plik

Hsiiarniallaklailoiiiallljakoiiiicliiego,W arszawa, Bracka 10.

P O L E C A :

G LIW IC Hip. Ewolucja syn d yk atów . Cz. I S y n d y k a t

w w a lc e z p rz e s ile n ie m

‘

„

3 .--

GRABIEC. P o w sta n ie sty czn io w e 1863/4 r.

. . . „

2 .—

JU R PIOTR. W iosen n e dni. P o e z j e ............................. „

2.—

LIGOCKI E. Sam bra i M oza. P o w ie ść n a tle obec

nej w o jn y n a Z a c h o d z i e ........................................„

2.—

SEM PO ŁOW SK A STE P A Ń JA . R eform a S zk olna

1862 r. O rg a n iz acja sz k o ln i e tw a e le m e n ta rn e g o „

—.75

SŁO W AC K I JU L JU SZ . P ism a m istyczne w w y

bo rze, u k ła d z ie i o p ra c o w a n iu S ta n is ła w a

W y r z y k o w s k i e g o ...................................................... 1.75

T R O JA N O W SK I W IN CEN TY. M alarstw o W łosk ie

z 40 p l a n s z a m i ........................................................... „

6.—

o p r a w i e ..................................................................... „

7.75

W pam iętnym Roku W ojny. K sią ż k a zb io ro w a dla

m ł o d z i e ż y ............................." ..................................

2.—

UlO

LnH

BllllflUiS POISKD.

JYs 1. SŁOW ACKI J. R ozm ow a z M atką Makryną

M ie c z y s ła w s k ą

„

—.15

„ 2. MOCHNACKI M.

Noc d. 2» Listopada

1880 r .

„

—.15

„ 3. CEY SIN G ERÓ W N A H. S zym on Konarski

(1808 — 1 8 3 0 )

„

—.15

„ 4. Rok 1863 w p oezji n a s z e j

„

—.15

Nr. 24.

S K A R B I E C P O L S K I .

i i i i i i i i

D Z IE Ń

VI IS IMIS I I I IKS

P R Z E Z

NAOCZNEGO Ś W IA D K A O P O W IE D Z IA N Y

W ZA PISK A CH KAM INIECKIEGO INALEZIONY.

Pnłi 1

eściiszlo

W W IĘ Z IE N IU W P E T E R S B U R G U .

W A R S Z A W A . 1916.

SKŁAD GŁÓW NY W K SIĘG AR NI W . JA NOW ICKIEGO

BRACKA 10.

DZIEŃ

K W IE T N IA

1 7 9 4

W W A R S Z A W IE

PRZEZ NAOCZNEGO ŚW IA D K A :

Po d w a r a z y u p a d a ł te rm in p o w s ta n ia t a k

w W a rsz a w ie , j a k w W iln ie u k ła d a n y , g d y

t y m c z a s e m n ę d z a i ro z p acz u c iś n io n y c h oby-

w a te ló w z a p alały coraz m ocniej se r c a i u m y s ły
do z e m s ty , lu b z a g r z e b a n ia się w r u in a c h sw o

je j ojczyzny. P o m y ś ln y los b itw y p o d R a c ł a

w ic a m i oży w ił w k a ż d y m n a d z ie ję dalszego
p o w o d z en ia. Złe i srogie o b chodzenie się j e n e

ra ła I g e ls t r o m a 1) w W a rsz a w ie z d e cy d o w a ło na-

k o n iec p rz y s p ie s z e n ie o s ta tn ie g o k r o k u .

J e n e r a ł t e n do w s z y s t k i c h przykrości, k t ó

r e m ia s to od k o m e n d y j e g o znosiło, p rz y d a ł

je s z c z e rozkazy,

ledw ie d e sp o to m w s w o im

k ra ju w ła śc iw e ; p rz y m u s ił r a d ę do z a w ie s z e n ia
praw a: N e m i n e m c a p t i v a b i m u s, n a m n o

żył  liczbę  n ie z m ie r n ą   szpiegów ,  a  pod  p r e t e k
s t e m   s z k o d liw y c h   z g r o m a d z e ń   za kazał,  ażeby
w  p r z y p a d k u   o g n ia  w   m ieście,  ża den  o b y w a
te l  nie  szedł  do  g asz en ia,  nie  m a ją c   w przód
b il e t u   od  z w ie rzc h n o ści,  k tó r y b y   go  do  tego
u p o w a ż n ił.

W y d a ł rozkaz w c ześn ie, aż eby w czasie

z b liż a ją c y c h się ś w ią t w ie lk a n o c n y c h

nabo-

>) Ig e ls tro m Józef, sy n A n d rz e ja za czasó w

k o n fe d e ra c ji rad o m sk ie j b y ł p o m o c n ik ie m R epnina,

a m b a s a d o ra ro sy jsk ie g o . 13/X 1767 r. u w ię z ił bisk.

k ra k . S o łtyka. W 1793 r. p r z y K ac h o w sk im z o s ta ł do

w ó d cą k o rp u su w o jsk ro s. w P o lsce . W G ru d n iu 1793
r. z a s tą p ił a m b a s a d o ra ros. S ie w e rsa .

ż e ń s tw o   r e z u re k c ji  o  je d n e j  godzin ie  w  w s z y s t
k i c h   k o ścio łac h   było  odp ra w io n e;  to  dało  p o
w ó d   do  p o z n a n ia   z a m y słu ,  iż  w   tej  p orze  ch c ia ł

rozbroić w ojsk o i z a b ra ć arsen ał, o p a tr z y w s z y

w p rz ó d w a r tą w s z y s t k i e kościoły.

N ie w iele z a te m zostaw ało już czasu do

u p r z e d z e n ia Moskali. D z ie ń 14 K w ie tn ia był

j u ż p ra w ie p rz e z n a c z o n y m do p o w sta n ia , lecz

u w a g a   j e d n a   w c h o d z ą c y c h   w   t e n   s e k r e t n y
z w ią z e k   w s tr z y m y w a ła   do  dni  k i l k u   w y k o n a
nie  te g o   dzieła.  A m u n ic je   w s z y s t k i e   i  do  300

s z t u k dział b y ły złożone za m i a s t e m pod szo

p am i. Miejsce to było o k o p an e s z a ń c a m i do

obrony. M oskale pozwolili robić tę m a łą forty-

fik a c y ę , sp o d z ie w a ją c się, iż ła tw o j e op an o

w a w szy, b ę d ą m ieli m ie js c e m o cn e do g r o ż e n ia

m ia s tu .

P rzez te z a te m p o zo stają ce d n i k ilk a

tr z e b a było i d o sta te c z n ie j o p a trz y ć o k o p y i r a
z e m z a k o p a ć w ziem i p ro c h y , aż eby w czasie

a t a k u ich nie zapalono. To się w s z y s tk o u s k u

te c z n iło   do  d n ia   16  K w ie tn ia,  g d y   ty m c z a s e m
je n e r a ł  I g e ls t r o m   d n ia   teg o ż  p odał  do  r a d y
notę.  a b y   sądzono  i n   i n s  t a n   t i   k r y m i n a l n i e
t e   w s z y s tk ie   osoby,  k t ó r e   on  w y m i e n i ł   wr  liście
p rz y   nocie  załączonej;  było  ich  w   liczbie  do  70.
S e sja   r a d n a   d n ia   te g o ż   n ie   doszła  z  p rz y c z y n y ,

iż k a n c le rz S u łk o w s k i po p r z e c z y ta n iu tej n o ty

w n e t p a r a liż e m

b y ł r u s z o n y i k o m p l e t s ię

przeto zerw ał. To się działo w p o łu d n ie, a przez

r e s z t ę  d n ia   teg o   p a try o c i  z g r o m a d z ili  się  w   m ie j
s c a   sw oich  p o sie d z e ń   i  plan   p o w s t a n i a   n a   dzień
n a s t ę p u j ą c y   ułożyli.

J u ż w k o rp u s a c h w o js k o w y c h , zagrożo

n y c h d e z a rm o w a n ie m ,

ro z n ie c o n y by ł o gień

m ę s t w a i o d w a g i na w s z y s tk o . R e g i m e n t a n a -
ó w c zas w W a r s z a w i e te z n a jd o w a ły się: G w a r-

d ja p iesza w liczbie 700 ludzi; b a ta lio n D z ia -

ł y ń s k i c h 400; g w a r d j a k o n n a 300; p u ł k Koe

n ig a   400;  a r ty le r ja   400;  p o n to n ie ró w   60;  m a r
s z a łk o w s k ic h  60;  m ie jsk ic h   do  20.  S u m m a   z a te m
s k ła d a ła   2340  lud zi  g a r n iz o n   w a rsz a w sk i.

W ie c z o re m d n ia te g o k o m u k o lw ie k po

w ie r z y ć m o ż n a było z p o spólstw a, d a w a n o o strz e

żenie, iż z ś w i t a n i e m j u t r o za d a n y m z n a k ie m

z a r m a t y , p o w in ie n biedź do a r s e n a łu i brać

b ro ń do obrony, g d y ż M oskale m a j ą b u rz y ć
m iasto . Ułożono ty m c z a s e m plan, j a k i m naza

j u t r z c a ła rzecz m ia ła się u s k u te c z n ić . Za d a

n y m z n a k ie m z a r m a t y ludzie z m i a s t a po k i l

k a s e t pójść m ieli w m ie js c a p rz e z n a c z o n e w po
m o c w o js k o w y m .

Rzecz dziw na,

iż j e n e r a ł

I g e ls tro m m a ją c za w sz e n a jd o k ła d n ie js z e do
n ie s ie n ia od sz p ie g ó w sw o ic h o s c h a d z k a c h

i u m o w a c h p a trjo tó w , d n ia te g o nie m iał d o
k ła d n e g o ra p o rtu ;

z da w ało się j e d n a k , iż co

m o m e n t o c z e k iw a ł n a siebie tej b u rz y , g d y ż

od n ied zie l k i l k u w z m o c n ił w a r te w d o m u

s w o im i sy p ia ł za w sze n ie ro z e b ra n y .

Oficero

w ie  m o s k ie w s c y   i  żołnierze  z b ierali  się  w   n ocy
w   g r o m a d y   i  t a k   nocow ali,  m a ją c   się  za w sze
w   n a jw ię k s z e j  ostrożności.

P ó łn o c j u ż była, g d y oficerow ie w c h o d z ą

cy  w  z w ią z e k   p a t r y o t y c z n y   zaczęli  o s trz e g a ć
w   sw o ic h   k o r p u s a c h   oficerów  tych,  k t ó r z y   nie
byli  je sz c z e   u w ia d o m ie n i  o  tem   dziele;

p o b u

dzili żołnierzy i j a k n a jc is z e j, n ajsp o k o jn ie j re-

g i m e n t a w sw o ic h k o s z a ra c h w y s tą p iw s z y , s t a

n ę ły w g o tow ości.

P u łk o w n ic y i sz ta b y w r e g i m e n t a c h g w a r -

d jó w n ie m ieli do tego m o m e n t u p o w ie rz o n e g o

sobie s e k r e tu , sam i s u b a lte r n i ca łą rz ecz robili.

P u łk o w n ik g w a r d j i pieszej o b u d zo n y przez

k i l k u n a s t u oficerów, g d y z b r a n ia ł się łączyć
z nim i, c z y n ią c im ró ż n e u w a g i, został opusz-

czoiry  od  r e g im e n tu .  P u łk o w n ik   g w a r d j i   k o n
nej,  lubo  do  tego  m o m e n t u   o  n ic z e m   nie  w i e
dział,  d a ł  się  n a m ó w ić   i  p r z y s tą p ił  do  c z y n
ności  z  sw o im   re g im e n te m .

C z w a r ta j u ż b y ła g o d z in a z ra n a , g d y re-

g i m e n t a sto ją c w g o tow ości, c z e k a ły z n a k u

z  a r m a t y   i  łu d z i  z  m iasta;  nie  d o c z e k a w sz y
się  n i  j e d n e g o ,  n i  d ru g ie g o ,  ro z u m ie li,  iż  s e k
r e t   j e s t   w y d a n y   i  rzecz  ca ła  zapobieżona.

G d y z a te m w tej po zy c ji n ie zostaw ało,

j a k w z ią ś ć d e t e r m in a c j ą k tó r ą ro z p acz p o d a

w ała,  w ięc  oficerow ie  w   r e g im e n c ie   g w a r d y i
k o n n e j  p o s ta n a w ia ją  p ie r w s i rzecz  za czą ć  i w y jś ć
w   pole.

N a p rz e c iw k o sza r tej g w a r d ji b y ł g łó w n y

o d w a c h m o s k ie w s k i z t r z e m a a r m a ta m i. K o s

m o w sk i, k a p i t a n , w y b r a w s z y d w u d z ie s tu lu d z i

n a koniach, w p a d a p ę d e m n a rz ecz o n y o d w a c h

p o d   że la z n ą   b r a m ą   b ęd ą cy ,  ro z p ęd za  so łd a tó w
w a r t ę   t a m   tr z y m a ją c y c h ,   a  z a g w o ź d z iw sz y   a r
m a ty ,   l a w e ty   p o rą b a w sz y ,  w ró c ił  do  k o sz a r
i  r o g a tk ę   z a m y k a j ą c ą   k o s z a r y   s p u ś c ić   kazał.

R e g im e n t w n e t c a ły w liczbie iłOO ludzi, to

j e s t 100 n a k o n ia c h , a re s z ta pieszo przez W ol

s k ie   r o g a tk i   w y c ią g n ą ł  w  pole  k u   p r o c h o w
n iom .  R e g im e n t  te n   w ó w c z a s   nie  m ia ł  koni,
g d y ż   100  ludzi  i  300  koni  było  n a   P o d la s iu   n a

paszy. Zostaw iono w k o s z a ra c h k a p ita n a Mon-

t r y n i a z o ś m n a s tu lu d ź m i dla s trz e ż e n ia k o
s z a r z r o z k a z e m ,

a ż e b y się zaraz rej te ro w a ł

w pole, je ś lib y b y ł a ta k o w a n y .

R ozruc h ten przy żelaznej b ra m ie i s tr z e

lanie n a jp rz ó d były p o sły sz a n e przez w a r t ę

h e t m a n a O żaro w sk ieg o , k tó rą t a m trz y m a ł p o
r u c z n ik K orw in z c z te rd z ie stu lu d ź m i. T e n w n e t

w y c ią g n ą ł z s w y m i lu d ź m i do arse n a łu , gd zie

zn a la zł oficerów i żołnierzy w gotow ości, a r a

—

- -

z e m i j e n e r a ł a C ic h o c k ie g o 1), k tó ry ta n i nocow ał.

D a no z n a k w a r se n a łe przez w y s trz a ł a r

m a ty . P o sp ó lstw o zbiega ć się pod a r s e n a ł z a
częło, z o k ien broń rz u c a n ą , to je s t: k a r a b in y ,

p isto le ty , szable zabierało.

W ty m s a m y m czasie r e g im e n t g w a r d j i

pieszej r u s z y w s z y z k o sza r c ią g n ą ł przez N owe

Miasto  b u d z ą c   lu d z i  i  w y sz e d ł  pod  pro c h o w n ie
wr  pole.  P u łk o w n ik   Gizler  z  p o n to n ie r a m i  p r z e
pra w ił  się  przez  W isłę   od  P r a g i   i  prz ysła ł  od

b r z e g u W isły do k ró la z o z n a jm ie n ie m , iż s ły
szą c ro z ru c h w m ieście, idzie w e d łu g p o w in

ności sw ojej do p ałac u rz ecz y p o sp o litej d la

s trz e ż e n ia a r c h iw u m ,

lecz,

że by nie znalazł

t r u d n o ś c i w przejściu od k o m e n d y m o s k ie w
s k iej, pro si Króla J e g o Mci, aż eby po słał kogo

do p. I g e ls tro m a z u w ia d o m ie n ie m o je g o

m a rs z u .

Król w y s ła ł a d j u t a n t a G o rd o n a do Ig e l

s tro m a , k tó r y j u ż był n a k o n iu n a M iodowej
u lic y i k tó ry p o s trz e g łs z y G ord o n a ja d ą c e g o

k u sobie, p y ta ł się: co t e n ro z ru c h znaczy? m ó

w ią c m u , iż p e w n ie k to p ło tk ę rozsiał, że chce
z a b ie ra ć a r s e n a ł i d e z a rm o w a ć r e s z t ę wmjska;

u p e w n ia ł p r z y te m n a h o n o r oficerski, iż n i g d y

te g o z a m ia r u nie m ia ł i prosił, a ż e b y k o m u

k o lw ie k się zda rzy, G ord o n im ie n ie m je g o to
pow iedział. P r z y te m posłał oficera z o rd y n a n -

sem , a ż eb y p. Gizlera z p o n to n ie r a m i do p a ła c u
rzeczypospolitej p rz ep u szc zo n o ,

k o m e n d a

m o s k i e w s k a dopełniła, robiąc przyzwmite woj-

b C ichocki J a n A u g u st, g e n e ra ł, p u łk o w n ik fi-

z y lje ró w ,  d y re k to r  k o m is a rja tu   w o jsk o w eg o .  W   17l.)3
r.  był  g e n e ra ł  m a jo re m   i  k o m e n d a n te m   g a rn iz o n u
w a rs z a w s k ie g o .  Z a sia d a ł  w   k o m isji  w o jsk o w ej  k o ro n
nej,  P o d cza s  o b lę ż e n ia   W a r s z a w y   p rz e z   k ró la   F r y
d e ry k a   W ilh e lm a   o d p ie ra ł  od  P ra g i  k o rp u s  p ru sk i.

—

s k o w e honory. P u łk o w n ik j e d n a k G izler prze

sze d łsz y przez M ostow ą i D łu g ą ulicę, nie za

t r z y m u ją c się w p a ła c u rz ecz y pospolitej, p o

szedł w e d łu g p rz e z n a c z e n ia sw e g o przez ulice

Ś to - J u r s k ą pod arsenał.

T y m c z a s e m

po u lic a c h j u ż za czę ły się

s trze la n ia,  g d z ie k o lw ie k   się  pokazali  po  j e d n e
m u,  lu b   w  m ałej  liczbie  Moskale,  zaczęto  ic h
u g a n ia ć ,  s trz e la ć   i  rą b a ć .  W a r t a   n a ó w c z a s   z a m
k o w a   słysząc  rzecz  zaczętą,  w   liczbie  100  lu

dzi pieszych i 20 z g w a r d y i k o n n e j, zaczę ła
ś c ią g a ć w a r t y i w y r u s z a ć z z am k u z a r m a ta m i.

Król j u ż był o b u d z o n y od g o d z in y trzeciej

i  u b ra n y ;  zb ie g a   n a   dół  do  w a r ty   prosząc,  aż e b y
go  nie  op u sz c z a ła   w   t a k   n ie b e z p ie c z n y m   razie,
lecz  oficerow ie  o d p o w ie d z ia w s z y   królow i,  że

g d y o jczy z n y bronić idą, b ro n ią ró w n ie ż i króla,

w y s z li z 'c ałą w a r tą i a r m a t a m i pod k r a k o w s k ą

b ra m ę .

J u ż j e n e r a ł A p ra x y n ś c ią g n ą ł był n a

M iodową u licę pod dom I g e ls tr o m a więcej t y
sią c a ludzi i z tern ch c ia ł w yjść n a S en ato rsk ą ,

ulicę,  lecz  w a r t a   z a m k o w a   w n e t  rę c z n y m   i  a r
m a t n i m   o g n ie m   ta k   go  dobrze  p rz y w ita ła ,  że
cofnąć  się  m u s ia ł  i  ty m   sp o s o b e m   s tr o n ę   t ę
S e n a to rs k ie j  u lic y   za m k n ię to .

A p ra x y n lu d z i sw o ich r o z s ta w ić m u s ia ł

po pod śc ia n a m i b is k u p a k r a k o w s k ie g o i p a n i
K ra kow skiej. I g e ls tro m z m ie s z a n y i p r z e ra ż o n y

je ź d z ił k o n n o po Miodowej ulicy,

ro z sy ła ją c

w  różne  s t r o n y   a d j u t a n t ó w ,   lecz  z  t y c h   m a ło
k tó r y   w   m ie js c e   p rz e z n a c z e n ia   d o jecha ł,  a  ż a
den  p ra w ie  nie  powrócił.  O gień  a r m a t n i   i  rę c z n y
z  ró ż n y ch   s tr o n   n a   M iodową  u licę  i  do  d o m u

Ig e ls tr o m a s ię g a ć zaczął, g d y n a P o d w a l u k a

m ie n ic e   n ie k tó r e   przeciw   o fic y n ie   Ig e ls tr o m a
osadzono  lu d ź m i  z  bronią,  k tó rz y   do  w y c h o
d z ą c y c h   z  tej  o ficy n y   n a   P o d w a le   strzelali,

— 10 —

JNa d z ie d z iń c u z a ś rzeczypospolitej p o s ta

w iono d w ie a r m a t y n ied ale k o b r a m y do Śto-
J u r s k i e j u lic y i z ty c h d a w a n o ciągle ognia,

się g a ją c przez drugą^ b ra m ę n a M iodow ą ulicę.

K orpusa m o s k ie w s k ie u siło w a ły zbierać się ze-

Avsząd w śro d e k m i a s t a k u k o m e n d a n to w i sw o

j e m u , lecz w s z ę d y j u ż s p o tk a ły odpór. Z No

w e g o   M iasta  g d y   k o rp u s   j e d e n   ch c ia ł  przejść
n a   D łu g ą   ulicę,  m a r s z a łk o w s c y   żołnierze  u t r z y
m u ją c y   w a r t ę   w   N ow o m iejsk iej  b ra m ie ,  m a ją c

j e d n ę p r z y p r o w a d z o n ą sobie a r m a tk ę , p o ło ż y w

szy d użo Moskali n a placu, p rz y m u s ili ich do
ucieczki.

Gdy się to w s z y s t k o w tej s tro n ie m ia s ta

dzieje,  r e g i m e n t   ty m c z a s e m   D z ia ły ń sk ie g o ,  w y
s tą p iw s z y   z  k o s z a r  s w y c h   n a   U jazdow ę,  cze
k a ł  j u ż   od  g o d z in y   6  n a   ludzi  z  m i a s t a   w   p o

m o c sobie p rz y jść m a ją c y c h i n a konie, które

pod  a r m a t y   i  a m u n ic ję   p rz y sła ć  m iano.  T ych
nie  d o c z e k a w sz y   się  i  sły s z ą c   s trz e la n ie   w   m ie ś
cie,  zaczęto  z a b ie rać  k o n ie   t a k   w   poblizkich

m i e js c a c h   po  d w o rk a c h ,  jako  i  p rz e je ż d ż a ją c y m
fu r m a n o m .  T y m   s p o so b em   z a b ra w s z y   ile  m o g li
k o n i   do  a r m a t,  w y m a s z e r o w a li  z  koszar.

Najprzód, n ie d a le k o sw o ic h koszar, r e g i

m e n t D z ia ły ń sk ie g o m iał b a te r ię m o s k i e w s k ą ,
o sa d z o n ą sze śc ią a r m a t a m i i b a t a lio n e m p ie

c h o ty , od k tó re j k o m e n d a n t p rz y s ła ł a d j u t a n t a

z z a p y ta n ie m , d o k ą d m a s z e r u j ą i z o ś w ia d c z e

niem .  iż  p rz ejść  im   nie  d a d z ą . '  N a  co  p u łk o w
n ik   H a u m a n n   d a l  odpow iedź,  iż  p ó jdzie  gdzie
m u   roz kaz  iść  k a ż e   i  dalej  na  N o w y   Ś w i a t
sp o k o jn ie   p ociągnął.  P o d   lip a m i  u j a z d o w s k ie m i

b y ły d w a s z w a d r o n y k o n n e g o p u łk u m o s k i e w

skieg o , lecz koło t y c h bez sp o ru ż a d n eg o r e g i

m e n t przeszedł, a z b liż y w sz y się N o w y m Ś w ia
t e m k u p a ła c o w i S u łk o w s k ic h g d y sp ostrze żono.

—

że M oskale w y c ią g n ę li k i l k a a r m a t z Branic-

k ię g o p a ła c u n a u lic ę i że pod D o m in ik a n a m i

i Ś to - k rz y z k im • k o śc io łe m s a m i się rozciąg n ęli,
p u łk o w n ik H a u m a n n z a tr z y m a ł się z r e g i m e n

te m , ro z d z ie liw s z y ż< łn ie rz y na dw ie łinje i u s

ta w i w s z y ic h po obu s tr o n a c h u lic y po pod

ś c ia n a m i.  B ataljo n   t e n   nie  m ia ł  n aó w cza s  w   tern
m ie js c u   n a d   400  ludzi  i  :>  a r m a t k i   trz y fu n to w e ,
z  k t ó r y c h   j e d n a   b y ła   w y s t a w i o n a   prz e c iw   m o s
k ie w s k ie m u   k o r p u s o w i  pod  ś.  K rz y żem ,  d r u g a

z o s ta w io n a n a odw odzie w tyle n a p r z e c iw t e m u

ba ta ljo n o w i i s z w a d ro n o m , k tó re r e g im e n t za

so b ą zostaw ił. T rz e c ią zaś p u łk o w n ik H a u m a n

p o słał z 60 lu d ź m i koło S u łk o w s k ie g o p ałac u

pod pałac p az io w sk i w m a łą u lic z k ę za k o ś c io

łe m   d o m in ik a ń s k im .  P r z y   k o rp u s ie   m o s k i e w
sk im ,  zło żo n y m   z  8Ó0  ludzi  i  5  a r m a t,  by ł  je -
n erał-ra ajo r  M iłasiewicz  i  k siążę  G a g a r y n   puł
kow n ik ;  M oskale  u fo r m o w a li  linię  u k o ś n ą ,  za

cz ą w sz y   od  k o ścio ła  d o m in ik a ń s k ie g o ,  z a k r y
w a ją c   się  ty m ż e   ko ścio łem   k u   k a d e c k im   k o
szarom ,  opanow ali  p r z y te m   g m a c h   kościoła  ś.

Krzyża.

W tej pozycji sta ły oba w o jsk a p rz e

c i w sobie sp o k o jn ie w ięcej g o dziny, w prz eciąg u

k tó re j b a ta ljo n  p ie c h o ty  m o sk ie w s k ie j z o sta w io n y
n a p rz e c iw   k o s z a r u ja z d o w s k ic h   zbliżył się n a  N o
w y   ś w ia t  i  s t a n ą ł   pod  d o m e m   P ia s k o w s k ie g o .

Od tego b a ta ljo n u w y s ła n y a d j u t a n t k o n n o do

I g e ls tro m a p rz ejeżd ż ał przez r e g im e n t Działyń-

s k ie g o i d o je c h a w s z y do sw e g o j e n e r a ła , p o

w ra c a ł w pół godziny; p rz e je ż d ż a ł z n o w u sp o

k o jn ie przez linję tego r e g im e n tu , g d y t y m c z a

s e m znalazło się k ilk u lud zi z p o sp ó lstw a , k t ó
rz y z a tr z y m a li m a s z ta le rz a za a d j u t a n t e m ty m

ja d ą c e g o , wołając, iż to j e s t z n a n y i m szp ieg

m o sk ie w sk i. A d j u t a n t w ra c a się, chcąc u w o l

n i ć sw e g o m a s z ta le rz a i g d y z ow ym i lu d ź m i

— 12 —

s p ó r  cz y n ić  zaczął,  je d e n   z  nich  z  t y ł u   u d e r z y ł
go  d rą g ie m   w  p le c y   i  z  konia  zwalił,  a  d ru d z y
w n e t   go  sza b la m i  zarąbali.  Znaleziono  przy  ty m
a d j u ta n c ie   o r d y n a n s   Ig e ls tr o m a   do  b a ta ljo m i
i  d w ó c h  w y m ie n io n y c h  s z w a d ro n ó w ,  aż e b y   z  t y ł u

r e g i m e n t D z ia ły ń sk ie g o atak o w ali. Co w id z ą c

p u łk o w n ik H a u m a n n k o m e n d e r o w a ł w n e t do o g

n ia i p ie rw s z y p o ty c z k ę z M oskalam i pod ś.

K rzyżem zaczął.

O g ień sze d ł z obu s tr o n n ie z m ie r n y , g d y

w  t y m   60  ludzi  z  a r m a t ą   j e d n ą   p r z e p r a w iw s z y
się  koło  p a ła c u   S u łk o w s k ie g o   pod  p ałac  pa-
ziow ski,  z t a m t ą d   a t a k   zaczęli.

Moskale m ieli

i  n ap rzec iw   tej  m ałej  u lic z k i  a r m a t ę   s w o ją   i  p r a
w ie  pół  linii  sw ojej  do  tej  uliczk i  obrócili.  L ec z
k ilk u   strz e lc ó w   z  r e g im e n tu ,

w p a d łs z y pod

d a c h d o m u je d n e g o , do s a m y c h k a n o n i e r ó w

m o s k ie w s k ic h ta k dobrze strzelali, iż a r m a t y
m o s k ie w s k ie często dłu g o p róż now ać m u s ia ły ,

g d y   ty m c z a s e m   n a sz e   n ie u s ta n n ie   raziły.  To
s a m o   inn i  strze lc y ,  i  oficerow ie  robili,  w laz łsz y
jed n i  n a   w ieże  Ś to -k rzy z k ie ,

d ru d z y prz ez

k la s z to r n a d o m in ik a ń s k i kościół.

P u łk o w n ik H a u m a n n , w id z ą c iż M oskale

z  ty łu   nie  prz y ch o d zą ,  ś c ią g n ą ł  a r m a t k ę   z o s ta
w io n ą   w   ty le   n a   odw o d z ie  i  u s t a w i w s z y   j ą
w   r o g u   s a m y m   n a   Ś to -k rzy z k ie j  ulicy,  się g a ł
w  lin ją   m o s k i e w s k ą   z  u k o s a   po za  k o śció ł  d o
m in ik a ń s k i.  Zebrało  się  p rz y te m   do  50  ludzi

na róg ulicy K ońskiego t a r g u pod k u ź n i ą s a s

k ą i z t a m t ą d n ie u s ta n n ie z ty łu M o sk a łó w

m ięszali.

W te n c z a s Moskale u tr z y m a ć się dłużej n ie

m o g ą c , cofają się i c h c ą f o r m o w a ć c z w o ro g ra n

m ię d z y   p a ła c e m   M ałac h o w sk ie g o   i  k a d e ta m i,
lecz  a t a k   m o c n y   P o la k ó w   tego  im   nie  d o z w o
lił,  zw łaszcza,  że  j u ż   z  okien  ró ż n y c h   k a d e c i

— 13 —

i inni zaczęli m o c n o do nich strze la ć. W te rn
m ie js c a p o s trz e lo n y j e n e r a ł M ilaszew icz u p a d ł

i z o sta ł w c ią g n io n y do p a ła c u M ałac h o w sk ieg o ,

p u łk o w n ik k s ią ż ę G a g a r y n k o m e n d e r o w a ł z a

t e m r e j t e r a d ą m o s k ie w s k ą .

Dwie a r m a t y

M oskale

tern m ie js c u

u tra c iw s z y ,  obrócili  się  popod  k u ź n i ą   s a s k ą
k u   K o ń s k ie m u   ta rg o w i,  g d z ie   k i l k u n a s t u   s trz e l
ców   z  r e g i m e n t u   D z ia ły ń s k ie g o   n a p r z ó d   z a
biegłszy,  do  re s z ty   m ię sz a ją c   r e jte r a d ę ,  s a m e g o
k s ię c ia   G a g a r y n a   ranili.

T a m bez p o rz ą d k u

M oskale u c ie k a ją c , przez Koński t a r g i ulicę

M az o w ieck ą za m ia s to u m k n ę li. Gsiąże G a g a
ry n z in n y m i w ty le M osk alam i od p o spólstw a

ubity. Zostało t a m n a N o w y m Św iecie i Koń
s k i m t a r g u u b ity c h M oskali 130 i a r m a t 4 d o s

tało się n asz y m .

To zrobiw szy r e g im e n t D z ia ły ń sk ie g o k u

z a m k o w i pod Z y g m u n t a p o c ią g n ą ł i a t a k d o m u
I g e ls tr o m a w z m o c n ił. P o ty c z k a dopiero o p is a n a

t r w a ł a do g o d zin y pół do d w u n a s te j przed p o
ł u d n ie m i całe p r a w ie dzieło d n ia te g o d e c y

dowała.

B a ta lio n m o s k ie w s k i, k t ó r y s t a ł pod do

m e m P ia s k o w s k ie g o , nie o d e b r a w s z y ro z k azu ,

cały czas się z sw e g o m ie js c a nie ru sz y ł. D w a

sz w a d r o n y z o sta w io n e pod lip am i u s ły s z a w sz y
o g ień pod ś. Krzyżem, p o m k n ę li się k u No-

w e m u - ś w ia tu ,   lecz  ta m ,  g d y   się  znalazło  p o s
pó lstw o   z  30  lu d ź m i  z  b ro n ią   i  g d y   to  do  nich
ra z y   k i l k a   w y strz eliło ,  w n e t   w  pole  o b a  s z w a
d ro n y   cofnęli  się.  W  ty m   czasie  je d e n   b a ta ljo n
m o s k i e w s k i   z  d w o m a   a r m a t a m i   p rz e c h o d z ił

przez  L eszno,  k u   arsen ało w i,  z k ą d   z e b ra w s z y
się  l u d u   do  150  osób  i  w z ią w s z y   d w ie  a r m a t y
z  a r s e n a łu ,  d r o g ę   m u   za stą pili.  A   t a k i   o g ie ń
z  obu  s tro n   był  s tr a s z n y ,  że  g d y   k i l k u   z  k a -

n o n ie ró w p o lsk ic h u b ito i raniono, cyw iln i a r

m a t a m i   n a   m ie js c u   ich  k ie ro w a li  i  z  n ie w y p o
w ie d z ia n ą   z rę c z n o śc ią   Moskałów  razili.  D ługo
t y m   s p o s o b e m   u t r z y m y w a li  się,  u ś c ie la ją c   u lice
tr u p a m i  n ieprzyjaciół,

aż n a re s z c ie

p rz e p ra

w iw s z y   je d n ą   a r m a t k ę   przez  E l e k t o r a ln ą   u licę
n a   Orlą,  g d y   z ta m t ą d   ty ł  im  brać  zaczęli,  Mos
k a le ,  k tó r y c h   zostało  jeszcze  250  ludzi,  broń

n a z iem ię rz u c ili i poddali się.

Ig e ls tro m t y m c z a s e m ro z sy ła ł a d j u t a n t ó w

s w o ic h n a w s z y s tk ie strony;

m ię d z y n ie m i

w y sia ł do z a m k u s y n o w c a sw e g o p o d p u łk o w

n ik a , lecz te g o n a u lic y posp ó lstw o s p o tk a w s z y

zrąbało. J e n e r a ł B y s z e w sk i próżno go u siło w a ł
bronić, g d y ż i sa m z a s ta w ia ją c go s w o ja osobą

k i l k a r a n od szabel odebrał.

Nie zostaw ało w ięc I g e ls tr o m o w i z a m k n ię

t e m u j e d y n i e n a sam ej Miodowej ulicy, j a k

o p a n o w a ć

gdzie

o b sze rn iejsze do

b ro n ien ia

m iejsce.

D ziedziniec rzeczypospolitej p ó ty był d o

brze o p a trz o n y , p óki oficer z d w o m a a r m a t a m i
p iln o w a ł b r a m y od Ś to - J u rs k ie j ulicy. Lecz

n ie s z c z ę ś c ie m p o m k n ą ł się on n a śro d e k d z ie

d z iń c a rz ecz ypospolitej, a w te n c z a s Moskale

p rz y b ie g łsz y od te a tr u , d ro g ę m u od Ś t o - J u r
skiej u lic y przecięli, s a m e g o n a p la c u z k an o n ie-

r a m i p ołożyw szy, a r m a t y zabrali i dziedziniec rz e

czypospolitej  r a z e m   z  p a ła c e m   opan o w ali.  Na-
ó w c zas  nie  m o ż n a   ich  było  inaczej  a ta k o w a ć ,
ty lk o   o d   N a le w e k   i  a r s e n a łu .  P o w y b ija li  z a te m
nasi  w   ró ż n y c h   m u r a c h   i  p a r k a n i e   do  o g ro d u
d ziu ry ,  z  k tó r y c h   t a k   j a k   z  b a te r jó w   do  p a

ła c u i n a d ziedziniec z a r m a t strze la li. Moskale
lu b o ró w n ie m u r a m i o kryci, nie m o g li u m k n ą ć

k u l i k a r ta c z ó w po lsk ich .

Ogień w tern m iejscu , j a k o i koło d o m u

— 15 —

Ig e ls tr o m a osobliwie z P o d w a la t r w a ł s tr a s z n y
i n ie u s t a n n y dzień cały i noc całą. M oskale

o d tą d zaczęli się ty lk o m ie ć w obronie, a lubo

j u ż p e w n i ś m ie rc i i sam ej ro z p a c z y zostaw ie n i,

g d z ie k o lw ie k z a m k n ię c i, bronili się w szędzie, co
m ie li koło siebie rabowali.

Gdy się to dzieje w m ieście. P r u s a c y , po

blisko  stojąc,  bo  tylko  o  m ilę  od  W a r s z a w y ,'
u s ł y s z a w s z y   h u k   a r m a t,  p o k a z a li  się  d w o m a
k o lu m n a m i,  j e d n ą   od   G urców ,  d r u g ą   od  Woli.

Skoro się t y lk o ro z w in ą ć chcieli, zaczęto do

n ic h  s trz e la ć   od  prochow ni  z  a r m a t   d u że g o   kali
b ru .  O dpow iadali  oni przez pół g o dziny,  lecz spo
s trz e g łsz y ,  że  w o js k a   m o s k ie w s k ie g o   p o d   W a r
s z a w ą   w   polu  n ie m a ,  z re jte ro w a ii  się.  T rz eb a
w iedzieć,  iż  t a m   konia  pod  p u łk o w n ik ie m   g w a r -

dji k o n n e j P o n ia to w s k im ubito.

W o j s k a p ru s k ie s ta ły w okolicach W a r

s z a w y od n ie ja k ie g o czasu, zbliżone b y ły dla
p o m o c y Ig e lstro m o w i, g d y m ia ł z a b ie ra ć a r s e

nał, a że W a r s z a w a za w sz e by ła c e le m z a m ia

rów k ró la p ru s k ie g o , sp o d z ie w a n o się, iż w tej

porze u k a ż ą się u k ł a d y g a b in e tó w , przez k tó r e

W a r s z a w a do stać się m ia ła w p o se s ją p ru s k ą .

W c z e śn ie z a te m m in is te r i je n e r a ło w ie p r u

sc y d o m a g a li się u Ig e ls tro m a , a ż e b y w o js k a
p r u s k ie , j a k o s p rz y m ie r z o n e m o g ł y w e jś ć do

W a rs z a w y ; lecz I g e ls tr o m b ez r e f e r e n c ji w p r z ó d

do  d w o r u   sw eg o   to  im   odm ów ił,  a  d w o m a   d n i a
mi  p rzed  p o w s ta n ie m   o d e b ra ł  z  P e t e r s b u r g a
po ch w ałę,  że  nie  dozw olił  ta k   w c ze sn e g o   zaję
cia  W a rs z a w y   przez  w o js k a   p ru sk ie .  T a   okolicz

n o ść p o m o g ła w iele do n ie z n ie s ie n ia się ty c h

d w ó c h w o j s k sp rz y m ie r z o n y c h , coby w ielce do
n ie p o m y ś ln e g o s k u t k u p o w s ta n ia m o g ło się
przyczynić.

W W a rs z a w ie ty m c z a s e m w ś ró d h u k u d ział

— 16 —

i  a t a k ó w   za b ie ran o   M oskałów   w o js k o w y c h   i  c y
w iln y c h ,  k tó r y c h   tylko  po  d o m a c h   znaleziono,
a  m ię d z y   nim i  n ie k tó r y c h   P o la k ó w ,  n ie g o d n y c h
teg o   n a z w is k a ,  z d r a jc ó w   raczej  ojczyzny  s w o

je j. T a k w zięto j e n e r a ł a Billera, byłego m i n i

s t r a   prz y  k o n f e d e r a c y i  Largowickiej;  Disoffa,
s e k r e t a r z a   l e g a c y i i   b aro n a   A c h en ,  k a n c le rz a   d y
p lo m a ty c z n e g o ;  K o ssak o w sk ie g o  b isk u p a, Zabieł-
łę h e t m a n a  itd.  J e d n y c h   p row adzono do a r s e n a łu ,
d r u g ic h   bliżej  w z ię ty c h   do  za m k u ,  g d y ż   te n
d osyć  m o cn o   był  z a b ezp iec zo n y   t a k   przez  w o j
s k o w y c h   pod  k r a k o w s k ą   b r a m ą   sto jący c h , j a k o
też  przez  lud,  k t ó r y   z d a w a ł  się  m ieć  oko  i  t r o
s k liw o ś ć   n a   to,  ab y   z a m e k   by ł  zabezpieczony.
O ż aro w sk i  h e t m a n   i  An kw icz  m a r s z a łe k   ra d y
do  z a m k u   d nia  teg o   schronili  się.

Po p rz e d m ie ś c ia c h g d z ie k o lw ie k z n a le z io

no  sk ład ,  lub  m a g a z y n   m o s k ie w s k i,  te  z a b ie
rano,  a  żołnierzy  p rz y   nich   b ę d ą c y c h ,  lu b   z a
b ra n o   ży w y c h ,  lub  b r o n ią c y c h   się  pozabijano.
O  g o d zin ie  trzeciej  po  południu  te n   „bataljon
m o s k ie w s k i  i  d w a   s z w a d ro n y ,  k tó re  zo sta ły
b y ły   za  N o w y m - S w ia te m ,  p rz e sz e d łsz y   przez
B ie la n y ,  chciały  się  p rzedrzeć  w  p o m o c  Igel-
strom ow i;  lecz  g d y   przez  d z ie d z in ie c   saski  od

K o ń s k ie g o - ta rg u p rz e c h o d z ić chciały, kilkudzie-

sią t lud zi z p o s p ó ls tw a z j e d n ą a r m a t ą trzy fu n -

to w ą   i  j e d n y m   k a n o n ie r e m   za stą p ili  im   drogę-
a  u s t a w i w s z y   a r m a t ę   w   b r a m ę   od  K ońskiego-
t a r g u   prz e c iw   c a łe m u   b a ta ljo n o w i  i  c z te r e m

a r m a t o m sz e śc io fu n to w y m opierali się. M oska
le u s ta w ili sw oje a r m a t y pod d w o r k ie m d r e w

n ia n y m prz eciw tej bramie, z o w ią c y m się: Cy

m e r o w e i sam i lin ią z u k o s a K o ń s k ie g o - ta rg u

u tw o rz y w s z y , n a j g ę s t s z y m

o g n ie m strzelali.

P o la c y w b ra m ie tej ty lk o z a r m a t ą j e d n ą

odpór d ając niek tó rz y do p a w ilo n u po lew ej

s tr o n ie   b r a m y   b ę d ą ceg o   w p a d łs z y ,  z  o k ien   do
M oskałów   palili.  G dy  zaś  M oskale  w p a d li  do
s k r z y d ła   je d n e g o   po  p ra w e j  s tro n ie   od.  p ałac u
i  t a m   z  okien  razić  g ęsto   zaczęli:  n a   ow czas
n a si  z  a r m a t k ą   aż  n a   d r u g ą   s tr o n ę   d z ie d z iń c a

do d ru g ie j b r a m y cofnęli się; o g ie ń t y m s p o s o

bem trw a ł więcej g o d z in y . Moskale n a d z ie d z i
niec a w a n s o w a ć obaw ia li się. S a sc y żołnierze

zaś w n a j s p o k o jn ie js z e j z n a jd o w ali się n e u t r a
lności, lubo M oskale ich k a s ę i m ie s z k a n ie m a jo

r a G le ic h m a n a zrabow ali.

W t e m d r u g a g a r s t k a P o la k ó w z j e d n ą

a r m a t k ą pod k u ź n i ą s a s k ą od K r a k o w s k ie g o
P r z e d m ie ś c ia p o k a z a ła się, co sp o s trz e g łs z y

Moskale, j a k n a jsp ie sz n ie j w pole za m ia s to
zrejtero w a li.

S tr a c h i trw oga , k tó re p a d ły d n ia te g o n a

u m y s ł i se r c a n ieprz yjaciół, p o m n o ż y ły w ich

oczach  liczbę  P o la k ó w ,  g d y ż   śm iało   u p e w n ić
m ożna,  iż  d n ia   te g o   o  godzin ie  cz w a rte j  po
p o łu d n iu   było  w   c a łe m   m ieście  w o js k o w y c h
i  c y w iln y c h   p r a w d z iw ie   b iją c y c h   się  3000  l u
dzi n asz y ch , p rz e c iw  8900 M oskalom .  O  tej  sam ej
porze  po strze żo n o ,  że  m a jo r  j e d e n   m o s k ie w s k i
z a m k n ą ł   się  z  g a r s t k ą   lu d z i  w   d o m u   Kwiciń-

s k ieg o n a d W isłą; m ia ł on 180 s o łd a tó w przy

sobie  i  d w ie   a r m a ty ,  j e d n ą  m n ie js z e g o   kalib ru ,
d r u g ą   o ś m n a s to -fu n to w ą ,  k t ó r ą   Moskale  p o d
czas  sie d m io le tn ie j  w o jn y   m ie li  w   zd o b y c zy
od  P r u s a k ó w .  Z abrał  on  by ł  z  s o b ą   9  s z t a n d a

r ó w m o s k i e w s k i c h do u p ro w a d z e n ia z W a r

szaw y.

T a m z e b r a w s z y p o s p ó łs tw a i ż o łn ie rz y do

100 lud zi, s iln y a t a k do n ieg o p rzypuścili.

A r m a t y   m o s k ie w s k ie   u s t a w i o n e   b y ły   w   Ł a z ie n
k a c h   K w ic iń sk ieg o   n a p r z e c iw   u lic y   od  K ra k o w
s k ie g o   P r z e d m i e ś c i a   idącej,  a  z  d o m u   K w iciń-

—

s k ie g o rę czn y szedł o g ień m o s k ie w s k i; te n a t a k

t r w a ł r e s z tę d n ia i noc całą.

G dy nie zostało n a d e d n ie m j u ż więcej

M oskali  j a k   80  ludzi,  m a jo r   z  40  lu d ź m i  i  wzię-
te m i  z  so b ą  s z t a n d a r a m i   w y k r a d łs z y   się  n a
b rz e g   Wisły,  d o p a d ł  k r y p y   n a   b rz e g u   i  n a   niej

u sze d ł, z o s ta w iw s z y a r m a t y i r e s z tę ludzi w

w z d o b y c z y P o la k o m , P rze z ca łą tę noc usiło-
w a li P o la c y d o b y ć d o m u I g e ls tr o m a i p a ła c u

rz e c z y pospolitej,

Z r a n a d n ia 18 b r y g a d ie r B a u e r w y sze d ł

na słowo i o św iad c zy ł, iż chce k a p itu lo w a ć w

w p a ła c u rz ecz ypospolitej, lecz g d y nasi sp o
k o jn ie zbliżyli się. M oskale dali o g n ia k a r ta -

czarni i tą z d r a d ą do 20 lud zi n a p la c u poło

żyli. B a u e r n a ó w c z a s s a m d o brow olnie P o la k o m

p o d d a ł się. W ysłali w k r ó tc e Moskale, ż ą d a ją c

n ib y k a p itu la c ji, lecz g d y do m ó w ie n ia o niej

przyszło, nie znaleźiono n ik o g o z k im b y m o ż n a

było m ów ić; to zaś czynili u m y ś l n ie aż e b y dać

c z a s do u c ie c z k i j e n e r a ło w i Ig e lstro m o w i, j a k o ż

t e n w ś ró d ty c h propozycyj w y m k n ą w s z y się na

Ś to - J u r s k ą ulicę, w 100 koni u c ie k ł aż do Po-

w ą z k ó w , a s t a m t ą d do w o js k a p ru sk ie g o .

R o z g n ie w a n y z a te m lu d k i l k a k r o t n e m sie

bie u w i e d z e n i e m i p o d s tę p n e m i propozycjam i,

m o c n ie js z y   s z tu r m   w szędzie  przypuścił;  w   do
le  n a w e t  p ałac u   I g e ls tr o m a   o g ień   do  z a p a la n ia
d o m u   podłożono.  M oskale  b ro n ili  się  z  n i e w y
p o w ie d z ia n ą   rozpaczą,  P o la cy   a ta k o w a li  z  n ie

po ję tą o d w a g ą b e z 'z a ja d ło ś c i.

Nie stało j u ż ■

M oskalom a m u n ic ji że laz

nej, strze la li z a te m z a m i a s t k u l i k a r ta c z ó w

g u z ik a m i i m o n e tą m ie d z ia n ą , a .gdzie b ra k ło

lo n tó w do z a p a la n ia a r m a t, ta m z k a r a b in ó w do

p a n e w e k a r m a tn ic h o g n ia d aw ali. T r w a ł t y m

sp o s o b e m je s z c z e a t a k d n ia 18 do g o d z in y 4-ej

— 19 —

po p o łu d n iu , g d y n a k o n ie c M oskale z a m k n ię c i
bez a m u n ic ji z p a ła c u rz ecz ypospolitej n a Ś to

J u r s k ą u licę u m y k a ć zaczęli.

W te n c z a s l u d

w p a d łs z y   n a g le   n a   nich ,  j e d n y c h   w   pałacu,
d r u g ic h   n a   ulicy  t r u p a m i   zostaw ił.  Do  d o m u
zaś  I g e ls tr o m a   j u ż   palącego  się  n a   dole,  żoł
nierz e  i  p o s p ó ls tw o   w p a d łs z y   po  d r a b in a c h

przez  o kna,  j e d n y c h   p ro s z ą c y c h   o  p a r d o n   ofi
ce ró w   i  so łd a tó w   zabrali,  d r u g ic h   b ro n ią c y c h
się  wybili.

W t y m ż e d o m u znale zio n o w ię z io n y c h

u I g e ls tr o m a Polaków: P o to c k ie g o , S taszica,

S ta lic k ie g o ,  W ę g ie r s k ie g o  i S ie r p iń s k ie g o  i k i l k u
słu ż ą c y c h   u   Ig e ls tro m a   P o la ków ,  k tó r y c h   on
w  czasie  r o z ru c h u   u w ię z ić   kazał;  pie rw sz y c h
trz e c h   w e d łu g   d a n e g o   ro z k a z u   d n ia   teg o   w   w ię
zieniu  p o zabijać  chciano,  lecz  p i l n u ją c y   ich  ofi
cer  m o s k i e w s k i  D a sz k ó w   i  t r z e c h   s o łd a tó w   ż y

cie ich obronili.

Z o sta w a ł jesz c z e d n ia te g o do dob y cia d o m

R a d z iń s k ie g o

w o je w o d z ic a n a

M azow ieckiej

ulicy , g d z ie m ie s z k a ł książę G agaryn. T am z a
t a r a s o w a w s z y się k i l k u s e t M oskałów cały dzień

i no c bronili się, lecz i te n z r ó w n ą d z ie ln o śc ią

P o la c y d o b y w szy , M oskałów w ycięli.

T y m w ięc sposobem o g o d zin ie 5 po po

łu d n iu dn ia 18 nie ujrze ć było M o sk ala w ca

łej W a rs z a w ie , ty lk o z a b ite g o lub w ięź n ia . Mię

dzy  z a bitym i  o ficeram i  byli:  j e n e r a ł   Szuszczów ,
G a g a ry n   p u łk o w n ik ,  Ig e lstro m   p o d p u łk o w n ik
i  w ielu   in n y c h   z n a c z n y c h   oficerów;  w z ię ci  zaś
wr  niew o lę j e n e r a ł   Miłaszewicz.  j e n e r a ł   Y a n c u c h -
tel,  j e n e r a ł   Biller,  b r y g a d je r   B au er,  p o d p u łk o w
n ik   Ig e lstro m   (?)  i  t.  d.  tu d z ie ż   .1600  żołnierzy.

W zd o b y c z y zo sta ły się: k a n c e la r je w o jsk o w e ,

m a g a z y n y , e k w ip a ż e i 35 s z tu k arm a t.

— 20 —

P R Z Y P I S E K.

P i s t o r 1) u ty sk u jąc n a sw ojich, że rab o w ali, żali

się, że ta k ic h w pień cięto. Było tego wiele; nie mało
też cale jin n e g o z obu s tr o n p o stę p o w an ia .

Pani S z y m a n o w s k a , m a ją c n a k w a t e r z e sołda-

tó w sześciu, n im b y w yszli, z e s z ła do nich, broń j i m
z a b r a ł a s am a, k a z a ł a siedzieć cicho i życie jic h ocaliła.

Z n aczn a liczba żo łn ie rz y i oficerów ro ssijs k ich

była  po  k w a t e r a c h   ro zproszona,  m ów i  Pistor;  zap ise k
K am in ieck ieg o   w s p o m i n a   te ż  że  się  tu   i  ów dzie  w   do^
m a c h   z a t a ra s o w a l i .   Owóż  n a   takie  dom y  p a t rz a łe m .

Rodzice moji m iesz k ali, j a k zw a n o n a p r z e d

m ie ś c iu w lipach, w ś r o d k o w y m d o m ó w p ija r s k ic h

k w a d r a c ie , n a ulicy g w a rd ja c k ie j. Z okien w id z iałe m
n a p r a w o kościółek, koło k tó re g o u lic a się widliła,

a n a lewo ka m ien ic ę O rzeszki, koło której podobneż
w id le n ie było, bo u lic a s k r ę c a ł a się w p ra w o , a z d r u

giej strony k a m i e n i c y Orzeszki był s p a d e k i w a ż k ie

n im   koło  zd ro jó w   p rzejście.  Owóż  n a   ty m   p r z e d m ie ś
ciu  w  lip a ch   M oskale  w  tr z e c h   czy  c z te re ch   d o m a ch
z a t a r a s o w a l i   się,  z  nich  strzelali;  do  n ic h   te ż  s t r z e

lano.  Do  s t r z e l a n i a   u ła n i  i  żo łn ierze  g w a r d y i   pieszej
p o je d y n cz o   ludow i  p o m a g a li.  Chociaż  to  szło  bez  z b y
te c z n e g o   n a c isk a n ia ,  z a t a r a s o w a n i   w   d o m u   (nie  p o m

nę czyjim ) p r z e c i w boku kościółka n a w s t ę p i e ulicy
do J a w o r ó w w iodąc ej, do k a p i t u l o w a n i a skłonieni

zostali. S to s o w n ie do u m ó w io n e g o c z a s u p u k a w k a
ustała , a t ta k u j ą c y ro zbie gli się, dw ó ch ty lko m ie s z

czan  z  g o łe m i  p a ł a s z a m i   n a   s t r a ż y   p rz y   dom ie  p o
zostało.  M oskale  w ed le   u m o w y   w y ła d o w a li  się;  r o z
w a r ł a   się  b r a m a   domu,  j i c h   ł a d o w n e   w o z y   w y to c z y ły

się, za nie m i k ilk u n a s tu po d b ro n ią r o s s ijs k ic h żoł

n ie rz y w yszło: z a cz y n i b r a m a się z a w a r ł a ; n a s tra ż y

zo s ta w ie n i dwaj z gołem i p a ł a s z a m i m ie sz cz a n ie p r z e

p r o w a d z i li ich w poprzek, sz eroko w idląeej się u lic y

do  jin n e g o   w   lip a c h   domu,  g dzie  się  u   sw o jic h   dfa
w s p ó ln e j  o b ro n y   dalszej  rozgościli.  Po  u p ły n io n y m
u m o w ą   rozejm ie ,  p a l b a   n a   now o  się  zaczęła,  p r z e r
w a n a   nieco  p r z e m a r s z e m   T itow a.

D o k ąd sp ie szy c ie , p y t a ojciec p r z e c h o d z ą c y c h

kolo okie n zn a n y c h sobie g w a r d ja k ó w . Do m iasta,

!) De P is to r , g e n e ra ł ro s y js k i w w o jn ie 1794 r. i k w a t e r

m is tr z g e n e ra ln y poci Ig e lstro m e m . N a p is a ł p a m ię tn ik po f r a n

c u s k u , z a w ie ra ją c y o p is p ie rw sz e j p o ło w y re w o lu c ji 1794 r.

— 21

—

bo M oskale n ac h o d zą . P rz e d m i e ś c ie opuszczacie? A cóż

począć,  j e s t   n a s   w   k o s z a ra c h   t r z y d z ie s tu ,  Moskali
w ch o d z i  m o ż e  p a r ę   tysięcy:  a  ta m   w   m ie śc ie   p r z y
g o tu je m y   j im  p rzyjęcie,  d o 'F r a n c i s z k a n ó w   nie  dojdą.
Z a  t r z y d z ie s tu   g w a r d j a k a m i   poszli  co  byli  z  b ro n ią

w ręku, sp ie s z ą c prosto p rz e z s p a d e k koło zdrojów,

o sa cz yć Z a k r o c z y m s k ą ulicę. T y m c z a s e m w lip ach

g ł u c h a n a s t a ł a cisza. Po d o m a c h z a m k n ię ci M oskale

odetchnęli;  m ogli  się  ze  s w y m i  n a d c h o d z ą c y m i  p o ł ą
czyć,  lub  ja k ie j  dopuścić  b re w e rji  Nie  było  tego.  S ie
dzieli  spokojnie,  r o z e s ł a w s z y   g o ń c ó w   do  domów,  co

p r z y w a r c i e okienic opóźniały, r a d z ą c i p ro szą c, że b y

ta k o w e zam knięto, a to dla tego, a b y p r z y c h o d z ą c a

k o m e n d a nie ro z r ó ż n ia ła domów, wr k tó r y c h R o s s ja n

nie było od tych, w których, się z a t a r a s o w a l i sa m i.
Chocia ż to nie tru d n o j u ż było ro zp o zn ać z s a m y c h

w ła ś n ie okienic dość s t r z a ł a m i p o d z iu ra w io n y ch .

S ze d ł t e d y Titow bez p rz e s z k o d y z u lic y F a w o r y

p rz e z lipy czyli g w a r d j a c k ą ulicę. N a p rz e c iw b r a m y
p ija rsk ie j, k tó r a k u W i ś le o t w i e ra ł a drogę, b y ł a k a

m ie n ic a   W e js s o w e j;  obok  niej  n a p r z e c i w   j u ż   okien
n a s z y c h   d w o re k   S z w arc a .  Z  tego  d w o rk u   z u ch   j a k i ś
do  m a s z e ru j ą c e j k o m e n d y   strzelił.  Z ac zy m   z a t r z y m a ł a
się,  o d strz e lił a   a r m a t k ą   bez  szk o d y  i p o sz ła  w   pochód
dalej,  z w r a c a ją c  koło k am ien ic y  B a s tja n a  w  p r a w o  i ko

łu ją c ab y od u licy Zielnej n a Z a k ro c z y m s k ą w ejść.
T r u d n a tu b y ła p r z e p ra w a . Zdołał je d n a k T itó w F ra n -

c iszk a n y p rz e m in ą ć i p rz e z u licę Ś w i ę to je r s k ą do

placu rze cz y p o s p o lite j dotrzeć, ale z w ie l k ą s t r a t ą ,
sła by, a od P i s t o r a w yso k o cenio ny po siłek Ig els tro -

m o w i p rz y p ro w a d ził.

W lipach ponowiło się strz e la n ie do późnej

nocy  i  n a z a j u t rz   tr ocha ;  w   nocy  p rz e d   ś w ite m   w z n i e
cony  b y ł  w ielki  a l a r m   p o w ieś cią,  że s ię Moskale  p rz e z
W i s łę   p r z e p r a w i a j ą :   w ynik ło   to  z  w y m k n i ę c i a   się  m a

j o r a ro ssijs k ieg o z d om u K w iec iń sk ie g o n a W isłę ,

g d zie d o padł k r y p y do sz cz ęśliw ej ucieczki.

/ .

N a z a ju tr z po w s t ą p i e n i u n a tro n , za w o łał

c e s a rz P aw e t, G a r y k a D o k to ra d w o m , k t ó r e g o

p y t a ł się o s t a n i e w ię ź n ia i o z d ro w iu T. K o ś

ciuszki: W y d a l z a te m rozkaz, ab y n a n ic z y m

m u   n iezbyw ało;  ro z k az  t a k o w y   w s z y s tk ic h   b a r
dzo  g r z e c z n e m i  zrobił  d ia   K ościuszki.  G a ry k
A n g l i k   był  za w sz e   p rz y ja c ie le m   Kościuszki.

D n ia 3 w y je c h a ł Im p e r a to r w z w y k łe j a s y s t e n -

c y i  i  p ro sto   w y s ia d ł  p r z e d   w ięzieniem   tego  bo
h a te r a .  Odgłos  b ęb n ó w   i  p r e z e n t o w a n ia   broni
z a d z iw iły   nieco  K ościuszkę.

W t e m w sz e d ł P a w e ł I i rzekł: „ P r z y s z e d

łem , mój J e n e ra le , a b y m ci w oln o ść p r z y w ró

c i ł “. K ościuszko z d ję ty r a d o ś c i ą sKłonił się:

o ś m ie r c i K a ta r z y n y w ie d z ia ł od G a ryka.

P a w e ł

Czyli m ię nie p o zn a je sz k to je s t e m ?

K o ś c i u s z k o

U z n a ję w osobie P a w ia , I m p e r a to ra , a w d a

rz e p rz y w ró c o n e j w olności, w y ż sz e g o n a d z a sz
c z y t tro n u , k tó r y p osiadasz.

P a w e ł

U b o le w a łe m za w sz e n a d lo se m W a ć p a n a ,

ale  za  r z ą d ó w   m ojej  m a tk i,  n ic   p o m ó d z   m u
n ie   m o g łe m ,  tera z  zaś  w z ią łe m   za  n a jp ie r w s z y
m e j  w ła d z y   obow iązek,  u d a r o w a ć   W P a n a   w o l
n o ś c i ą —   W o ln y m   W P a n   j e s te ś .

—

K o ś c i u s z k o

S k ło n iw s z y się rzeki: N a jja ś n ie js z y Panie!

N ig d y m nie u b o le w a ł n a d lo sem w ła s n y m , ale

u b o le w a ć nie p r z e s t a n ę nad losem ojczyzny

m ojej.

P a w e ł

Z apom niej W P a n o ojczyźnie, p rz y sz ła

n a n ią kolej, j a k a s p o t k a ł a ty le in n y c h p a ń s tw ,

k tó r y c h p a m ię ć ty lk o w d zieja ch została , a w ty c h

d zieja ch W P a n za w sze p ię k n e w s p o m n ie n ie
m ie ć będziesz.

K o ś c i u s z k o

O bym był raczej z a p o m n ia n y , a o jczyz na

m o ja w o ln ą została; upad ło z a p e w n e p a ń s t w

w iele,

ale u p a d e k P olski n ie m a p o d o b n eg o

p r z y k ła d u .

P a w e ł

D la czego, mój J e n e r a le ? w s z a k ż e G re c

kie i R z y m s k ie p a ń s t w a podzielone zostały?

K o ś c i u s z k o

P r a w d a , N a jja ś n ie js z y P a n ie , ale b y ły p o

k o n a n e bronią i w p r z ó d w olność, niż e x y ste n -

c y ą stra c iły . Lecz P o lsk a w w ł a s n e m p o w s t a n i u

s w o je m   i  w te n c z a s ,  g d y   do  ż ą d an ej  w olności
przy ch o d ziła,  w te n c z a s ,  g d y   n a jw ię c e j  e n e rg ii
i  p a t r y o t y z m u   p o k a z a ła   —  u p a d ła .

P a ń s t w a

t a m t e , g d y b y b y ły n a w ła s n y c h g r a n ic a c h ty l

k o p r z e s ta w a ły , g d y b y ich a m b ic y a o g ra n ic z o

n ą   była,  ż ą d z ą   ś w ie tn o śc i  i  p o tę g i,  k tó ra   za le
ży  od  dobroci  w e w n ę t r z n e g o   rz ą d u ,  g d y b y   b y ły
c h c ia ły   b y ć   taicie  sp o k o jn e ,  j a k   P o ls k a   od  Avie-

k ó w być za w sz e n ią ch ciała, is tn ie ć by z a

p e w n e m ogły.

—

P a w e i

Ale p rz y z n a s z W P a n , że t a w a sz a P o ls k a

nie z g a d z a ła się z in t e r e s e m p a ń s t w i że w a si

P o la c y s a m i słu ży li za n a r z ę d z ie do z g u b y sw ej
ojczyzny.

K o ś c i u s z k o

U w olnij m n ie W a s z a C e s a r s k a Mość od

d alsze g o   tłó m a c z e n ia   się;  bo  o  u p a d k u   m ojej
ojczyzny,  bez  ż y w e g o   p o ru sz e n ia ,  a n i  m ów ić,
a n i  m y ś le ć   nie  u m ie m .

P a w e ł

N ie u r a ż a m n ie to b y n a jm n ie j, je s z c z e

te m   więcej  W P a n a   sza n u ję ,  m a m   n a w e t   zado-
w o ln ie n ie   m ó w ie n ia   z  n im   o  tem ,  bo  p ie rw s z y
ra z   zd a rz a   m i  się  m ó w ić   z  o b y w a te le m ,  w  k t ó
r y m   z n a jd u ję ,  że  p r a w d z iw ie   k o c h a   ojczyznę.
G d y b y   t a k   w ię k s z a   część  p r z y n a jm n ie j  P o la k ó w
b y ła   m y ś la ła   j a k   W P a n ,  je s z c z e   P o ls k a   m o
g ła b y   się  u tr z y m a ć .

K o ś c i u s z k o

T a część -większa, N. Panie, b y ła z a p ew n e ,

a W . C e s a r s k a Mość m ógłby b y ć ś w ia d k ie m
t y lu cnót, ty le p a tr y o ty z m u , k t ó r y c h dali do

w o d y   n ie p o s p o lite   w  czasie  o s ta tn ie g o   p o w
s ta n ia .  W i e m   j a k   s ta r a n o   się  fa łsz y w ie  i  n a j
gorzej  dać  w y o b r a ż e n ie   W.  C.  Mości  o  n a r o

dzie n a sz y m ; w y s ta w io n o go n a w e t w oczach
ca łe go św ia ta , j a k h o rd ę ło tró w n iep o sp o lity c h ,

nie  c ie rp ią c y c h   p ra w a ,  a  p rz e to   n ie g o d n y c h
b y tu ;  c n o tliw y   i  p o w s z e c h n y   zapał,  j e d y n i e   do
u le p s z e n ia   ojczyzny,  w y d o b y c ia   je j  z  u c is k u
i  n ieład u ,  b u n t e m   n a z y w a n o ;  chęci  n a jle p s z e
o b y w a te ls tw a   po cz y ta n o   za  w in ę   i  s k u t e k   r o z

h u k a n e g o

J a k o b in iz m u .

N a konie c,

n ie ty lk o

p rz e c iw w szelkiej słu szn o ści,

ale p rz e c iw k o

— 26 —

n a w e t   p ra w d z iw y m   in te r e s o m   R ossyi,  z n is z
czenie  tej  n ieszczęśliw ej  ojczyzny,  przez  ro z b ió r
z u p e łn y   jej  k ra jó w ,  za  n a jz b a w ie n n ie js z ą   ra d ę
podano.  Ile  z tą d   z g o rszen ia  n ieb e z p ie c z n e g o   dla

lo s u p a ń s t w w s z y s tk ic h , ile o k ro p n y c h s k u tk ó w *

ile n ie sz c z ę śc ia p o w sze c h n e g o , ile ofiar; g d y b y

ic h z e b r a n y ra z e m w id o k m ógł się zbliżyć do

W. 0 . Mości, g d y b y go nie za sła n ia li ci, co

w s z y s tk o za nic w ażą, byle ty lk o z w ła s n y m

I służyli p o ż y tk ie m i d la tego tro n otaczają, ab y

do n ie g o p r a w d a i lu d z k o ść p rz y s tę p u n ie m ia ły :

t a k   w sp a n ia łe ,  t a k   dobre  serce  W .  C.  M ości
w'zruszoneby  za iste  zostało  lito ś c ią   n a d   lo se m
n a r o d u   naszego.

P a w e ł

Obróciw szy się do s to ją c y c h z d a le k a J e

n e r a łó w sw oich: „ P a trz c ie co za ż y w o ść u c z u c i a “.

K o ś c i u s z k o

D a ru je s z W . C. Mość, m o ż e m się u n ió s ł

daleko!

P a w e ł

Nie, ale d ąłeś mi do m y ś le n ia , m ó w i ł e ś

do se r c a m ego. Ż e g n a m W P a n a : tera z nie m y ś l
o niczem., j a k ty l k o o zd ro w iu sw ojem : D a łe m

rozkazy, a b y m u n a n ic z e m n ie schodziło, co

do w y g o d y je g o należy: J e ż e li co m a sz ż ą d ać,
m ó w śm iało, zw ie rz się j a k o prz y ja c ie lo w i, bo

j e s t e m p ra w d z iw y m p rz y ja c ie le m W P a n a i c h c ę ,

a b y ś by ł w z a je m n ie m oim .

K o ś c i u s z k o

S z a c u n e k n a jw y ż sz y , z n a jc z u lsz ą w d z ię c z

n o śc ią będ z ie z a w sz e m y m o bow iązkiem .

P a w e ł

D odaj, i przyjaźń: ż e g n a m W P a n a , do w i

dze nia .

P a w e ł

J a k się m asz, J e n e r a le ? Cóż t a k s m u t n ie

siedzisz? s m u t n y m je s t e ś ?

K o ś c i u s z k o

O d e b rałem od W . C. Mości n a jd ro ż s z y

dar, bo wolność, ale j a k ż e ra d o ść m a w y s t ą p i ć
n a czoło, g d y s m u t e k je sz c z e g łęb o k o n a s e r c u

osiada.

P a w e ł

Co za p rz y czy n a ?

K o ś c i u s z k o

W s p ó łb ra c ia m oi je sz c z e nie są u w o ln ie n i.

P a w e ł

B ę d ą u w olnieni, ufaj s ło w u m e m u .

K o ś c i u s z k o (p r z e ję ty ra d o śc ią )

N a jja ś n ie js z y P a n ie (z w d z ię czn o śc ią u k l ą k ł

n a

k o la n a )

P ie rw s z y raz w ży c iu

z g in a m

k o l a n a p rzed cz ło w ie k iem , a b y m w osobie W. C.

Mości w ielbił d o b ro c z y p c ę i w y b a w ic ie la lu d z

kości.

P a w e ł (biorąc go za rękę)

W s t a ń W P an, proszę.

K o ś c i u s z k o

A P o to c k i i N iem ce w icz? .

— 29 —

P a w e ł

S łu c h aj J e n e ra le , p ie rw s z y j u ż j e s t u w o l

n io n y , ale d r u g i j a k m ó w ią , c h a r a k t e r n iespo
k o j n y i b u rz liw y z a s ta n a w i a m n ie nieco.

K o ś c i u s z k o

S łu ż y ł on zaw sze z d r o w ą r a d ą ojczyźnie,

ś m ia ło w ię c r ę c z y ć m o g ę W. C. M. za je g o

sp o k o jn o ść .

P a w e ł

D osyć mi n a tein; w ięc i on nie zostanie,

j e d e n ty lk o z P o la k ó w k t ó r e m u b y m nie p r z y

w ró c ił  w oln o ści,  w k r ó tc e   w o ln y m   go  W P a n
tg rzy sz .  Ale  w ie m ,  że  p o trz e b y   W P a n a   nie
m a j ą   d o s ta te c z n e g o   o p atrz en ia,  p r z y jm   tedy:

oto m a s z p rz yw ile j n a 300 d u sz w g u b e r n ii

W ite b s k ie j, a to p a p ie r do s k a r b u m ego, n a

60,000 rubli.

K o ś c i u s z k o

O d b ie ra m z w d z ię czn o śc ią d o b ro d z ie jstw o

j a k n o w y dowód w sp a n ia ło ś c i W . C. Mości;

lecz je ż e li m a m m o c u ż y c ia jego: pozwól, N.

P an ie, a b y m z n ieg o u d z ia ł m ó g ł zrobić w s p ó ł

b r a c io m m o im ,

n ie ró w n ie o d e m n ie p o trz e b

n ie jsz y m .

P a w e ł (do s w y c h je n e r a łó w )

J a k sz la c h e tn ie m yśli; (do K ościuszki):

u c z y ń W P a n j a k m u się podoba: im więcej

W P a n a poznaję, tern b a rd z ie j go p o w a żam .

L e c z p o w ie d z mi, przyjacielu, g d z ie m y ślisz
o b r a ć m ie sz k a n ie ; b a r d z o b y m ra d , że by ci się

mój k ra j podobał; je ż e li nie z in n y c h powodów:

to p r z y n a jm n ie j z ty c h , iż m a s z w n i m (w ska-

— 30 —

ż u je n a siebie) d o b re g o prz yja ciela, i że część
m y c h p a ń s tw t e r a z . s k ła d a ta p r o w i n c j a , k t ó r a

j e s t j e g o ojczyzną.

K o ś c i u s z k o

J u ż w tej, w k tó re j w z ią łe m życie, nie

z n a jd u ję ojczyzny; z n a jd ę w t y m k r a ju , w k t ó

r y m m e życie położę, a ty m j e s t A m e r y k a . Za

j e d n e j i d ru g ie j o jc z y z n y sw obodę, n io słe m ży-

,cie n a ofiarę, w id o k p r z y n a jm n ie j szc zęśliw ości

p ie rw s z e j p r z e jm u je se r c e m oje i p rz e jm o w a ć
z a w s z e będzie.

P a w e ł

Nie p o tę p ia m j a t a k p ię k n y c h je g o p o w o

dów ż a lu

lecz p rz y ja cielu , trz e b a uledz lo

sowi,  a  losu  teg o   z n a sz  j a k i e   d z iw a c z n e   z m i a
ny,  i  j a k   często  o koliczność  n o w ą   rz ecz y   p o s
ta ć   n a d a ć   może,  i  n ie k ie d y   p rz e w y ż s z a   nadzieję.

K o ś c i u s z k o

Ach! g d y b y p r z y n a jm n ie j nadzieja!

P a w e ł

P o rz u ć t e n s m u t e k , n ie niszcz p r z y n a j

m n iej w sobie r e s z ty s łab eg o zdrow ia; s p u ś ć
się n a o p atrz n o ść! Im s tw ojej ojczyźnie k to w ie

j a k ą kolej przeznaczył. N ieraz o k rę t p o g rą ż o n y

burzą, k tó r y p ra w ie z n ik n ą ł z oczu lu d z k ic h ,

w y d o b y ł się p rz ecież n a w idok: lu b s k o ł a t a n y

s t a n ą ł je s z c z e b e z p ie c z n ie js z y .

Ale żona m o ja n a m n ie czeka, obco w an ie

z  W P a n e m   n ig d y b y   m n i e   się  nie  p rz y k rz y ło .
B ą d ź   zdrów   i  k o ch a j  m n ie .  (P o ca ło w ał  K o ś
c iu sz k ę   w   czoło,  ś c isn ą ł  za  rę k ę ,  a  w y c h o d z ą c

r z e k ł do J e n e r a łó w i d w o r s k ic h swoich): Oto

c z łow ie k p o c z c iw y i rzadki!

— 31 —

Często p o te m I m p e r a t o r o d w ie d z a ł Koś

ciu szk ę , często w y c h o d z ił z n i m do osobnego

pokoju, często, g d y s a m być n ie m ógł, p rz y

s y łał s z a m b e la n a sw e g o , z a p y tu j ą c się o z d r o

w iu je g o . B y ł k i l k a ra zy z s y n e m sw o im w ie l

k i m k s ię c ie m .

J e d n e g o r a z u za szła k a r e t a c e s a r s k a , i w niej

sza m b e la n ,  p rz ed   w ię z ie n ie m   K ościuszki.  Koś
c iuszko,  u b r a n y   w  m u n d u r   a m e r y k a ń s k i   w o j
sk o w y ,  b łę k itn y ,  z  o b szelgam i  białem i,  p rz y
szpadzie  w s ia d ł  do  k a r e ty .   T a k   w ie lk ie   m n ó s
tw o  ludzi  zg ro m a d z iło   się  n a   ulicę,  k t ó r ą   p rz e

je ż d ż a ł do p a ła c u Im p e ra to ra , z c ie k a w o śc i w i

d z e n ia te g o b o h atera, iż z t r u d n o ś c ią pojazd
m ó g ł przechodzić. Przy w c h o d z ie do p a ła c u

czekało k i l k u pazików z k rz e słe m , n a k tó re m b y
sie d z ą c e g o Kościuszkę, przez w z g lą d na słabe

zdrow ie, po s c h o d a c h n a pok o je zanieśli. Tara

ce sarz  P a w e ł  w z ią w sz y   K o śc iu sz k ę   za  rękę,  do
p o k o ju   cesarz o w ej  żony  sw ojej  zaprow adził,
k t ó r a   go  b a r d z o   m ile  przyjęła;  p rz y to m n e   były

dzieci c e sarsk ie. Mówiła z n im w iele o o s t a t

niej re w o lu c ji p o lskiej. P rosiła go, a b y dał jej
t ę s u k n i ę g r u b ą (to j e s t s u k m a n k ę k ra k o w s k ą ):

któ rej u ż y w a ł i w k tó re j został w z ię ty do n ie
w o l i . — J a k o ż

odesłał j ą później

cesarzow ej,

k t ó r a w s k a r b c u s w y m z a ch o w a ć kazała.

C esarz P aw e ł n ie ty lk o odjeżdżając, K o ś

ciuszce dał sw e t r z y pow ozy, ale te ż p rz y sła ł

m u w e x e l n a 12,000 ru b li n a k o s z t p o d ró ż y

i a s s y g n a c ją n a 6000 rubli ro cznej p en sy i. Ce
s a r z o w a s a m a ofiaro w ała K ościusz ce p u g ila r e s

w ła s n ą r ę k ą w y s z y w a n y z m e d a lio n e m sw o im
i m ęża , cało b r y la n to w y m , i do te g o w t y m ż e

p u g ila r e s ie w e x e l n a tr z y ty s ią c e

d u k a t ó w

przyłączyła.

( i

e )

S K A R B I E C P O L S K I

awiera utwory, które dotąd z przyczyn cenzuralnych w ca

łości lub wcale drukowane być nie mogły.

W Y S Z Ł Y Z D R U K U :

£ 1/2.

MICKIEWICZ A. „ D z ia d y “ cz. III. . . . Rb. —.40

, 3/4.

SŁOW ACKI J. „ K o r d y a n “

...............................„ —.40

MICKIEWICZ A. „ P e t e r s b u r g “ (u s tę p y

iii cz. D z i a d ó w ) ............................................... „ —.15

6/7-

SŁOWACKI J. „K siąd z M a re k “

. . .

,, —.30

LENARTOW IC Z T. „B itwa R a c ł a w ic k a —

S p o w ied ź w C y tad eli“

................................ „ —.15

MICKIEWICZ A. „R ed u ta O rd o n a — T y

dzień m io d o w y R e k r u t a “

...........................„ —.15

10/11. GOSZCZYŃSKI Sew . „Noc B e l w e d e rs k a “

(29/XI 1 8 3 0 ) ...................................................... —.30

10/11. GOSZCZYŃSKI Sew. „Trzy S t r u n y ” (Po

ezje odnosz ące się do R ewolu cji L i
sto p a d o w ej 1830 r . ) ..................................... „

—.30

14.

GARCZYŃSKI St. „ W s p o m n i e n ia z w ojny

n a ro d o w e j 1830 r . “ .......................................... „ —.30

15.

HOFFMAN K. „Wielki ty d z ień P o l a k ó w

(poc.zątek r e w o lu c ji 1830

v.)

. . . .

„ —.15

KRASIŃSKI Z. „ P r z e d ś w i t “

..........................„ —.15

17.

„

„ P s a lm y “

„ —.15

18.

„Rok 1863 w poezji p o ls k ie j“ ............................ —.20

19.

LENARTOWICZ T. „ B r a n k a “ z p r z e d

m o w ą Z. D Ę B I C K IE G O ................................ —.15

20.

„Z P a m i ę t n i k a Księdza U n ick ieg o “,, . .

„ —.15

21.

„ P a m ię t n ik pułk u ja z d v w o ły ń sk ie j 1831 r.“

p rz e z KAROLA RÓŻYCKIEGO . . .

„ —.15

22/23. WOJDA. O Rewolucji P o ls k ie j w r. 1704.

,, —.30

24.

D zie ń 17 i 18 K w ietn ia 1794 r. w W a r s z a w i e .

Przez n aoczne go ś w ia d k a o p o w ie d z ia

n y w z a p is k a c h K am in iec k ie g o z n a

leziony.
D w ie r o z m o w y I m p e r a t o r a P a w ia I
z T a d e u s z e m K o ś c iu s zk o w w ięzieniu

„ —.15

D R U K U .

25/6/7 P a m i ę t n i k i J a n a K iliń s k ieg o .

S zew ca,

a z a r a z e m p u łk o w n ik a 20 R e g im e n tu

28/9 U JE JS K I K. W y b ó r P is m .

30. ROMANOWSKI M. W y b ó r P is m .

poleca w y daw nictw a w ła sn e i posiad an e na składzie głównym:

BAR ANOW SKI I. Wieś i folwark. Stud.ja z d ziejów Rb-

a g r a r n y c h P o l s k i ...............................2.—

—

Z dzie jów Rodów Patrycjuszow skich miasta

starej W arszawy. (W yd. Tow . Mil. Hist.) . . . —.65

—

Kalisz, rys. historyczny

................................................... — 50

BAUDOUIN de COURTENAY. Pod Ostrołęką. E pizod

z r. 1831...................................................................................—.30

D R O B N IE W SK A M. Co rodzice własnym dzieciom dać

m ogą i powinni. P r a c a odz. n a konk. Dr. Soko
ło w sk ie g o ............................................................................ —.20

D Z IE JE POROZBIOROWE NARODU POLSKIEGO. IIu-

stro w . Prof. A u g u s ta S okołow skiego, 4 t. w opr. 45.—

GACKI ST, W esoły portret smutnego Kołtuna, N owele.

1.—

GIEDROYC. FR. Porządek og n io w y w Warszawie do

r. 1836. (W yd. Tow. Mil. H i s t . ) .................................. —.80

JAROSZYŃSKI TAD. Zmora. N o w e l e ............................... 1.—
KAMIENIECKI W. Geneza Państw a L itewskiego

. —.75

KONARSKI K. Pałac Briihlowski w Warszawie . . .

1,—

K RASUSKI E. Zagadnienia K u l t u r y .................................... 1.20
M A L IS Z E W S K I ED W A R D . Czarnogórze z ilustr. . . —.30

— Albanja z i l u s t r ....................................................................—.50

Mapa dawnej Rzeczyposp olitej polskiej w s ta n ie obec. —.30
Mapa okolic Krakowa z t e k s t e m o b ja ś n ia ją c y m . . —.50

N O Y S Z E W S K I—PIOŁUN STA N ISŁ A W Akordy. Poezje

1.20

Pamiętniki k róla Sta nisła w a Augusta. Część I to m u I.

T ł o m .z fr w yd. A kadem ji N au k w P io tro g ro d z ie .

2.50

P1N0N ANIELA. Dar Grenadjerów. Opow. dla młodz.

1.—

P olsk a pod rządami Królów elekcyjnych Ilustr. Prof.

A u g u sta S o kołow skiego 2 t w o p ra w ie

. . . 15.—

P om n ik i Krakowa. M. i S. C erchow , z t e k s t e m Dr.

F e lik s a Kopery. 3 t. w o ry g in aln ej o p r a w i e . . 100.—

POTOCKI A.—G R O T T G E R .W spania łe album , ostat. egz. 15.—

PUŁA SK I FRANC. Opis 813 r ę k o p is ó w Bibl. Ord. K ra

sińskich (Muzeum Konst. S w idzińskiego) . . .

5 . -

52 Pieśni narodow e p o l s k i e .............................................. —.10

THUGUT ST., MOSZCZEŃSKA IZA, STUDNIC KI Wł.

W palącej sprawie sz koln ej, Jęz. ros. w szkole

p o l s k i e j .............................................................................—.20

W A L E W S K A CECYLJA. Zapomnisz. Now ele -O dczucia

1.20

W AKAR W. Stanow isko dziejowe P o la k ó w . . . .

.15

— Sto lat walki o szkołę p o l s k ą .................................—.60

Zbiory Kartograficzne. P r ó b a in s tru k c ji do k a t a lo g o

w a n i a i k o n s e rw o w a n ia z biorów k arto g raficzn . —.45

D o n a b y c i a w e w s z y s t k i c h k s i ę g a r n i a c h .