236 

Recenzje i artykuły recenzyjne 

historią i historiografią prawa rzymskiego. Przedstawiona praca opiera się na 
gruntownej znajomości źródeł i literatury, co jeszcze bardziej podnosi jej walory 
poznawcze i dydaktyczne. Ma ona także duże znaczenie badawcze nie tylko dla 
nauki prawa rzymskiego, lecz również dla innych dyscyplin nauki o świecie 

antycznym: historii i filologii. Choć książka adresowana jest głównie do znaw-
ców prawa rzymskiego, to jednak każdy, kto pragnie poszerzenia swoich hory-
zontów poznawczych odnajdzie w tym opracowaniu coś interesującego. 

Ks. Krzysztof Warchałowski 

Jan Sobczak, Cesarz Mikołaj II. Młodość i pierwsze łata panowania 1868—1900, 

cz. I: Młodość, cz. II: Na tronie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 
Olsztyn 1998, str. 362, str. 284. 

„Mówi się, że wszystkie biografie są fałszywe, a ich wartość polega, co 

najwyżej na tym, że pozwalają więcej odtworzyć epokę, na jaką dane życie przy-
padło" (s. 7), tak zaczął biografię Mikołaja II historyk, od niedawna olsztyński, 
Jan Sobczak. Prezentowana rozprawa to rezultat przeszło dziesięcioletniej, mo-
mentami żmudnej, kwerendy źródłowej w polskich i obcych archiwach. Wobec 

zalewu tandetą czy pseudonaukowym bełkotem prac poświęconych ostatniemu 
z carów warto zwrócić uwagę na tę niezwykle wartościową rozprawę naukową. 

Jan Sobczak urodził się 3 czerwca 1932 r. w Gorczynie, studia wyższe I stop-

nia ukończył w 1953 r. w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Łodzi, zaś 11° (ma-

gisterskie) w 1955 r. na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. 

Następnie do 1959 r. przebywał na aspiranturze w Uniwersytecie Moskiewskim 

im. M. Łomonosowa. Napisaną tam rozprawę doktorską ze względu na utrud-

nienia pozanaukowe obronił w zmodyfikowanej postaci w Instytucie Historycz-
nym im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1975 r.

1

 Promotorem pracy był pro-

fesor Jerzy Ochmański. Tam też w cztery lata później habilitował się w zakresie 
najnowszej historii Polski i powszechnej

2

. Jest autorem sześciu książek indywi-

dualnych, 31 napisanych we współpracy autorskiej i pracach zbiorowych (w tym 

pięć obcojęzycznych). Znaczna część jego dorobku obejmuje biografistyka

3

. 

1

 Wydana jako Współpraca SDKPiL z SDPRR 1893-1907. Geneza zjednoczenia i stanowi-

sko SDKPiL wewnętrzna SDPRR, Warszawa 1980 (str. 746). 

2

 Tytuł rozprawy Lenin a Polacy i sprawa polska (studium z zakresu polskich kontaktów 

Lenina i percepcji idei leninowskich w polskim ruchu robotniczym 1887-1924). 

3

 M. in. w Encyklopedii Rewolucji Październikowej, (współredaktor z L. Bazylowem), War-

szawa 1977, Warszawa 1987; Postacie z przełomu wieków. Z kręgu działaczy SDKPiL 

Warszawa 1983 (współautor). 

237 Recenzje i artykuły recenzyjne 

Jan Sobczak specjalizuje się głównie w latach przełomu wieków, zwłaszcza 

na styku trudnych stosunków polsko-rosyjskich. Nie unikał w swoim pisarstwie 
historycznym sądów i tematów kontrowersyjnych, wywoływał przez to jakże 
pożyteczne polemiki i spory. Pozostaje otwarta - na razie - kwestia czy będzie 
tak z najnowszą jego pracą

4

. Na pytanie o Mikołaja II, jakim był, profesor Sob-

czak, mimo tylu lat pracy i zajmowania się tą postacią, odpowiada niezmiennie 
krótko: „Nie wiem"

5

. Pisze jedynie „bohater tej książki był człowiekiem dość 

dziwnym, o osobowości nie prostej, trudnym do ujęcia w kolorach czarno-bia-

łych, w kategorycznych stwierdzeniach, pozytywnej bądź negatywnej oceny. Jest 
raczej postacią trudną do zrozumienia, niekiedy wręcz zagadkową. Sięgając do 
terminologii naukowej historii współczesnej, nie należał z pewnością do gatun-
ku politykow-ideologów, ale i nie mieścił się w formule »realpoltik«". W innym 
miejscu Słowa wstępnego, dodawał, że oceny ostatniego cara i sposób funkcjo-
nowania w świadomości społecznej podlegał ewolucji zbieżnej z meandrami 
historii Rosji. Jeśli zaś chodzi o Polskę i Polaków „nie mamy szczególnych po-
wodów, by zachwycać się jakimkolwiek carem rosyjskim, czy idealizować go. 
Dotyczy to i ostatniego z carów - i to niezależnie od jego męczeńskiej śmierci 

i nie pozbawionego dramatycznych momentów bardzo pracowitego życia. Ca-
rowie rosyjscy niezbyt pochlebnie zapisali się w polskiej historii i Mikołaj II nie 

był tu specjalnym wyjątkiem" (s. 7). 

Męczeńska śmierć cara Mikołaja II wywołała w współczesnej historiografii 

rosyjskiej falę idealizacji tego władcy, jest to całkowite odwrócenie tendencji 
z czasów historiografii radzieckiej

6

. Zaś jakby uprzedzając fakty profesor Sob-

czak zauważa na temat swojego bohatera: „Pod wieloma względami jest raczej 

postacią tragiczną. Porządny, pełen wewnętrznej kultury i elegancji, wysporto-
wany, a przy tym delikatny, aż do wstydliwości, przykładny chrześcijanin, ko-

chający mąż i ojciec, wierny pojmowanemu w sposób sakralny carskiemu po-
słannictwu, swojej misji wobec Rosji, a jednocześnie rzeczywiście nie wybitny 
mąż stanu, niewolnik mocno anachronicznych, w dużej mierze feudalnych prze-
konań o relacji narodu i monarchy. Nie był ani despotą ani katem narodu, ale 
i nie był świętym, niektóre jego wady i cechy charakteru mogły irytować, nie-
które okazały się fatalne dla niego samego i dla całej Rosji" (s. 11-12). 

Całość pracy została przedstawiona w układzie chronologicznym, jest to obok 

słowa wstępnego i słowa końcowego 10 obszernych rozdziałów. Te ostatnie zo-
stały podzielone jeszcze na czytelne podrozdziały. I tak pierwszy - co jest natu-

4

 Wprawdzie na karcie tytułowej jest data 1998 r., w rzeczywistości praca ukazała się tuż 

przed wrocławskim zjazdem historyków we wrześniu 1999 r. 

5

 „Gazeta Olsztyńska" 1999, nr 235 (Dodatek: Magazyn). 

6

 Pisał zresztą o tym w innym miejscu. Por. J. Sobczak, Nowe tendencje współczesnej histo-

riografii rosyjskiej, w: Powrót do historii. Europa Środkowa i Wschodnia w historiografii, 
pod redakcją W. Balceraka, Warszawa 1994, s. 69—96. 

238 

Recenzje i artykuły recenzyjne 

ralne - przedstawia w sposób drobiazgowy lata dzieciństwa i wychowanie. Tu 
Autor w oszczędnych słowach nakreślił ostatnie lata panowania Aleksandra II, 
zwłaszcza życie na dworze tego nieprzeciętnego władcy. W interesującym roz-

dziale drugim Autor omówił lata 1881-1890, czyli życie już następcy tronu. 

W rozdziale trzecim w pedantyczny sposób przedstawił wielką podróż następcy 
tronu przez Austro-Węgry, Bałkany, Grecję, Egipt, Indie, Japonię (gdzie doszło 

do zamachu na życie carewicza) i powrót przez Syberię. Kolejny rozdział, mo-
mentami odbiegający od chronologii wykładu, przedstawia dzieje romansu Mi-
kołaja z Matyldą Krzesińską zresztą te lata są omówione w bardzo bogatej lite-
raturze. Została ona też dokładnie zaprezentowana przez biografa. Rozdział pią-
ty przedstawia drogę do małżeństwa z Alix, księżniczką Hessen-Darmstadt. 
Omawia chorobę cara Aleksandra III, którego śmierć niespodziewanie wyniosła 
Mikołaja na tron w 1894 r. Część druga pracy, składająca się także z pięciu roz-
działów, ukazuje pierwsze lata jego rządów do 1900 r. Jest tu przedstawiony 
znakomity opis koronacji i tragedia Chodynki, wizyta w Warszawie związana 
głównie z nadziejami społeczeństwa polskiego, jej przebieg i pokłosie. 

Mimo że praca liczy blisko 48 arkuszy wydawniczych momentami odnosi 

się wrażenie, że Autor ją skracał, ograniczał niektóre wątki, odsyłając czytelni-

ka do przypisów. Imponująca jest podstawa źródłowa, oczywiście nie tylko w ję-
zyku rosyjskim, ale także angielskim, francuskim, niemieckim. Biografia cara 
Mikołaja II jest faktycznie panoramą domu Romanowów tego okresu - najszer-

szą nie tylko w literaturze polskiej. Jest to także faktycznie pierwszy odcinek 
z trylogii poświęconej ostatniemu z carów. Sobczak zapowiedział kontynuację -

Rosja Mikołaja II: Od despotyzmu samowładztwa ku monarchii dumskiej. Eks-

peryment transformacji ustrojowej. 

Zachwyca piękny, literacki język, co sprawia, że czyta się omawianą książkę 

momentami jak znakomitą z wartką narracją powieść. Szkoda, że wydawca 
poskąpił bibliografii i indeksu, „pospieszna"? korekta przepuściła kilka dokucz-
liwych literówek. Ale całość jest godna najwyższego uznania. 

Norbert Kasparek 

Norman Davies, Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 
1919-1920, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1998, str. 291. 

Norman Davies, autor recenzowanej pracy, to chyba jedyny angielski hi-

storyk, który jest tak bardzo zafascynowany Polską, i to zarówno jej przeszło-
ścią jak i teraźniejszością. Może pochodzenie walijskie (N. Davies urodził się 

w rodzinie anglikańskich purytanów, lecz za sprawą dziadka w domu utrzymy-