Finanse zakładów
ubezpieczeń

Ustawa o działalności
ubezpieczeniowej

Pytania wprowadzające

Pytania wprowadzające

•

W

jakich

formach

prawnych

mogą

wykonywać

działalność ubezpieczeniową zakłady ubezpieczeń w
Polsce?

•

Czy może istnieć zakład ubezpieczeń o nazwie:
Spółdzielcza Kasa Ubezpieczeń SA?

•

Czy może istnieć zakład ubezpieczeń o nazwie:
Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych SA?

•

Czy zakład ubezpieczeń o nazwie PZU SA może zawierać
umowy ubezpieczenia na życie?

Bilans zakładów
ubezpieczeń

Bilans

Aktywa

Pasywa

A. Wartości niematerialne i prawne

B. Lokaty

C. Aktywa netto ubezpieczeń na życie,
gdy ryzyko lokaty (inwestycyjne) ponosi
ubezpieczający

D. Należności

E. Inne składniki aktywów

F. Rozliczenia międzyokresowe

A. Kapitał własny

B. Zobowiązania podporządkowane

C.

Rezerwy

techniczno-

ubezpieczeniowe

D. Udział reasekuratorów w rezerwach
techniczno

–

ubezpieczeniowych

(wielkość ujemna)

E.

Oszacowane

regresy

i

odzyski

(wielkość ujemna)

F. Pozostałe rezerwy

G. Zobowiązania z tytułu depozytów
reasekuratorów

H. Pozostałe zobowiązania i fundusze
specjalne

I. Rozliczenia międzyokresowe

Pasywa

Pasywa

•

Struktura źródeł finansowania działalności wyróżnia
zakłady

ubezpieczeń

wśród

innych

podmiotów

gospodarczych;

•

Podstawowym

źródłem

finansowania

działalności

ubezpieczeniowej są składki ubezpieczeniowe, z których
tworzone są rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe, które
z kolei stanowią kapitał obcy;

•

Istotne jest również to, że w pasywach wykazywany jest
udział

reasekuratorów

w

rezerwach

techniczno-

ubezpieczeniowych jako wielkość ujemna.

Kapitały własne

W ramach kapitałów własnych w sprawozdawczości finansowej
wykazuje się:

•

kapitał podstawowy,

•

należne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna),

•

akcje własne (wielkość ujemna),

•

kapitał (fundusz) zapasowy,

•

kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny,

•

pozostałe kapitały rezerwowe,

•

zysk (strata) z lat ubiegłych,

•

zysk (strata) netto.

Kapitały własne

Kapitał podstawowy nie może być niższy aniżeli najwyższa wartość
minimalnego kapitału gwarancyjnego, który wymagany jest dla grup
ubezpieczeń, w których działalność prowadzi ubezpieczyciel.
Wysokość

minimalnego

kapitału

gwarancyjnego

(w

euro)

przedstawia poniższa tabela:

Dział/grupa ubezpieczeń

Forma organizacyjnoprawna zakładu ubezpieczeń

SA

TUW

Dział I – ubezpieczenia na życie

3 700 000

2 775 000

Dział II – pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe

- dla grup 1-9, 16-18

2 500 000

1 875 000

- dla grup 10-15

3 700 000

2 775 000

Kapitały własne

•

Kapitał podstawowy może być pokryty wyłącznie wkładami
pieniężnymi

oraz

opłacony

w

całości

przed

zarejestrowaniem zakładu ubezpieczeń w KRS;

•

Środki na opłacenie kapitału podstawowego nie mogą
pochodzić z kredytu, pożyczki, ani być obciążone w
jakikolwiek sposób.

Nie

mogą także pochodzić

z

nielegalnych lub nieujawnionych źródeł;

•

Kapitał podstawowy stanowi bufor bezpieczeństwa w
funkcjonowaniu

zakładu

ubezpieczeń,

jednak

straty

bilansowe są w pierwszej kolejności pokrywane z kapitału
zapasowego.

Rezerwy techniczno-

ubezpieczeniowe

Rezerwy

techniczno-ubezpieczeniowe, do

tworzenia

których

zobowiązane są zakłady ubezpieczeń:

•

rezerwa składek,

•

rezerwa na ryzyka niewygasłe,

•

rezerwa na niewypłacone odszkodowania i świadczenia, w tym
rezerwę na skapitalizowaną wartość rent,

•

rezerwa na wyrównanie szkodowości (ryzyka),

•

rezerwa ubezpieczeń na życie (rezerwa matematyczna),

•

rezerwa ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi
ubezpieczający,

•

rezerwa na premie i rabaty dla ubezpieczonych,

•

rezerwa na zwrot składek dla członków

•

pozostałe rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe przewidziane w
statucie zakładu ubezpieczeń albo zakładu reasekuracji

Rezerwy techniczno-

ubezpieczeniowe

•

Realizacja zasady realności ochrony ubezpieczeniowej wymaga od
zakładów ubezpieczeń dysponowania odpowiednimi funduszami
(rezerwami) na wypłatę przyszłych odszkodowań i świadczeń;

•

Proces występowania szkód ma jednakże charakter losowy, stąd
najważniejszy

element

kosztów

przedsiębiorstwa

ubezpieczeniowego, którym są odszkodowania i świadczenia, jest
obarczony losowością;

•

Zakład ubezpieczeń musi zatem przewidywać, czyli obliczać wartość
oczekiwaną przyszłych zobowiązań. Suma tych zobowiązań to
tworzone ze składek ubezpieczeniowych rezerwy techniczno-
ubezpieczeniowe;

•

W oparciu o art. 151 ust. 1 u.d.u. rezerwy techniczno-
ubezpieczeniowe można zdefiniować, jako wyodrębnioną część
pasywów, przeznaczoną na pokrycie bieżących i przyszłych
zobowiązań,

które

mogą

wyniknąć

z

zawartych

umów

ubezpieczenia.

Rezerwy techniczno-

ubezpieczeniowe

•

Tworzenie i rozwiązywanie rezerw ma charakter ewidencyjny i polega
na rozliczeniu przychodów (np. rezerwa składek, rezerwa na ryzyka
niewygasłe) i kosztów (np. rezerwa na niewypłacone odszkodowania) w
czasie;

•

Konieczność tworzenia rezerw wynika bowiem nie tylko z ustawy o
działalności ubezpieczeniowej, ale przede wszystkim z fundamentalnej
zasady rachunkowości jaką jest zasada współmierności przychodów i
kosztów;

•

Zgodnie z tą zasadą, podmiot gospodarczy, w tym przypadku zakład
ubezpieczeń, musi wykazać w księgach rachunkowych przychody i
współmierne dla osiągnięcia przychodów koszty;

•

Z uwagi na fakt, że w zakładzie ubezpieczeń okres ochrony
ubezpieczeniowej nie zawsze pokrywa się z okresem obrachunkowym,
zachodzi

konieczność

zaliczenia

pewnej

części

składek

i

odpowiadających im ewentualnych świadczeń ubezpieczeniowych do
danego okresu obrachunkowego, jak również zaliczenia ich na przyszłe
okresy obrachunkowe.

Rezerwy techniczno-

ubezpieczeniowe

•

Dla lepszego zrozumienia problemu tworzenia rezerw,
można

posłużyć

się

przykładem

tworzenia

i

rozwiązywania rezerwy składek;

•

Zgodnie z zasadą współmierności przychodów i kosztów

przychodem danego okresu obrachunkowego jest tylko
ta część składki, która pokrywa ryzyko bieżącego okresu.
Nazywa się ona składką zarobioną;

•

Pozostała część składki przeniesiona jest do rezerwy
składek. W kolejnych okresach obrachunkowych rezerwy
te są rozwiązywane, a ich kwoty zalicza się do składki
zarobionej w danych okresach.

Rezerwy techniczno-

ubezpieczeniowe

•

Rezerwa na ryzyko niewygasłe stanowi uzupełnienie rezerwy
składek i dopełnia ją gdy składka została skalkulowana na zbyt
niskim poziomie.

•

Rezerwa na pokrycie ryzyka niewygasłego znajduje szczególne
zastosowanie w tych ubezpieczeniach, w których występuje
ryzyko

wzrastające (np. w

ubezpieczeniach chorób i

inwalidztwa – ryzyko wzrasta wraz z wiekiem, natomiast
składka ustalana jest na średnim poziomie) lub które
charakteryzują się nierównomiernym rozkładem ryzyka (np.
roczne ubezpieczenia upraw)

Aktywa

Aktywa

•

W konsekwencji specyfiki działalności ubezpieczeniowej
majątek zakładu ubezpieczeń ma charakter głównie finansowy.
Większość aktywów firmy ubezpieczeniowej stanowią bowiem
lokaty, w ramach których dominującą pozycję zajmują
instrumenty rynku pieniężnego i kapitałowego;

•

Majątek trwały, w przypadku zakładu ubezpieczeń, ma
natomiast marginalne znaczenie;

•

Zakłady

ubezpieczeń

nie

posiadają

również

aktywów

obrotowych, typowych dla innych podmiotów gospodarczych,
takich jak materiały, towary czy produkty gotowe, ponieważ
działalność

ubezpieczeniowa

wiąże

się

z

produktem

niematerialnym, który nie jest składnikiem majątku.

Lokaty

•

Działalność lokacyjną zakładów ubezpieczeń reguluje ustawa o
działalności ubezpieczeniowej. Szczególnym regulacjom poddana
została problematyka lokowania aktywów stanowiących pokrycie
rezerw techniczno-ubezpieczeniowych. Rezerwy techniczno-
ubezpieczeniowe mają charakter ewidencyjny, a „fizycznym”
wyrazem ich istnienia są właśnie lokaty.

•

Art. 154 u.d.u. stanowi, iż zakład ubezpieczeń ma obowiązek
posiadać pełne pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych
brutto w aktywach. Przepis ten ma na celu ochronę środków
zgromadzonych w ramach rezerw przed ich deprecjacją.

•

W świetle art. 153 u.d.u. nadrzędnym celem inwestowania
środków finansowych zakładu ubezpieczeń jest taka alokacja
środków, która zagwarantuje pożądaną stopę zwrotu z inwestycji
(rentowność),

przy

założonym

poziomie

ryzyka

(bezpieczeństwo), z uwzględnieniem konieczności zapewnienia
płynności środków

Lokaty

•

Mając na uwadze specyfikę zakładu ubezpieczeń jako
instytucji zaufania publicznego, a także normy zawarte w
art. 154 ust. 4 i ust. 5 u.d.u., można stwierdzić, iż
najważniejszymi

kryteriami

doboru

instrumentów

finansowych są bezpieczeństwo i płynność.

•

Szczególne znaczenie kryterium bezpieczeństwa znajduje
potwierdzenie w ustawowej zasadzie dywersyfikacji, w myśl
której lokaty ubezpieczyciela powinny być w odpowiedni
sposób zróżnicowane i rozproszone.

•

W związku z tym nie mogą być związane z jednym rodzajem
instrumentów finansowych (dywersyfikacja przedmiotowa)
ani też z jednym emitentem (rozproszenie podmiotowe).
Regulacja ta w istotny sposób wpływa na zmniejszenie
ryzyka portfela inwestycyjnego.

Aktywa

Ograniczenia przedmiotowe

Ograniczenia podmiotowe

Papiery wartościowe dopuszczone
do publicznego obrotu na rynku
regulowanym

i

jednostkach

uczestnictwa

w

funduszach

inwestycyjnych

40%

Nieruchomości oraz inwestycje w
certyfikaty inwestycyjne funduszy
inwestycyjnych, dokonujących lokat
wyłącznie w nieruchomości

25%

10% wartości rezerw techniczno-
ubezpieczniowych

w

jednej

nieruchomości

lub

kilku

nieruchomościach, które ze względu
na swoje położenie powinny być
uznane za jedną lokatę

Pożyczki zabezpieczone hipotecznie

5% wartości rezerw techniczno-
ubezpieczeniowych

w

pożyczce

zabezpieczonej

hipotecznie,

udzielonej

temu

samemu

pożyczkobiorcy

lub

grupie

pożyczkobiorców

związanych

ze

sobą

Listy zastawne

10%

Udział

zakładu

ubezpieczeń

w

przedsiębiorstwie,

które

jest

emitentem

tych

papierów

wartościowych, nie przekracza 10%
jego kapitału podstawowego

Udziały, akcje niedopuszczone do
obrotu na rynku regulowanym
Inne papiery wartościowe o stałej
lub zmienne stopie dochodu
Certyfikaty inwestycyjne funduszy
inwestycyjnych zamkniętych

10%

Aktywa

Ograniczenia przedmiotowe

Ograniczenia podmiotowe

Dłużne papiery wartościowe o
stałej kwocie dochodu i pożyczki
zabezpieczone

przez

instytucje

finansowe

10%

Papiery

wartościowe

jednego

emitenta lub grupy emitentów
powiązanych

5%

Pożyczki jednego pożyczkobiorcy
lub

grupy

pożyczkobiorców

związanych ze sobą
Pożyczki,

które

nie

są

zabezpieczone

hipotecznie

albo

przez instytucje finansowe

5%

1% w jednej pożyczce

Należności

od

cedentów,

reasekuratorów, ubezpieczających
lub

pośredników

ubezpieczeniowych

oraz

udział

reasekuratoró

w

rezerwach

techniczno-ubezpieczeniowych

25%

5% niezabezpieczonych hipotecznie
albo przez instytucje finansowe
Nie są wymagane zabezpieczenia od
reasekuratorów, którzy wykonują
działalność w ramach uzyskanego na
podstawie

ustawy

zezwolenia

organu nadzoru lub w ramach
swobody świadczenia usług albo
uzyskali pozytywną opinię organu
nadzoru

Środki trwałe

5%

Środki pieniężne

3%

Zarachowane czynsze i odsetki

3%

Lokaty (płynność)

•

Działalność lokacyjna zakładów ubezpieczeń działu I
znacznie

różni

się

od

działalności

lokacyjnej

przedsiębiorstw ubezpieczeniowych działu II.

•

Wynika to z różnego horyzontu inwestycyjnego, który z
kolei stanowi konsekwencję różnej długości okresu, na
który zawierane są umowy ubezpieczenia w przypadku
ubezpieczeń majątkowych i ubezpieczeń na życie.

•

Cykl w ubezpieczeniach majątkowych wynosi bowiem
zazwyczaj około jednego roku, a w ubezpieczeniach na
życie od kilkunastu do kilkudziesięciu lat.

Lokaty (płynność)

•

W zakładach ubezpieczeń działu II lokaty muszą ponadto być na
tyle płynne, aby mogły być dostępne w razie wzrostu kosztów
ich funkcjonowania, jak też wzmożonej szkodowości. W
przypadku zakładów ubezpieczeń na życie z większą precyzją,
niż w przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych działu II, określić
można zarówno zapotrzebowanie wysokości przyszłych wypłat,
jak też ich terminy.

•

W związku z przedstawionymi powyżej przyczynami, w
strukturze portfela lokat zakładów ubezpieczeń działu I
powinny dominować instrumenty o charakterze średnio i
długookresowym. Przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe działu II,
które większość swoich zobowiązań będą musiały wypłacić w
ciągu roku, winny natomiast posiadać głównie lokaty
krótkoterminowe

Wypłacalność
zakładów ubezpieczeń

Rezerwy, środki własne a

wypłacalność

•

Warunkiem koniecznym dla zachowania wypłacalności
zakładu ubezpieczeń jest posiadanie adekwatnych do
skali działalności rezerw techniczno-ubezpieczeniowych.
Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe odzwierciedlają
bowiem oczekiwaną wartość bieżących i przyszłych
zobowiązań, jakie mogą wyniknąć z zawartych umów
ubezpieczenia;

•

W toku prowadzonej działalności mogą jednakże pojawić
się okoliczności nieprzewidziane, konsekwencją których
będzie wystąpienie zobowiązań o wartości znacznie
przewyższającej oczekiwaną wartość odszkodowań i
świadczeń.

Rezerwy, środki własne a

wypłacalność

•

Ryzyko ubezpieczyciela, związane z negatywnym
odchyleniem faktycznych wypłat odszkodowań i
świadczeń od założonych, nazywane jest ryzykiem
składki lub underwritingowym.

•

W takich sytuacjach zapewnieniu wypłacalności
zakładu

ubezpieczeń

służą,

oprócz

rezerw

techniczno-ubezpieczeniowych,

środki

własne

ubezpieczyciela.

•

Pełnią one rolę buforu bezpieczeństwa na
wypadek,

gdyby

rezerwy

techniczno-

ubezpieczeniowe nie wystarczyły na wypłatę
odszkodowań i świadczeń.

Koncepcje w zakresie wypłacalności

zakładu ubezpieczeń

W świecie funkcjonują dwa podejścia do problematyki
wypłacalności zakładów ubezpieczeń:

•

Pierwsze

oparte

jest

na

koncepcji

tzw.

marginesu

wypłacalności i stanowi podejście obecnie obowiązujące w
krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce.

•

Drugie podejście oparte zostało na koncepcji kapitału
ważonego ryzykiem (RBC – risk based capital). Koncepcja
kapitału ważonego ryzykiem została przyjęta w USA w 1992 r
w odniesieniu do ubezpieczeń na życie, w 1993 r. dla
ubezpieczeń majątkowych oraz w 1996 r. dla ubezpieczeń
zdrowotnych. Systemem wypłacalności zbliżonym do przyjętej
w

ustawodawstwie

amerykańskim

koncepcji

kapitału

ważonego ryzykiem jest opracowany przez Komisję Europejską
system Solvency II.

Koncepcja tzw. marginesu

wypłacalności

•

W świetle art. 146 ust. 1 u.d.u. zakład ubezpieczeń obowiązany
jest posiadać środki własne w wysokości nie niższej niż margines
wypłacalności i nie niższej niż kapitał gwarancyjny;

•

Środki własne definiowane są, jako aktywa ubezpieczyciela, z
wyłączeniem aktywów: przeznaczonych na pokrycie wszelkich
przewidywalnych

zobowiązań,

wartości

niematerialnych

i

prawnych, akcji i udziałów własnych będących w posiadaniu
zakładu

ubezpieczeń,

z

tytułu

odroczonego

podatku

dochodowego;

•

Margines wypłacalności definiowany jest jako obliczona za
pomocą określonego algorytmu najniższa wysokość środków
własnych, jaką powinien posiadać zakład ubezpieczeń na
danym etapie działalności.

Koncepcja tzw. marginesu

wypłacalności

Konstrukcja algorytmu obliczenia marginesu wypłacalności
zależy od działu i grup prowadzonych ubezpieczeń:

•

W uproszczeniu, wysokość marginesu wypłacalności dla
zakładów ubezpieczeń działu II oraz działu I grupa 5
uzależniona jest od przeciętnej rocznej kwoty odszkodowań i
świadczeń lub składki przypisanej brutto oraz współczynnika
reasekuracyjnego.

•

W przypadku zakładów ubezpieczeń dział I jego wielkość
zależy od grupy ubezpieczeń (inaczej oblicza się go w
poszczególnych grupach działu I), a w szczególności od:
rezerwy matematycznej, wielkości ryzyka brutto zakładu
ubezpieczeń, wielkości ryzyka na udziale własnym, długości
trwania okresu ubezpieczenia i ryzyka inwestycyjnego.

Koncepcja tzw. marginesu

wypłacalności

•

Kapitał

gwarancyjny,

w

odróżnieniu

od

marginesu

wypłacalności, stanowi pewien niewystarczający dla pełnego
zabezpieczenia

przyszłych

wypłat

z

tytułu

umowy

ubezpieczenia,

lecz

przejściowo

dopuszczalny

poziom

środków własnych ubezpieczyciela.

•

Jeszcze inaczej można scharakteryzować kapitał gwarancyjny
jako dolną granicę pokrycia marginesu wypłacalności.

•

Zgodnie z art. 146 ust. 2 u.d.u. kapitał gwarancyjny jest równy
większej

z

wartości:

1)

jednej

trzeciej

marginesu

wypłacalności

lub

2)

minimalnej

wysokości

kapitału

gwarancyjnego.

Solvency II

•

Zmieniające się warunki rynkowe, w których funkcjonują
zakłady ubezpieczeń, stworzyły potrzebę prac w zakresie
doskonalenia systemu wypłacalności;

•

System

Solvency

I

oparty

o

koncepcję

marginesu

wypłacalności, pomijał problematykę ryzyka, na które
narażone są zakłady ubezpieczeń w związku z prowadzoną
działalnością;

•

Prace nad ustanowieniem nowego systemu wypłacalności dla
działalności ubezpieczeniowej, czyli Solvency II (Wypłacalność
II), Komisja Europejska rozpoczęła w 2001 r. ;

•

Wymogi Solvency II wobec firm ubezpieczeniowych mają
zacząć obowiązywać w Unii Europejskiej od 1 stycznia
2014 r.

Solvency II

Według głównych założeń systemu Solvency II:

•

Nowy model wypłacalności uwzględnia obok ryzyka ubezpieczeniowego,
również ryzyko rynkowe (spadek wartości aktywów), ryzyko kredytowe
(ryzyko niespłacenia należności), ryzyko operacyjne (nadużycie lub
zawodność systemu) oraz ryzyko płynności;

•

System Solvency II skonstruowany jest zatem w sposób zbliżony do
funkcjonującej

w

USA

koncepcji

kapitału

ważonego

ryzykiem.

Uwzględnia jednakże, w odróżnieniu od modelu amerykańskiego, ryzyko
operacyjne. Takie podejście do problematyki ryzyka nawiązuje do
umowy kapitałowej Bazylea II;

•

W celu zapewnienia spójności rozwiązań w całym sektorze finansowym,
system Solvency II powinien być, tam gdzie to możliwe, kompatybilny z
podejściem i regułami przyjętymi w sektorze bankowym;

•

Nowy system wypłacalności będzie ukierunkowany na bardziej
efektywny nadzór nad ubezpieczeniowymi grupami kapitałowymi i
konglomeratami finansowymi, uwzględniając w ten sposób realia
rynkowe.

Opracowane na podstawie:

Gąsiorkiewicz L., Finanse zakładów ubezpieczeń majątkowych, C.H. Beck, Warszawa 2009.
Monkiewicz J., Solvency II – Qui bono? [w:] Studia ubezpieczeniowe, Zeszyty Naukowe nr 127, red. J. Handschke,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009.

Podstawy ubezpieczeń t. 1, red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa 2005.

Ubezpieczenia, red. W. Sułkowskiej, wyd. AE w Krakowie, Kraków 2007.

Ubezpieczenia. Pordęcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa 2010.

Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, red. E. Kucka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w
Olsztynie, Olsztyn 2009.
Wieteska S., Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe zakładów ubezpieczeń majątkowo-osobowych. Teoria i praktyka,
Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Łódź 2004.

Zarządzanie finansami w zakładach ubezpieczeń, red. W. Ronka-Chmielowiec, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz
Wrocław 2004.