1

KULTURA

A

OSOBOWOŚĆ

T

EMAT

:

J

AKI JEST ZWIĄZEK POMIĘDZY KULTURĄ A OSOBOWOŚCIĄ

?

W

SWOIM ESEJU ODWOŁAJ

SIĘ DO KLASYCZNYCH KONCEPCJI KULTUROWYCH ORAZ WSPÓŁCZESNYCH BADAŃ

.

Literatura przedmiotowa określa kilka kierunków badań nad kulturą oraz kształtowaniem
się osobowości w nastawieniu wobec rozwoju szeroko rozumianej cywilizacji. W skrajnych
przypadkach możemy mówić tu o dwóch skrajnych nurtach, które wpływają na naszą kulturę
i tworzące ją grupy społeczne. Pierwszy wychodzi z optymistycznego założenia, iż
cywilizacja stale się doskonali, a tym samym osiąga coraz wyższe etapy swego rozwoju.
Drugi z kolei głosi katastroficzną wizję świata i jego upadek wraz z całym dobytkiem kultury,
ponieważ cywilizacja osiągnęła już szczytowy punkt w fazie przemysłowej, a jej dalszy
proces rozwoju stanowi jedynie fazę regresji i upadku. Proces ten został rozpatrzony przez
pryzmat ‘rezolutyki’, który oznacza próbę konsekwentnego, wszechstronnego i
jednoczesnego rozwiązywania możliwie największej liczby różnorodnych elementów tej
problematyki. Termin ten wymienia również „schorzenia ludzkości” i poszukuje
różnorodnych możliwości ich rozwiązywania

1

.

Warto w tym miejscu podkreślić, iż problemami ludzkości, które kształtują naszą kulturę i
postęp cywilizacyjny, zajmuje się wielu przedstawicieli najrozmaitszych kręgów
kulturowych, ideologii i zawodów. Badacze ci, jak np. A. Peccei, A. King, B. Schneider,
stworzyli listę najważniejszych problemów ludzkości. Są to m.in. eksplozja demograficzna,
brak dalekowzrocznych planów w zakresie zaspokojenia elementarnych potrzeb ludzkości,
kryzys światowej gospodarki, głębokie i lekceważone choroby społeczne [alienacja, apatia,
przesyt materialny, przemoc, terroryzm, narkomania], anarchiczny rozwój naukowo –
techniczny. Te i inne elementy naszej cywilizacji wpływają na rozpad wartości, a także brak
efektywnego i autentycznego, moralnego i politycznego przywództwa, w rezultacie jednostka
czuje się coraz bardziej bezradna i pozostawiona własnemu losowi

2

.

Jednakże, by móc lepiej zrozumieć procesy zachodzące w naszej cywilizacji i ich wpływ na
rozwój oraz wzajemne relacje kultury i osobowości, należy wyjaśnić podstawowe pojęcia,
takie jak kultura czy osobowość. O

SOBOWOŚĆ CZŁOWIEKA

jest zintegrowaną całością

elementów biogenicznych, psychogenicznych i socjogennych. Biogenicznymi elementami są
wrodzone odruchy, refleksy, wrodzone cechy anatomiczne oraz procesy fizjologiczne
zachodzące w organizmie. Integralność tych elementów osobowości, a więc sprężonych cech
biogenicznych, psychogenicznych i socjogennych, stanowi zintegrowaną jedność struktury i
funkcjonowania danej jednostki. O

SOBOWOŚCIĄ

REPREZENTATYWNĄ

jest jednostka

występująca statystycznie najczęściej. Posiada zespół wspólnych cech typowych istniejących
u dużej ilości jednostek, pomimo różnic w zachowaniu zewnętrznym. Osobowość ta
najbardziej wyraża istotne wartości danej kultury

3

.

Dlatego też kulturowym ideałem osobowości jest zespół nakazów, jakim członek danej
zbiorowości powinien się wyróżniać, aby zyskać uznanie i pozytywną ocenę wśród
pozostałych osób społeczeństwa. Kanon zachowań jest zazwyczaj narzucany jednostkom w
sposób ogólny. Tworzy się wówczas tożsamość kulturowa, a zatem nakładanie się
wielorakich i różnorodnych wpływów kulturowych, którym podlega jednostka. Wpływy te są
zbieżne i wzmacniają się wzajemnie, stąd też kultura pełni rolę niewartościującą bądź
odwrotnie – wartościującą.
W tym miejscu należałoby przytoczyć definicję kultury, która jest określonym sposobem
ż

ycia według obowiązującego wzorca postępowania, zachowania i myślenia. Różnorodność,

1

Maria Dudzikowa, Edukacja wobec oczekiwań rezolutyki, Gdańsk 2007, s. 76 – 77

2

Aureoli Peccei, Pierwsza rewolucja globalna, 1987, s. 79-80

3

Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963

2

heterogeniczność zewnętrzna, pomiędzy różnymi grupami społecznymi, a zarazem
jednorodność homogeniczność wewnętrzna normalizująca działania i myślenie w obrębie
każdej zbiorowości. Według antropologa kultury Clyde Kluckholma to: historycznie
wytworzony system wzorców życia, które skłonni są podzielić wszyscy członkowie jakiejś
zbiorowości. Dlatego też ważnym pojęciem w obrębie danej kultury jest rola społeczna danej
jednostki. Rola społeczna jest to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań,
działań, będących reakcjami na zachowania się innych osób, przebiegających wg ustalonego
wzoru oczekiwanego przez grupę od swoich członków. Jednostka nie spełniająca oczekiwań
grupy naraża się na sankcje różnego rodzaju np. nacisk opinii, negatywne ustosunkowanie się,
represje zachowań niepożądanych.
Proces realizacji określonej roli zależy od złożonego układu czynników, od elementów bio-
i psychogenicznych jednostki, wzoru osobowego określającego zespół cech idealnych i
sposobów zachowania. To także zależy od definicji roli przyjętej w danej grupie bądź
społeczeństwie, od struktury tejże grupy czy kręgu, jej zawartości wewnętrznej i systemu
nagród czy sankcji. Ostatnim z elementów procesu realizacji roli jednostki jest stopień jej
identyfikacji z grupą

4

.

W procesie socjalizacji tzn. wprowadzania noworodka do życia społecznego przez celowe
wychowanie i przez całość oddziaływań środowiska społecznego i kulturowego na dziecko,
wytwarza się w jednostce świadomość jego „prywatnego, osobistego ja”. Istnieje jeszcze
element składowy osobowości społecznej człowieka, poprzez który społeczeństwo kształtuje
jednostki, a mianowicie: Jaźń Odzwierciedlona. Jest to zespół wyobrażeń o sobie, także na
podstawie opinii innych osób o nas samych. Jaźń odzwierciedlona składa się z trzech
następujących elementów:

•

Wyobrażenia o tym, jak spostrzegają nas inni ludzie;

•

Jak ludzie oceniają szeroko pojmowany nasz wygląd, zachowanie się i postępowanie;

•

Nasza reakcja na te wyobrażenia, oceny naszej postaci, zachowań, działania, dumy,
wstydu i innych cech charakterologicznych;

Normalna osobowość w rozumieniu grupy, to przeciętna jednostka w sensie statystycznym.
Jest osobą przystosowaną i zachowującą się w ramach ustalonych kryteriów społecznych i
kulturowych. Jednostka ta jest zintegrowana z grupą czy społeczeństwem, a wszystkie
elementy składowe funkcjonują w koordynacji z innymi. Społecznymi i kulturowymi
przyczynami dezintegracji takiej osobowości mogą być:

•

Uczestnictwo jednostki w kilku różnych grupach społecznych narzucających
rozbieżne systemy wartości i rozbieżne wzory postępowania;

•

Uczestnictwo w grupach zdezorganizowanych, w których brakuje określonych grup
społecznych, systemu kontroli społecznej, kulturowej lub ustalonych kryteriów ocen;

•

Rozbieżność między elementami bio-, psychogenicznymi a wymaganiami ról
społecznych;

•

Rozkład elementów psychicznych danej osobowości;

•

Podział społeczeństwa na bogatych i biednych; w tym skrajności – absolutnej nędzy;

•

Podział na tych, którzy mają dostęp do techniki i informacji i ludzi bez takich
możliwości;

•

Dyskryminacja mniejszości religijnych i etnicznych, a także ludzi starych, kalekich,
niepełnosprawnych;

•

Nierówność w podziale praw i obowiązków, przywilejów i obowiązków;

•

Brak równowagi pomiędzy potrzebami duchowymi i materialnymi;

Problemy te dotyczą większości państw świata, ale najbardziej istotną spraw życia
społeczeństwa i poszczególnych jednostek, jest globalizacji i rewolucja przemysłowa, którą:

4

Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963

3

„Kształtuje ją bezprecedensowy kompleks geostrategicznych wstrząsów: społecznych,
ekonomicznych, technologicznych, kulturowych i etycznych.”

5

Badaniem tych problemów i

zagadnień związanych z procesem kształtowania się osobowości w określonym
społeczeństwie zajmuje się antropologia kultury. Mottem jej jest stwierdzenie Marka
Twain’a, że: „Istnieje wiele zabawnych rzeczy na świecie. Wśród nich wyobrażenie białego
człowieka, że jest mniej dziki od innych dzikusów”. Dlatego też antropologia kultury jako
nauka zajmuje się następującymi pojęciami:

•

nauka o człowieku jako wytwórcy kultury, jako całości złożonej z wiedzy, wierzeń,
sztuki, prawa, moralności, zwyczajów i innych wytworów działalności ludzkiej,
nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa;

•

nauka o różnorodności i inności: nurt badający świat lokalny, czyli kulturę ludową,
chłopską, analizy ludów prostych, pierwotnych, przedpiśmiennych; badanie ‘inności’
poprzez pryzmat pojęcia kultury;

Dlatego też antropologiem jest badacz kulturowej odmienności i różnorodności, a celem
antropologii jest badanie społeczeństw, nastawienie na subiektywny aspekt w badaniu zjawisk
kultury oraz całościowe ujęciu człowieka i kultury. Do badanych pojęć należą m.in.:

•

dysonans kulturowy [sprzeczność treści kulturowych, oczekiwań normatywnych,
sposobów myślenia, jakie są narzucane jednostce przez kulturę, stylu konsumpcji,
któremu jednostka podlega];

•

kontakt kulturowy [nawiązanie interakcji i stosunków społecznych przez zbiorowości
ż

yjące w obrębie odmiennych kultur, a także związków pomiędzy poszczególnymi

jednostkami w obrębie tej samej kultury];

•

konflikt kulturowy [niechęć, wrogość, walka między stykającymi się ze sobą
społeczeństwami o odmiennych kulturowo sposobach życia];

•

ś

wiadomość kulturowa [umiejętność oddzielenia reguł kulturowych od codziennych,

rutynowych praktyk, co pozwala na traktowanie własnego sposobu życia jako jednego
z możliwych, a nie zaś absolutnie słusznego];

•

globalizacji kultury [proces przekraczania różnorodnych barier i granic, w wyniku
czego, łączą się narody, państwa, instytucje, organizacje i jednostki w nowe układy
gospodarcze, polityczne, kulturalne i przestrzenne, czyniąc świat bardziej
powiązanym].

Niestety globalizacja kultury niesie z sobą relatywizację wartości i norm, zachwianie
pamięci społecznej, uniformizację, spłycenie i komercjalizację kultury, wielką jej zmienność,
oderwanie od środowiska życia i oderwanie od osoby ludzkiej. Kultura globalna, którą wielu
określa kulturą konsumpcyjną, nie pogłębia osobowości jednostek, które nią żyją; często są
one wewnętrznie puste i osamotnione, nastawione wyłącznie na zaspokajanie potrzeb
doczesnych, ulegają ciągle zmieniającym się modom. Zjawiska te doskonale ilustruje
następujący opis kobiety w średnim wieku, pracowniczki międzynarodowej firmy handlowej,
mówiącej płynnie pięcioma językami, właścicielki trzech adresów w trzech odległych od
siebie metropoliach. Jest to jedna z najbardziej niebezpiecznych form globalizacji. Narzucanie
drugim społecznościom swoich kultur i obrzędów, narzucanie młodzieży form rozrywki w
postaci utopii. Globalizacja wkracza również do sportu narzucając gry polo, golf, krykiet,
ragby. Nawet w słownictwo zaczyna wchodzić globalizacja rozpowszechniając słowa
weekend, lunch itp. Innymi słowy globalizacja to proces włączenia wszystkich do wielkiej
ś

wiatowej społeczności wypranej z własnych gospodarek, idei i kultury.

Być może dopiero śmierć wielkiej postaci stanowi dla ludzi punkt wyjścia do dalszych
rozważań. Nagle zdajemy sobie wszyscy sprawę istnienia kanonów ludzkich zachowań,
przykazań nakreślonych przez życie osoby, którą właśnie straciliśmy bezpowrotnie. Chwila

5

„Forum” 1991, nr 3/9, źródło Guardian 12.IX.1991, s. 23

4

przełomu jest właściwie najważniejsza i leży praktycznie na krawędzi życia i śmierci.
Właśnie tak uniwersalne prawdy i niezmienne cechy ludzkiego charakteru, jak cnota, honor i
miłość – rodzą się najczęściej niedaleko tego punktu. Powstają zawsze tam, gdzie jest nam
najtrudniej. I to właśnie one kształtują naszą kulturę osobistą, tak niezbędny element większej
zbiorowości.
Oczywiście obok wielkiej postaci, jaką był Jan Paweł II, pojawiają się inni ludzie, którzy
mają ogromny wpływ na kształtowanie się naszej kultury. Mamy tutaj takie osobistości, jak
Mahatma Gandhi czy Martin Luter King, jednakże nie tylko ze względu na sposób ich
działania, a raczej pod względem hołdowanych przez nich wartości i wytrwałości w dążeniu
do ich realizacji. Pokojowy noblista z 1964 roku – dr M. L. King stosując taktykę biernego
oporu walczył w celu zniszczenia segregacji rasowej, rozpoczął bitwę o przywrócenie praw
obywatelskich murzynów w myśl powiedzenia: „Rozruchy są w gruncie rzeczy językiem nie
wysłuchanych.” M. Gandhi jako propagator pacyfizmu w walce politycznej – zachęcał, by nie
ograniczać się do biernej postawy wobec krzywdy innych ludzi, ale zobowiązał się również
do aktywnych form obrony życia i poczucia wartości każdej istoty żyjącej. Ze względów
historycznych, religijnych, kulturowych, a przede wszystkim moralnych nie usprawiedliwiał
stosowania przemocy. Uważał, że naszym obowiązkiem moralnym powinna być walka ze
złem, wyłączając metody korzystania z przemocy, które tak często stanowią element kultury
masowej, propagującej agresję jako formę współczesnej rozrywki. „Nie jest bowiem sztuką
wygrać z kimś, kto jest słabszy, ale niewątpliwie sztuką jest walczyć z silniejszym od siebie i
wygrać bez użycia przemocy” – to niezaprzeczalnie motto obywatelskiego nieposłuszeństwa
wobec propagowanych norm społecznych i kulturowych, które dopuszczają możliwość
rozwiązywania konfliktów drogą przemocy.
Wielu młodych ludzi ceniło takie autorytety, jak Jan Paweł II, King czy Gandhi, którzy
walczyli o wolność jednostki a także o wolność dla wszystkich – na tyle, na ile było to
możliwe. Wolność jest tu sprawą nadrzędną pod względem moralnym, naturalnym i
kulturowym. Aby społeczeństwo wybrało najlepszą drogę do samorealizacji należy zwrócić
mu wolność wyboru. Jeżeli zaś zabrania się ludziom bądź ogranicza wybór pomiędzy
rzeczywistą kulturą a kulturą masową, narusza się wówczas dobro i komfort psychiczny
pojedynczego człowieka i całych społeczeństw. Świadomość społeczna, w której dominujące
są następujące hierarchie wartości, normy i oceny, oczekiwania i wyobrażenia na temat dobra
i szczęścia, osobiste wybory celów i możliwości samodzielnego dokonywania stylu życia, to
wszystko musi być wolne od dyktatury totalnej reklamy, telewizji o globalnym zasięgu, mody
wraz z całym aparatem jej kreowania, propagandy masowego „wyścigu szczurów” i masowej
produkcji, powszechnej indoktrynacji obejmującej wszystkie dziedziny życia – od polityki aż
po miłość. Ważna jest w tej sytuacji solidarność społeczeństwa w celu osłabienia kultury
masowej, zmiany wpływu władzy państwowej na nasze życie kulturalne. Przytoczone tu
postacie byli z pewnością osobami obdarzonymi wielką odwagą, by podnieść głowę i
stanowczo powiedzieć NIE kulturze masowej i propagowanym wzorcom.

B

IBLIOGRAFIA

:

1.

Ciążela Helena, Problemy i dylematy etyki odpowiedzialności globalnej, Warszawa
2006

2.

Dudzikowa Maria, Edukacja wobec oczekiwań rezolutyki, Gdańsk 2007

3.

„Forum” 1991, nr 3/9, źródło Guardian 12.IX.1991, s. 23

4.

Peccei Aureoli, Pierwsza rewolucja globalna, 1987

5.

Szczepański Jan, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963