanie kultury masowej.
Racjonalizm – w teorii poznania przekonanie, iż właściwym źródłem
wiedzy oraz kamieniem probierczym jej roszczeń poznawczych jest
rozum; tylko poznanie rozumowe jest w stanie zagwarantować
właściwe poznanie rzeczywistości, spełniając przy tym kryteria
absolutnej pewności (niezawodności rozumowania) i konieczności;
naukami uprzywilejowanymi przez racjonalistów były matematyka i
logika. Doświadczenie jest w racjonalizmie bądź to traktowane jako
element pomocniczy (Descartes, Leibniz, Kant) w poznawaniu
rzeczywistości (racjonalizm umiarkowany), bądź całkowicie

deprecjonowane i służy jedynie uświadomieniu sobie przez umysł
danych wcześniejszych od doświadczenia
(Platon – racjonalizm skrajny). Poznanie rozumowe to inaczej
poznanie a priori.
Represja – podstawowy mechanizm obronny, dzięki któremu ego
odrzuca automatycznie i nieświadomie daną motywację bądź
emocję, jeśli tylko wywołuje ona poczucie winy lub zagrożenia.
Resentyment – najogólniej: uraza, moralizujące oburzenie
pozbawionych władzy; negatywnie naładowany uczuciowo proces
myślowy, w którym ograniczenia i niemoc prowadzą do tworzenia
wartości iluzorycznych, wyimaginowanych, które kompensują nasze
ograniczenia. Resentyment doprowadził do stworzenia religii
chrześcijańskiej, w której Niewolnicy (ludzie słabi) gloryfikowali
wartości dokładnie przeciwstawne wartościom znienawidzonych
przez nich Panów (ludzi silni).
Rozum obiektywny/rozum subiektywny – podstawowe
przeciwieństwo w filozofii Horkheimera: rozum obiektywny uznaje
ontyczną (strukturalną) jedność świata rzeczywistego, świata ludzi i
obiektywnych wartości (uniwersalnych celów), do których człowiek
(ludzie winni dążyć (uniwersalna sprawiedliwość, równość,
autonomia, wolność). Rozum subiektywny z kolei wyraża jedynie
zdolność adaptacyjną indywiduum, jest organem przetrwania, nie
reguluje zachowaniem jednostki z uwagi na doniosłość celów, lecz
dostarcza jedynie środków
Równość – sytuacja społeczna, w której w ramach danej wspólnoty
bądź grupy społecznej mają taki sam status prawny (równość
względem prawa). Równość ekonomiczna zakłada równość w
dostępie do podstawowych dóbr.
Samowiedza – potocznie: zbiór informacji na swój temat, obejmuje
aktualne i przeszłe dane samoświadomości.
Sublimacja – nieświadomy proces odnajdowania społecznie
akceptowanych form dla realizacji nieakceptowanego bezpośrednio
popędu. Zdaniem Freuda kultura pełni funkcję represywno-
sublimacyjną; produkty kultury są namiastką niespełnionych
satysfakcji dla nie dających się do końca ujarzmić popędów.
Symbol – znak umowny, utworzony sztucznie na oznaczenie
określonego przedmiotu; symbol przedstawia jakąś rzecz i
równocześnie określa jej sens, odkrywając inne zakresy
rzeczywistości; w przeciwieństwie do znaku symbol nie posiada jasno
przypisanego znaczenia (może potencjalnie mieć ich wiele).
Świadomość – w fenomenologii termin oznaczający właściwe
podmiotowi poczucie przeżywania bądź doznawania czegoś, poczucie
obecności czy zachodzenia czegoś w polu wewnętrznej percepcji.
Sytuacja graniczna - wina, śmierć, cierpienie, walka, porzucenie,
nieuleczalna choroba - 1 Istotna jest konieczność dokonania wyboru
- 2 Wydarzenie absolutnie jednostkowe, które umożliwia nam
kontakt z Wszechogarniającym - 3 świadome przeżycie i
doświadczenie pozwala, wg Jaspersa, na odczytanie "szyfrów
transcendencji", sensów świata ukrytych w różnych wydarzeniach.
Teleologia (celowość) – regulatywna filozofia celu; przekonanie, że w
jakieś dziedzinie istnieje porządek celowy (odpowiedniemu zjawisku
przypisuje się zmierzanie do określonego celu); wyjaśnienie
teleologiczne zostało odrzucone w naukach przyrodniczych, Kant
używał wyjaśnienia teleologicznego w odniesieniu do zjawiska
ludzkiej wolności.
Teoria poznania – (inaczej: epistemologia) dział filozofii zajmujący się
stosunkiem między wiedzą, poznaniem ludzkim i rzeczywistością.
Teoria poznania zajmuje się sposobami, w jaki poznajemy
rzeczywistość, pyta o źródło naszej wiedzy oraz jej funkcję
(przeznaczenie). Naczelnym pytaniem teorii poznania jest pytanie o
prawdę bądź też źródło naszych przekonań i sądów na temat
rzeczywistości.
Trójczłonowa struktura psychiki według Freuda – zdaniem Freuda
ludzka psychika dzieli się na: a\ id (siedlisko nieuświadomionych bądź
wypartych ze świadomości impulsów, działa zgodnie z zasadą
przyjemności); b\ ego (kontaktująca się ze światem zewnętrznym
świadoma warstwa psychiki, mediująca między impulsami id a
wymaganiami superego, działa zgodnie z zasadą rzeczywistości); oraz
c\ superego (zinternalizowana instancja moralna ukształtowana
przez wzory i normy moralne przyjęte w dzieciństwie, głównie od
rodziców; reguluje zachowaniem ego poprzez wzbudzanie w nim
poczucia dumy i zadowolenia ze spełnienia obowiązku bądź winy i
wyrzutów sumienia w wypadku naruszenia norm społecznych).
Utylitaryzm – pogląd etyczny, zdaniem którego użyteczność jest
naczelną zasadą ludzkiego zachowania jak i drogą do osiągnięcia
szczęścia. Najwyższą wartością jest to, co dostarcza największych
przyjemności zmysłowo-materialnych (Bentham) bądź najwyższych,
najbardziej uduchowionych przyjemności (John Stuart Mill).
Wartość – pożądana cecha, którą przypisujemy przedmiotowi,
osobie, idei bądź stanowi rzeczy. Wartości dzieli się na
instrumentalne (takie, które realizujemy, gdyż prowadzą do innego,
istotniejszego celu) oraz autoteliczne, do których dążymy ze względu
na nie same, nie mając na uwadze innych wartości/celów.
Wiedza/władza – zbitka pojęciowa utworzona przez Michela
Foucault, wykazująca nierozerwalną jedność wiedzy oraz relacji
władzy, która wytwarza nową formę legitymizacji przekonań w
społecznościach nowoczesnych, tj. sytuację, gdzie władza jest
sprawowana poprzez wiedzę, która dostarcza normatywnego wzorca
tego, jak powinno się postępować; wiedza stanowi biurokratyczny

(bezosobowy) autorytet oparty na pojęciu prawdy, transmitowany
przez instytucje naukowe i tzw. wiedzę ekspercką.
Władza – zdolność wpływania na czyjeś zachowanie, ukierunkowania
zachowań innych bez względu na to czy jest to zgodne z ich
interesem i wolą
Wola – w znaczeniu szerokim: ogół sił psychicznych wiodących do, w
znaczeniu węższym: władza określania siebie na podstawie motywów
lub racji (Kant), różnych od impulsów czy popędów. U
Schopenhauera wola życia to metafizyczna zasada bytu, zgodnie z
którą wszystkie organizmy dążą do utrzymania życia za wszelką cenę
w formie właściwej ich rodzajowi czy gatunkowi.
Wola mocy – wg Nietzschego wola życia charakteryzująca ludzi
silnych, witalność i postawa akceptacji względem wszystkich
(dobrych i złych) przejawów życia; jednostka obdarzona wolą mocy
nastawiona jest na rozwój i czerpanie z życia przyjemności
estetycznej, a nie jedynie na utrzymanie się przy życiu (postawa
cechująca ludzi słabych oraz chrześcijan, krępująca spontaniczność,
promująca moralność reaktywną, niewolniczą, blokującą ludzi
silnych).
Zła wiara – według Sartre’a fenomen uchylania się od wzięcia
odpowiedzialności za własne życie, które powoduje, że żyjemy
nieautentycznie (życie autentyczne polega na świadomym wyborze
projektu swojej egzystencji), przekonani, że czynniki zewnętrzne
zmusiły nas do jakiegoś zachowania; człowiek zdaniem Sarte’a jest
skazany na wolność, tzn. czynniki zewnętrzne nie determinują
całkowicie naszych wyborów.