WYKŁAD 3. TEORIE LUDNOŚCIOWE

Teoria, twórca, okres powstania. Główne tezy, założenia, prawo

Cechy charakterystyczne

Ogólna teoria ludnościowa, T.R. Malthus (1766-1834)

Prawo Malthusa: „Ludnośd – w razie braku przeszkód – wzrasta w postępie
geometrycznym, a środki utrzymania wzrastają w postępie arytmetycznym”.



liczba ludności jest ograniczona przez środki egzystencji (żywnośd);



liczebnośd rośnie, gdy wzrastają dostępne środki egzystencji;



rozwój ludności jest powstrzymywany przez przeszkody;



liczba ludności pozostaje w równowadze do środków egzystencji.



Ludnośd rośnie aż do osiągnięcia poziomu środków pozwalających
na jej wyżywienie



Następuje głód, wojny i ludnośd maleje do poziomu dostanych
środków



Następuje cykliczny wzrost liczby ludności

Nawiązanie do teorii Malthusa:
maltuzjanizm


neomaltuzjanizm

Dwa rodzaje przeszkód (oddziaływao) powodujących, że liczba ludności
utrzymuje się na właściwym poziomie:

1. prewencyjne (zapobiegawcze) – zmniejszające stopę

urodzeo;

2. „pozytywne” – zwiększające stopę zgonów.

Ad. 1) wynikają z rozumu ludzkiego:






Ad. 2) wynikają z nędzy lub występku







Ważne obserwacje Malthusa:





Teoria, twórca, okres powstania. Główne tezy, założenia, prawo

Cechy charakterystyczne

Teoria przejścia demograficznego, W.S. Thompson, A. Landry, F.W.
Notestein (1929-1945)

Thompson – typologia ludności,
Landry – rewolucja demograficzna,
Notestein – podział na fazy
Istota teorii: „W tradycyjnych społeczeostwach płodnośd i umieralnośd są
wysokie, a w nowoczesnych – niskie. Pomiędzy tym jest przejście
demograficzne”.
Opisuje zmiany reprodukcji ludności (3, 4 lub 5 – fazowy)

















1 – system naturalny (obecnie nieliczne plemiona pierwotne)
2 – faza przejściowa (niektóre najsłabiej rozwinięte regiony trzeciego świata)
3 – faza przejściowa (paostwa Afryki, pd-wsch. Azji, Ameryki Łac.
4 – faza kontrolowanej nowoczesnej reprodukcji (kraje średnio i wysoko
rozwinięte, gdy w. urodzeo < w. zgonów to faza 5)

Fazy w 4-fazowej teorii przejścia demograficznego:
1.





2.






3.






4.





D.J van der Kaa – koncepcja drugiego przejście demograficznego w
społeczeostwach postindustrialnych:
– spadek umieralności, spadek dzietności, brak prostej zastępowalności
pokoleo,
– dążenie do samorealizacji, a dzieci są przeszkodą w realizacji tego celu

Czas

Faza 1

Faza 2

Faza 3

Faza 4

Przyrost

naturalny

Współczynnik
urodzeo

Współczynnik
zgonów

Teoria, twórca, okres powstania. Główne tezy, założenia, prawo

Cechy charakterystyczne

Ekonomiczna teoria płodności, H. Leibenstein (1957)

Wyjaśnia pośrednie czynniki oddziaływujące na płodnośd (związane z
rodziną).

Założenie: rodzice dokonują kalkulacji użyteczności (zadowolenia) oraz
kosztów (pieniężnych i psychologicznych) związanych z posiadaniem
dziecka.


3 typy użyteczności dziecka:

1. u. konsumpcyjna

2. u. produkcyjna

3. u. zabezpieczająca

2 typy kosztów związanych z posiadaniem dziecka:

1. bezpośrednie

2. pośrednie

Trzy zmiany w rozwoju gospodarczym wpływające na użytecznośd i koszty
posiadania dodatkowego dziecka (efekty):

1) efekt dochodowy,
2) efekt przeżycia,
3) efekt struktury zawodowej.

Niski dochód (przy wysokiej umieralności)







stymulacja wysokiej płodności.

Wysoki dochód (przy niskiej umieralności) oraz postęp społeczny









niska płodnośd.

Wzrost dochodu powoduje ograniczenie liczby dzieci …

Teoria, twórca, okres powstania. Główne tezy, założenia, prawo

Cechy charakterystyczne

Socjoekonomiczna teoria płodności, R.A. Easterlin (1976)

Teoria Easterlina:
Płodnośd jest zdeterminowana przez dochód, koszty utrzymania dziecka oraz
normy społeczne.

Normy społeczne wyrażają czynniki emocjonalne kształtujące użytecznośd
konsumpcyjną dziecka.

Dochód nie jest wystarczający do wyjaśnienia decyzji prokreacyjnych (w
danym momencie). Motywacja w tym względzie uzależniona jest od wiedzy
na temat metod i środków kontroli urodzeo oraz emocjonalny stosunek do
nich.

Hipoteza Easterlina:

Cyklicznośd w procesie rodności jest oparta na mechanizmie
socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się
określonych postaw i zachowao prokreacyjnych.

Cykliczne zmiany płodności wyrażają się tym, że liczna kohorta rodzicielska
(dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w dużej liczebności
rówieśników) decyduje się na małą liczbę dzieci. Z kolei ta mało liczna
generacja (dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w małej
liczebności rówieśników) decyduje się na liczne potomstwo.



falowanie procesów demograficznych na wzór cykliczności
aktywności ekonomicznej (cykl Kuznetsa)



mało liczne kohorty rodzicielskie rodzą dużo dzieci



liczne kohorty rodzicielskie rodzą mało dzieci



zmiany cykliczne co lat…

Co zapamiętad?

• Prawo Malthusa
• Cechy charakterystyczne w teorii 4-fazowego przejścia

demograficznego

• Typy użyteczności i kosztów posiadania dziecka w ekonomicznej

teorii płodności Leibensteina

• Cechy charakterystyczne socjoekonomicznej teorii płodności

Easterlina

• Hipoteza Easterlina

Gdzie zgłębid wiedzę?

1. Holzer – rozdz. 1.2, 1.3 (strony 16 – 40),
2. Kędelski, Paradysz – rozdz. 1.4 (strony 20 – 27).
3. Cieślak – rozdz. 1.2 (strony 22 – 55).