Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85

Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży
miasta Poznania

Assessment of school anxiety in children and adolescents in Poznan

Alicja Krzyżaniak

, Radosław Lepka

, Barbara Stawińska-Witoszyńska

Małgorzata Krzywińska-Wiewiorowska

, Jarosław Skommer

Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Wojewódzki Szpital Neuropsychiatryczny w Kościanie im. Oskara Bielawskiego

Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Introduction. Anxiety assessment at school age could prove very valuable
not only as a diagnostic procedure but also as an element of prevention.
Aim. The aim of the study was an evaluation of anxiety as a personality
feature based on the Spielberger Questionnaire.
Material & methods. The population studied encompassed 177 boys
and girls, age 10 to 18, randomly selected from schools in Poznań. The
assessment of anxiety as a personality feature was performed using the
Spielberger Questionnaire, also known as the Spielberger State-Trait Anxiety
Inventory for Children (STAIC).
Results. In the youngest population the boys showed higher anxiety
level than the girls, but no relevant differences between the mean values
were noted. Over the age of 14, the girls manifested a higher level of
anxiety, with statistically significant differences at the age of 16 and 18.
The variation analysis showed that age was a differentiating factor on the
anxiety scale in both genders.
Conclusions. The evaluation of anxiety as a personality feature should
include age and gender as indispensable variables. The Spielberger
Questionnaire is a suitable tool for studies performed at a school setting
and may be useful as a first step in the assessment of pupils’ emotional
status.

Key words: school anxiety, the Spielberger Questionnaire

Wprowadzenie. Badanie lęku w wieku szkolnym może mieć duże znaczenie
nie tylko diagnostyczne, lecz także profilaktyczne.
Cel pracy. Ocena poziomu lęku jako cechy w oparciu o test Spielbergera.
Materiał i metody. Badaną populację stanowiło 177 chłopców oraz 180
dziewcząt w wieku od 11-18 lat uczniów losowo wybranych szkół miasta
Poznania. Badanie lęku jako cechy przeprowadzono w oparciu o test
Spielbergera, zwany również Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci
(State-Trait Anxiety Inventory for Children – STAIC).
Wyniki. Średnie wartości poziomu lęku jako cechy u chłopców były wyższe
niż u dziewcząt, ale tylko w młodszych grupach wieku i różnice te nie
były istotne statystycznie. W starszych grupach wieku od 14 roku życia
obserwowano odwrotną sytuację, dziewczęta miały wyższy poziom lęku niż
chłopcy, ale różnice były istotne w 16 i 18 roku życia. Analiza wariancji
wykazała, że wiek był czynnikiem różnicującym poziom lęku zarówno
u chłopców, jak i u dziewcząt.
Wnioski. Badanie poziomu lęku jako cechy u uczniów powinno uwzględniać
wiek i płeć badanych. Zastosowana skala Spielbergera do oceny lęku
jako cechy może być stosowana w warunkach szkolnych i może stanowić
punkt wyjścia do działań profilaktycznych dotyczących sfery emocjonalnej
uczniów.

Słowa kluczowe: lęk szkolny, skala Spielbergera

Adres do korespondencji / Address for correspondence
prof. UM dr hab. med. Alicja Krzyżaniak
Zakład Epidemiologii Katedry Medycyny Społecznej
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego
ul. Dąbrowskiego 79, 60-529 Poznań
e-mail: epidemiologia@ump.edu.pl

www.phie.pl

Nadesłano: 12.01.2009
Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009

Wstęp

Jednymi z kluczowych emocji dostępnych czło-

wiekowi od wczesnego dzieciństwa są strach i lęk,

które skupiają naszą aktywność na unikaniu niebez-

pieczeństw. Strach powszechnie uznaje się za emocję

odczuwaną w odpowiedzi na zagrożenie pochodzące

ze środowiska, która może już występować w okresie

noworodkowym ze względu na uwarunkowania gene-

tyczne [1].

Lęk natomiast jest definiowany przez wielu

badaczy jako antycypacja zagrożenia. Klasycznie te

emocje za Zygmuntem Freudem nazywane są lękiem

obiektywnym i lękiem subiektywnym [2]. Współcze-

sna definicja lęku zwraca uwagę na holistyczny jego

charakter, nie tylko jako emocji, ale jako całościowej

reakcji organizmu. Według Stanisława Sieka lęk jest

„rodzajem niecelowej reakcji mobilizacyjnej organi-

zmu, pojawiającej się nie na widok realnego niebez-

pieczeństwa, ale spowodowanej naszymi myślami,

wyobrażeniami, sądami i słowami innych ludzi” [3].

Krzyżaniak A i wsp. Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania

Ta odpowiedź adaptacyjna oparta jest o wspólne

działanie wszystkich układów naszego organizmu

tj. układu nerwowego, sercowo-naczyniowego, po-

karmowego, dokrewnego, moczowo-płciowego, mię-

śniowo-szkieletowego i odpornościowego. Dopiero

współdziałanie tych układów i ich wzajemne oddzia-

ływania umożliwiają osiągnięcie sukcesu, jakim jest

przystosowanie się do środowiska.

Okres szkolny przypada na czas intensywnego

rozwoju dziecka i jego dojrzewania do pełnienia

wielu ról w wieku dorosłym. Jest to czas wielu zmian,

stawiania wymagań i licznych niepowodzeń. W tym

okresie szkoła staje się często miejscem, w którym

ogniskują się problemy, przed jakimi staje dziecko.

Problemy, dodajmy, które są źródłem lęku. Oczywiście

to, że w określonych sytuacjach dziecko reaguje lękiem

zależne jest od etapu rozwoju, wrodzonego tempera-

mentu i wpływu otoczenia (głównie modulującego

wpływu rodziców) [4].

To wszystko sprawia, że istnieją różnice w per-

cepcji lękowej otoczenia pomiędzy poszczególnymi

dziećmi [5].

Czynnikami, które mają działanie lękotwórcze

w trakcie procesu dydaktycznego są: kontrola wiedzy

i ocena wiadomości, interakcje nauczyciel – uczeń,

atmosfera rywalizacji i brak więzi koleżeńskich, nie-

podmiotowe traktowanie ucznia [6].

Według badań Bach-Olasik lęk w szkole jest do-

świadczany regularnie przez 70% dzieci (kategorie

bardzo często, często i raczej często) [7]. W tych

samych badaniach kontrolowanie wiedzy było wska-

zane przez 75% dzieci jako główna przyczyna lęku

w szkole.

Jako szczególnie lękotwórcze określali oni częste

sprawdzanie wiadomości i w ich odbiorze niesprawie-

dliwe ocenianie.

Ocena wiadomości, umiejętności jest powiązana

z trzema typami lęków:

– lękiem przed kompromitacją, ponieważ ewentualna

„porażka” może być źle odebrana przez otocze-

nie

– lękiem przed niepowodzeniem szkolnym, ponieważ

wiąże się to z niezaspokojeniem własnych aspira-

cji

– oraz lękiem przed brakiem zdolności wobec sta-

wianych wymagań, co ma wpływ na niekorzystny

obraz siebie [8].

Kolejnym źródłem lęku są interakcje nauczyciel

– uczeń, które często powiązane są z niepodmiotowym

traktowaniem ucznia. Według badań Bach-Olasik 55%

uczniów wskazało nauczycieli i ich sposób traktowania

ucznia jako jedną z głównych przyczyn lęku szkolnego

[4]. Szczególnie podkreślali oni takie właściwości na-

uczyciela jak: brak wyrozumiałości, brak partnerstwa,

rola „sędziego i kata”, gnębienie, niesprawiedliwe oce-

nianie oraz motywowanie przez zastraszenie. Według

badań Karolczak-Biernackiej istnieje tendencja do

wyższych poziomów lęku w sytuacji braku wsparcia

ze strony nauczyciela w sprawach osobistych ucznia

(potrzeby, troski) [9].

Innym ważnym źródłem lęku szkolnego są stosun-

ki z rówieśnikami. Relacje pomiędzy dziećmi zależą

od pełnionych przez nie ról społecznych, popularności

oraz pozycji w hierarchii społecznej [5].

Powodzenie dziecka i adaptacja w grupie rówie-

śniczej zależą od jego predyspozycji, wysiłku, w tym

emocjonalnego oraz wsparcia i atrybutów pochodzą-

cych od rodziny (np. pozycja rodziców, ich majętność).

Trzeba podkreślić, że dziecko w szkole w sposób ciągły

doświadcza ekspozycji społecznej tzn. prezentuje

siebie na forum rówieśniczym. Jest to sytuacja bar-

dzo stresująca, wiąże się z lękiem przed odrzuceniem

i krytyką. Dla nieśmiałych dzieci ekspozycja społeczna

(zwłaszcza publiczny występ np. odpytywanie) pro-

wadzi do obniżenia zdolności, sprawności w wykony-

waniu zadań, zwiększenia poziomu lęku i pogorszenia

kontaktów z nauczycielami i rówieśnikami [5].

Dziecko w szkole nie pozostaje jednak bezbronne

wobec doświadczanego lęku. Przeciwnie spontanicz-

nie podejmuje różne próby zmniejszenia lub usunięcia

go. Biernacka ujęła je syntetycznie w dziewięciu kate-

goriach:

– aktywność konstruktywna zadaniowa (ograni-

czenie kontaktu ze źródłem lęku: „nie uczę się do

ostatniego momentu”

– aktywność konstruktywna zastępcza (podejmo-

wanie innej działalności np. kontakty z przyjaciół-

mi)

– manipulacje myślami (np. wiara w szczęście, elimi-

nowanie myśli przykrych)

– manipulowanie uwagą (skupianie uwagi na innych

obiektach)

– manipulacje wartościami (obniżenie wagi niepo-

wodzeń)

– podbudowa „ja” (zwiększenie pewności siebie)

– zamierzona bierność (przewlekanie)

– zamierzone czynności relaksacyjne (np. sen)

– mimowolne reakcje rozładowujące (śmiech, żarty)

[10].

Lęk i strach są emocjami, które nieodłącznie

wiążą się z funkcjonowaniem człowieka. Pełnią bar-

dzo ważną rolę, modulując nasze zachowania w celu

uniknięcia niebezpieczeństw.

W okresie rozwojowym dziecko stoi przed dużym

wyzywaniem, jakim jest szkoła. Uczęszczanie do niej

wiąże się z licznymi lękami, które w niesprzyjających

warunkach (np. brak wsparcia rodziny) mogą utrud-

niać funkcjonowanie dziecka a nawet prowadzić do

powstania zaburzeń lękowych – nerwic. Ważne jest,

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 82-85

więc zwrócenie uwagi na ten aspekt życia emocjonal-

nego ucznia i pomoc w radzeniu sobie z lękiem.

Emocje, w szczególności te o ujemnym, negatyw-

nym zabarwieniu, takie jak lęk i gniew mają istotny

wpływ na funkcjonowanie dziecka w okresie szkol-

nym. Wpływają nie tylko na jego osiągnięcia na polu

edukacyjnym, ale również mają znaczenie dla jego

funkcjonowania w środowisku społecznym, w tym

i w grupie rówieśniczej. W obydwu tych sferach wpływ

negatywnych emocji jest najczęściej ujemny [11].

Narzędziem psychometrycznym ukierunkowa-

nym na ocenę lęku u dzieci jest „Kwestionariusz Ja

i Moja Szkoła” autorstwa Elżbiety Zwierzyńskiej

i Andrzeja Matuszewskiego. Jest to kwestionariusz

wielowymiarowy badający lęk związany ze szkołą,

służący również do oceny motywacji do nauki. Do-

datkowo jest on wyposażony w skalę kłamstwa, będącą

cennym narzędziem diagnostycznym dla psychologa.

„Kwestionariusz Ja i Moja Szkoła” zbudowany jest

z 73 samoopisowych twierdzeń, przy których badane

dziecko zakreśla odpowiedzi „tak” lub „nie”. Autorzy

wykazali na podstawie przeprowadzonych badań zwią-

zek pomiędzy uzyskiwanymi przez dzieci wynikami

a ocenami szkolnymi, ocenami z zachowania, popu-

larnością w klasie oraz przystosowaniem do szkoły

[12].

W ocenie lęku szczególnie przydatny jest Inwen-

tarz Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci (State-Trait Anxie-

ty Inventory for Children – STAIC) autorstwa C.D.

Spielbergera, C.D. Edwardsa, R.E. Lushene’a, J.Mon-

tuoriego i D. Platzek’a, w skrócie nazywany Skalą Lęku

Spielberger’a. Skala mierzy lęk w dwóch wymiarach:

lęk jak stan emocjonalny aktualnie przeżywany i lęk

jako cechę charakteru. Taka konstrukcja narzędzia

pozwala zmierzyć nie tylko nasilenie lęku w chwili ba-

dania, ale również pozwala określić skłonność dziecka

do przeżywania lęku w sytuacjach stresogennych, co

umożliwia prognozowanie funkcjonowania dziecka

w warunkach szkolnych i umożliwia zaplanowanie

działań profilaktycznych. Skala Spielberger’a składa

się z dwóch części, każda po dwadzieścia pytań o cha-

rakterze zamkniętym. W części pierwszej dziecko

odpowiada na pytania o to, jak czuje się w chwili bada-

nia. W części drugiej natomiast odpowiada na pytania

o to, jak się czuje na ogół, zazwyczaj. Inwentarzem

STAIC można badać jednoczasowo całe grupy dzieci,

co pozwala wykorzystywać to narzędzie do działań

profilaktycznych a także jako narzędzie w badaniu

przesiewowym. Obecnie dostępna jest polska wersja

skali, wraz z opracowanymi normami [11].

Celem pracy była ocena kształtowania się poziomu

lęku jako cechy u dzieci i młodzieży miasta Pozna-

nia.

Materiał i metody

Badaną populację stanowiło 357 uczniów z losowo

wybranych szkół miasta Poznania. Liczebność badanej

populacji wg wieku i płci przedstawia tab. I

Tabela I. Liczebność badanej populacji wg wieku i płci
Table I. Number of studied population according to age and gender

Wiek / Age

Chłopcy / Boys

Dziewczęta / Girls

Razem / Total

Razem/Total

177

180

357

U wszystkich uczniów przeprowadzono badanie

lęku jako cechy w oparciu o test Spielbergera, zwany

również Inwentarzem Stanu i Cechy Lęku dla Dzieci

(State-Trait Anxiety Inventory for Children – STAIC).

Badania były wykonywane w godzinach przedpołu-

dniowych, po szczegółowym wytłumaczeniu uczniom

zadania. Do badań kwalifikowano zdrowych uczniów.

Badań nie wykonywano w dniach, kiedy uczniowie

mieli planowane sprawdziany.

Porównanie średnich wyników testu Spielbergera

w grupach wieku między chłopcami i dziewczętami

wykonano w oparciu o test t-Studenta, a analizą wa-

riancji sprawdzono czy wiek różnicuje skalę lęku.

Wyniki badań

Poziom lęku jako cechy badany w oparciu o test-

Spielbergera u chłopców wahał się od 15,0 w wieku 11

lat do 13,6 w 18 roku życia, u dziewcząt obserwowa-

no wzrost wartości poziomu lęku z wiekiem od 14,5

w 11 roku życia do 18,9 w 18 roku życia. Szczegółowo

przedstawia to tabela II

Tabela II. Poziom lęku jako cechy u chłopców i dziewcząt wg wieku
Table II. Anxiety level as a feature in boys and girls according to age

Wiek / Age

Chłopcy / Boys

x±SD

Dziewczęta / Girls

x±SD

15,0±7,1

14,5±8,2

15,4±7,8

13,9±8,0

15,0±7,6

15,2±7,4

12,5±6,2

13,9±7,3

12,5±6,4

16,6±8,0

12,3±7,1

18,2±9,0*

13,9±7,6

17,9±8,4

13,6±7,9

18,9±9,3*

*różnice istotne między chłopcami a dziewczętami przy p<0,05
*significant differences between boys and girls with p<0,05

Krzyżaniak A i wsp. Ocena lęku szkolnego wśród dzieci i młodzieży miasta Poznania

Analiza wariancji wykazała, że wiek różnicuje

poziom lęku a wartości testu F wynosiły dla chłopców

3,5144 a dla dziewcząt 5,7450 i wartości te są istotne

przy p<0,05.

Średnie wartości poziomu lęku jako cechy u chłop-

ców były wyższe niż u dziewcząt, ale tylko w młod-

szych grupach wieku i różnice te nie były istotne

(tab. II). Od 13 roku życia dziewczęta miały wyższy

poziom lęku niż chłopcy a różnice były istotne w wieku

16 i 18 lat.

Dyskusja

Wyniki badań prowadzonych przy użyciu skali

Spielbergera u dorosłych wskazują, że kobiety mają

wyższy poziom lęku niż mężczyźni, co w naszych ba-

daniach potwierdziło się głównie w starszych grupach

wieku. Wzrastanie poziomu lęku z wiekiem w naszych

badaniach potwierdziło się tylko w odniesieniu do

dziewcząt. Wyniki badań innych autorów nie zawsze

są jednoznaczne [13,14].

Mimo, iż wiek jest czynnikiem różnicującym skalę

to jednak w naszych badaniach tylko u dziewcząt ob-

serwowano wyższy poziom lęku w starszych grupach

wieku w porównaniu do młodszych.

Według badań Kraina i Kendalla dzieci w wieku

7,5-10 lat wykazywały mniejsze nasilenie lęku jako

cechy niż starsze 11-15 lat [14].

W badaniach innych autorów u dziewcząt 11-

letnich uzyskano niższe wartości testu niż w grupie

dziewcząt 16-letnich [13].

Wyniki testów STATIC porównane z wynikami

kwestionariusza „Ja i moja szkoła” potwierdzają dużą

trafność teoretyczną kwestionariusza Spielbergera.

Lęk szkolny badany przy pomocy kwestionariusza

„Ja i moja szkoła” dotyczy raczej stałej cechy uczniów

a nie ich aktualnego stanu.

Test Spielbergera może być wykorzystany do

prognozowania oraz oceny funkcjonowania dziecka

w szkole [15]. Wiadomo, że duże nasilenia lęku

może niekorzystnie wpływać na efekty uczenia się

a to w konsekwencji może powodować dezorganizację

zachowania i zaburzenia w funkcjonowaniu. Duży

poziom lęku może być jedną z przyczyn niepowodzeń

szkolnych.

Badanie emocji doznawanych przez dzieci w wie-

ku szkolnym ma równocześnie znaczenie diagnostycz-

ne i profilaktyczne. Może być cennym uzupełnieniem

wywiadu i badania przeprowadzonego przez psy-

chologa u uczniów z problemami w funkcjonowaniu

w warunkach szkolnych, a także pozwala zaplanować

działania profilaktyczne.

Wnioski

1. Badanie poziomu lęku jako cechy u uczniów po-

winno uwzględniać wiek i płeć badanych.

2. Zastosowana skala Spielbergera do oceny lęku

jako cechy może być stosowana w warunkach

szkolnych i może stanowić punkt wyjścia do

działań profilaktycznych dotyczących sfery emo-

cjonalnej uczniów.

1. Molicka M. Uwarunkowanie lęku u dzieci. Grupa i Zabawa

1999; 2: 6-12.

2. Bąkowska M. Lęk, stres i strach jako bariery w wychowaniu.

Kieleckie Studio Pedagogiczne 1999; 12: 129-147.

3. Siek S. Walka ze stresem. Warszawa 1989, ATK.
4. Bach-Olasik T. Lęk dzieci jako rezultat modelującego wpływu

rodziców. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1999; 5/6:

66-74.

5. Muszyńska E. Sytuacja ekspozycji społecznej dziecka

– źródłem lęku szkolnego. Ruch Pedagogiczny 1998(3/4):

45-55.

6. Bach-Olasik T. Lęk a rozwój młodzieży. Edukacja 1991, 1:

52-66.

7. Bach-Olasik T. Doświadczenia szkolne źródłem lęku.

Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1991, 6.

8. Witkowska A. Co to jest fobia szkolna? Edukacja i dialog

1999, 2: 44-50.

Piśmiennictwo / References

9. Karolczak-Biernacka B. Czynniki atmosfery szkolnej i więzi.

Edukacja 1991, 1: 67-78.

10. Karolczak-Biernacka B. Lęk szkolny. Nowa Szkoła 1992, 9:

528-535.

11. Jaworska A. STAIC. Warszawa 2005.
12. Zwierzyńska E, Matuszewski A. Kwestionariusz Ja i moja

szkoła – podręcznik. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2002.

13. Jacques HAK, Mash EJ. A test of the tripartite model of

anxiety and depression in elementary and high school boys

and girls. J Abnorm Child Psychol 2004 Feb32(1): 13-25.

14. Krain AL, Kendall PC. The role of parental emotional distress

in parent report of child anxiety. J Clin Child Psychol 2000

Sep29(3): 328-35.

15. Krzyżaniak A, Berkowska M i wsp. Poziom lęku u dzieci

i młodzieży miasta Poznania. Pediatria Praktyczna 2000,

8(4): 411-419.