1
Autor
Jolanta Faliszewska
Redakcja
Grażyna Lech
Korekta
Anna Banasik
Projekt okładki
Jerzy Matuszewski
Oprawa graficzna
Artur Gulewicz, Tomasz Kozłowski
Zdjęcia
Corbis, Jay Gardner, shutterstock, Grzegorz Wrzecionowski
Skład komputerowy
Barbara Jaworska
Ja i moja szkoła. Program kształcenia zintegrowanego w klasach I-III szkoły podstawowej
dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właS
ciwego do spraw oS
wiaty i wy-
chowania i wpisany do wykazu programów przeznaczonych dla I etapu edukacyjnego
szkoły podstawowej na podstawie recenzji:
mgr Katarzyny Lotkowskiej,
dr Małgorzaty Żytko.
Numer dopuszczenia: DKOS 5002-54/07
MAC EDUKACJA S.A.
25-655 Kielce, ul. Łódzka 308
tel. [phone]; faks 041 366 55 55
e-mail: [e-mail]; http://www.mac.pl
SPIS TREŚCI
1. Wstęp .................................................................................................................... 4
2. Charakterystyka programu ................................................................................. 5
3. Obudowa dydaktyczna programu ...................................................................... 5
4. Założenia teoretyczne programu ........................................................................ 7
5. Style uczenia się a inteligencje wielorakie ........................................................ 16
6. Metody nauczania a inteligencje wielorakie ..................................................... 17
7. Organizacja S
rodowiska uczenia się .................................................................. 17
8. Rola nauczyciela w rozwijaniu inteligencji wielorakich dzieci ........................18
9. Rola rodziców w rozwijaniu inteligencji wielorakich dzieci ............................19
10. Rola współpracy szkoły i rodziców w edukacji dzieci ......................................19
11. Cele ogólne kształcenia na pierwszym etapie edukacji ................................... 20
12. Cele szczegółowe kształcenia na pierwszym etapie edukacji ..........................20
13. Procedury osiągania celów i ich wyniki ............................................................ 23
14. Obszary tematyczne realizowane w podręcznikach Ja i moja szkoła
dla klas 1 3, sprzyjające rozwijaniu inteligencji wielorakich .......................... 24
15. TreS
ci kształcenia w klasach 1 3 ....................................................................... 28
16. Oczekiwane efekty aktywnoS
ci ucznia, oddziaływań nauczyciela
i rodziców............................................................................................................ 48
17. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów ..................................................... 61
18. O autorze ............................................................................................................63
19. Warto przeczytać ................................................................................................ 64
MądroS
ć to:
zamiłowanie do patrzenia z wielu perspektyw,
wprawa w patrzeniu z wielu perspektyw
i owoc patrzenia z wielu perspektyw.
Z. Pietrasiński
1. Wstęp
Współczesna szkoła przegrywa z mediami jako x
ródło informacji. Prasa, radio, te-
lewizja czy Internet dostarczają wiedzę szybko i w atrakcyjnej formie.
Szkoła może jednak przyciągać uczniów, oferując im zdobywanie umiejętnoS
ci: sku-
tecznego uczenia się, selekcji informacji, wykorzystywania wiedzy i scalania obrazu
S
wiata, co można ogólnie nazwać kulturą poznawczą (Z. Pietrasiński, 2000).
Szkoła również powinna wprowadzać uczniów w system wartoS
ci społecznych i du-
chowych w obrębie kultury, w której żyją.
Z obserwacji dzieci wynika, że każde uczy się inaczej. Zadaniem nauczyciela jest
uczyć dzieci w sposób uwzględniający ich predyspozycje i preferencje.
Teoria inteligencji wielorakich Howarda Gardnera neguje jednolite widzenie inte-
ligencji, a tym samym koncepcję szkoły, w której istnieje tylko jeden sposób naucza-
nia, uczenia się i oceniania. W zamian proponuje tworzenie S
rodowiska edukacyjne-
go, które będzie optymalne dla ucznia. Aby je stworzyć, nie potrzeba wielu nakładów
finansowych, ale wiedzy nauczycieli, rodziców i nadzoru pedagogicznego o profilach
inteligencji dzieci, zgodnych z teorią inteligencji wielorakich, a także dobra wola wdra-
żania tej wiedzy w życie w codziennej praktyce pedagogicznej.
W programie Ja i moja szkoła starano się przybliżyć nauczycielom koncepcję inteli-
gencji wielorakich Howarda Gardnera. Zdając sobie sprawę, że przedstawiono tylko
zarys tej teorii, zamieszczono wykaz książek, które pozwolą zainteresowanym poznać
ją dokładniej.
Natomiast podręczniki Ja i moja szkoła wraz z Domowniczkami przeznaczone do kształ-
cenia zintegrowanego w klasach 1 3 to narzędzia, które pomogą nauczycielom i ro-
dzicom rozwijać inteligencje wielorakie dzieci.
4
2. Charakterystyka programu
Program Ja i moja szkoła przeznaczony jest dla pierwszego etapu kształcenia ogólnego
w szkole podstawowej. Przedstawiono w nim cele ogólne i szczegółowe kształcenia na tym
etapie edukacji, materiał nauczania, oczekiwane efekty edukacyjne, a także opis optymal-
nych warunków realizacji wymienionych celów i wskazania dotyczące oceniania.
Program ma układ spiralny. Umożliwia to powracanie do treS
ci poruszanych w po-
przednich klasach i prezentowanie ich w poszerzanych kontekstach oraz zmienianie
ich struktury w miarę poszerzania wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci dzieci. Układ taki sprzy-
ja również zapamiętywaniu przez dzieci omawianych zagadnień.
Program można dostosować do wymagań konkretnej szkoły, biorąc pod uwagę jej
warunki S
rodowiskowe i potrzeby społeczne.
3. Obudowa dydaktyczna programu
Skuteczna realizacja programu Ja i moja szkoła w klasach 1 3 możliwa jest dzięki
materiałom edukacyjnym przeznaczonym dla dzieci, nauczycieli i rodziców, w których
zamieszczono treS
ci zgodne z wymogami Podstawy programowej (Dziennik Ustaw RP z 23
lutego 1999 r.).
Do każdej klasy przygotowano: podręcznik z ćwiczeniami (10 częS
ci) i suplement
Wielkanoc, Domowniczek  zeszyt do zadań domowych (10 częS
ci), Wycinanki (2 częS
ci),
Lekturnik, książkę Czytam i piszę  ćwiczenia dodatkowe (dla klasy pierwszej), przewodnik
metodyczny (10 częS
ci), 2 płyty CD, sprawdziany.
Podręcznik podzielony jest na 10 częS
ci, po jednej na każdy miesiąc nauki. W każ-
dej częS
ci wydzielone są bloki tematyczne podzielone na dni, które mają tematy prze-
wodnie. Osobną częS
ć podręcznika stanowi Wielkanoc.
Podręcznik zaplanowany jest na 75% godzin dydaktycznych w każdym miesiącu.
Pozostałe 25% godzin w miesiącu nauczyciel może przeznaczyć na realizowanie włas-
nych pomysłów edukacyjnych, opracowanie lektury, zajęcia rozwijające twórczą ak-
tywnoS
ć dzieci, sprawdzenie i utrwalenie wiadomoS
ci, wycieczki, wyjS
cia do kina, te-
atru itp. JeS
li zespół uczniowski ma trudnoS
ci dydaktyczne, materiał zawarty w pod-
ręczniku może być realizowany w wolniejszym tempie, przez cały miesiąc.
Podręcznik zawiera tematykę związaną z kształtowaniem osobowoS
ci dziecka, S
wiata
wartoS
ci, tożsamoS
ci osobistej i społecznej, zasad współżycia, poszanowania godnoS
ci
swojej i innych ludzi. Wskazuje dzieciom x
ródła i sposoby rozwoju osobistego, a zawarte
w nim treS
ci ułatwiają modelowanie postaw pożądanych społecznie oraz dostrzeganie
własnych zainteresowań i predyspozycji.
Domowniczek to zeszyt z zadaniami, które trzeba wykonać w domu. Ułatwia on
dziecku zapamiętywanie, co jest zadane i co trzeba przynieS
ć do szkoły na zajęcia.
5
Zawiera ćwiczenia dobrane w taki sposób, aby dziecko mogło je wykonać samodziel-
nie lub przy niewielkiej pomocy rodziców albo opiekunów. Służy do utrwalenia wia-
domoS
ci i umiejętnoS
ci szkolnych dziecka, rozwijania zaciekawienia S
wiatem oraz
pobudzania do aktywnoS
ci słownej, matematycznej, ruchowej, plastycznej, muzycz-
nej i przyrodniczej. Pozwala rodzicom kontrolować przebieg edukacji dziecka i do-
strzegać napotykane przez nie trudnoS
ci oraz szczególne uzdolnienia. W Domownicz-
ku zawarte są interesujące propozycje spędzania wolnego czasu w gronie rodzinnym,
tytuły ciekawych książek, gry i zabawy.
W każdym Domowniczku znajduje się artykuł Co powinni wiedzieć rodzice i opiekunowie.
W artykułach przedstawione są najważniejsze informacje o istocie kształcenia zinte-
growanego, rozwoju psychofizycznym dziecka oraz przyczynach trudnoS
ci w nauce
i zachowaniu. Mają one pomóc rodzicom w przezwyciężaniu trudnoS
ci edukacyjnych
i wychowawczych ich dzieci oraz wskazują x
ródła informacji i pomocy.
Zaproponowana w Domowniczku forma współpracy między rodzicami i nauczycielami
sprzyja S
wiadomemu włączaniu się rodziny w proces edukacji dziecka.
Kontrolowanie Domowniczka przez nauczyciela daje możliwoS
ć diagnozowania po-
stępów edukacyjnych dziecka, a także wgląd w jego sytuację rodzinną.
Wycinanki stanowią integralną częS
ć podręcznika. Zawierają ciekawe materiały
do zajęć. Są tak zaprojektowane, aby dziecko mogło nadać każdej pracy indywidual-
ny rys. Wycinanki dają dzieciom możliwoS
ć wyboru pracy. Opis sposobu jej wykonania
ma na celu rozwijanie umiejętnoS
ci czytania ze zrozumieniem i planowania pracy.
Lekturnik można wykorzystać podczas tygodni przeznaczonych na zajęcia bez
podręcznika. Zawiera on spis lektur dla danej klasy, metryczki lektur, informacje o au-
torach, objaS
nienia wprowadzanych terminów literackich i pojęć związanych z edu-
kacją czytelniczą, różnorodne ćwiczenia, propozycje prac plastycznych i technicznych,
dodatkowe informacje i ciekawostki oraz wycinanki.
Przewodniki metodyczne zawierają: rozkład materiału nauczania, przewidywa-
ne osiągnięcia uczniów (plany wynikowe), scenariusze zajęć dziennych, scenariusze
zajęć motoryczno-zdrowotnych, scenariusze opracowania lektur, scenariusze zajęć
rozwijających różnorodne rodzaje aktywnoS
ci dziecka, scenariusze spotkań z rodzica-
mi, wkładki z dodatkowymi materiałami do zajęć, karty osiągnięć edukacyjnych ucznia
za każdy miesiąc.
Sprawdziany zawierają: zadania z różnych obszarów aktywnoS
ci edukacyjnych, szcze-
gółowy opis celów zadań, punktację do każdego zadania i sugestię, w jaki sposób przeli-
czyć zdobyte punkty na oceny. Sprawdziany dla klasy pierwszej zawierają np. ćwiczenia
pozwalające dziecku rozwijać sprawnoS
ć manualną poprzez naukę kreS
lenia szlaczków,
pisanie liter w oparciu o podane wzory, połączeń międzyliterowych, wyrazów i cyfr.
6
4. Założenia teoretyczne programu
Co to są inteligencje wielorakie?
Najważniejszym wkładem, jaki może wnieS
ć oS
wiata
do rozwoju dziecka, jest dopomożenie mu w znalezieniu
dziedziny, która najbardziej odpowiada jego talentom,
w której będzie kompetentnym fachowcem,
w której praca będzie mu dawała zadowolenie.
Howard Gardner,
amerykański psycholog
W edukacji zawsze kładziono szczególny nacisk na rozwój inte-
ligencji. Rozumiano przez nią pewną zdolnoS
ć ogólną, którą po-
Howard Gardner
siada każdy człowiek w mniejszym lub większym stopniu i która
(ur. w 1943 r.)
determinuje jego wyniki w nauce.
Howard Gardner poszedł dalej, dowodząc, że istnieją inteligencje wielorakie, które
można kształtować i rozwijać, co zwiększa możliwoS
ci uczenia się dzieci. Definiuje on
każdą z inteligencji jako  zdolnoS
ć rozwiązywania problemów albo kształtowania wy-
tworów ludzkiej pracy, która ceniona jest w jednym lub wielu kręgach kulturowych
lub społecznoS
ciach (H. Gardner, 2002).
Inteligencje wielorakie to potencjały biologiczne każdego człowieka, które współdzia-
łają ze sobą w celu rozwiązywania problemów i wytwarzania produktów. Połączenia
różnych inteligencji oraz ich nasilenie decydują o zróżnicowaniu ludzi. Co ciekawe,
połączenie różnych inteligencji w przypadku jednostki ma charakter synergii, a nie
zwykłego połączenia, to znaczy, że całoS
ć nie jest tylko sumą częS
ci, ale czymS
więcej.
Inteligencje te zdeterminowane są przez czynniki S
rodowiskowe, które sprzyjają ich
rozwojowi lub nie, w zależnoS
ci od kontekstu kulturowego, w którym żyje dana jednostka.
Każde dziecko ma niepowtarzalny profil inteligencji
7
Charakterystyka wybranych inteligencji
Inteligencja językowa
Przejawia się między innymi w sprawnym posługiwaniu się symbolami, płynną
mową i dobrym rozumieniem tekstu. Ludzie obdarzeni taką inteligencją mają
bogaty zasób słów i komunikują się z innymi niezwykle sprawnie.
Przedstawiciel: Wisława Szymborska.
8
Inteligencja matematyczno-logiczna
Jej przejawem jest między innymi sprawne wykonywanie operacji na symbo-
lach abstrakcyjnych, rozumowanie oraz wszelkiego rodzaju obliczenia.
Przedstawiciel: Albert Einstein.
Inteligencja wizualno-przestrzenna
Wyróżnia się preferencją w posługiwaniu się operacjami wyobrażeniowo-
-przestrzennymi, myS
leniem obrazami, a także wierną pamięcią wzrokową.
Przedstawiciel: Pablo Piccasso.
Inteligencja muzyczna
Przejawia się szczególnym rozumieniem treS
ci, których noS
nikiem jest dx
więk.
Ludzie obdarzeni taką inteligencją swój stosunek do S
wiata wyrażają poprzez dx
więki.
Przedstawiciel: Wolfgang Amadeusz Mozart.
Inteligencja przyrodnicza
Przejawia się szczególnym zainteresowaniem naturalnym otoczeniem człowie-
ka, szczególnym rozumieniem S
wiata roS
lin i zwierząt oraz zjawisk przyrody.
Przedstawiciel: Karol Darwin.
Inteligencja kinestetyczna
Przejawia się w preferowaniu ruchu twórczego i sportowego. Własne ciało wyko-
rzystywane jest do wyrażania emocji, udziału w grze lub wytwarzania produktu.
Przedstawiciel: Isadora Duncan.
Inteligencja interpersonalna
Przejawia się w zdolnoS
ci rozumienia relacji międzyludzkich, a także cudzych
uczuć, intencji i stanów psychicznych.
Przedstawiciel: Mahatma Gandhi.
Inteligencja intrapersonalna
Jej przejawem jest szczególne rozumieniu samego siebie, swoich zalet, słaboS
ci,
uczuć, pragnień.
Przedstawiciel: Antoni Kępiński.
Nazwa inteligencje wielorakie miała wskazać, że może ich być jeszcze więcej.
H. Gardner pozostawia ustalenie ich liczby dalszemu rozwojowi nauki, a zwłaszcza
neurobiologii.
9
Inteligencje wielorakie a praca mózgu
H. Gardner skojarzył również inteligencje wielorakie z wyspecjalizowaniem się półkul
mózgowych.
Lewa półkula: logiczne myS
lenie, język (mowa, czytanie, pisanie), zbiory, licze-
nie, technika, kolejnoS
ć działania, liniowoS
ć, szczegóły, analiza,
myS
lenie przyczynowe, ukierunkowanie na strukturę (reguły), pa-
mięć operacyjna, przyszłoS
ć.
Prawa półkula: rytm, obraz, wyobrax
nia, porównania, sen na jawie, barwa, wy-
miary, relacje przestrzenne, synteza, intuicja, muzyka, sztuka, spon-
taniczne działanie, ukierunkowanie na ludzi, terax
niejszoS
ć.
10
Co to jest profil inteligencji?
Teoria H. Gardnera ma różnorodne implikacje dla edukacji w wielu krajach S
wia-
ta, w których realizuje się programy oS
wiatowe oparte o tę teorię. Najważniejsze dla
praktyki szkolnej i przyjęte w programie Ja i moja szkoła wydają się założenia:
 Każda jednostka posiada wszystkie rodzaje inteligencji, rozwinięte w różnym stop-
niu.
 Inteligencje wielorakie tworzą profil inteligencji niepowtarzalny dla innych jed-
nostek.
 Profil ten jest dynamiczny i zmienia się w trakcie rozwoju jednostki.
 Wszystkie inteligencje współpracują ze sobą w różnych konfiguracjach.
 Inteligencje wielorakie można rozwijać poprzez różnorodne ćwiczenia.
 WłaS
ciwa organizacja S
rodowiska szkolnego i domowego sprzyja rozwojowi inteli-
gencji wielorakich.
Jak rozwijać inteligencje wielorakie w szkole?
Według H. Gardnera celem szkoły powinno być pomaganie dzieciom w rozwoju
inteligencji wielorakich. Nauczyciel powinien pomóc dziecku w rozpoznaniu jego włas-
nych możliwoS
ci poznawczych poprzez organizowanie aktywnoS
ci umożliwiających
 przeżycia krystalizujące 1 i dobrać właS
ciwe metody dydaktyczne.
ZnajomoS
ć profilu inteligencji dziecka przez nauczyciela i rodziców powinna się
przełożyć na sposób jego edukowania i oceniania.
Wymienione wyżej rodzaje inteligencji wskazują, że sama szkoła nie jest w stanie
sprostać zaspokajaniu potrzeb edukacyjnych dzieci. Konieczne jest włączanie innych
placówek i instytucji edukacyjnych (kino, muzeum, filharmonia, teatr itp.) zapewnia-
jących bodx
ce stymulujące różne rodzaje inteligencji.
OkreS
lenie profilu inteligencji wielorakich dziecka powinno podpowiadać nauczycie-
lom, rodzicom i opiekunom, jakie rodzaje zajęć należy zapewnić dziecku w domu, w szko-
le i podczas zajęć dodatkowych. I nie chodzi tu tylko o mocne strony dziecka, ale także
o stymulowanie jego słabszych, na tym etapie rozwoju, stron.
1
przeżycia krystalizujące to przeżycia pozwalające dziecku odkryć swoje uzdolnienia, zainteresowania
11
Charakterystyka inteligencji wielorakich na podstawie
funkcjonowania dzieci w edukacji wczesnoszkolnej
Przewaga inteligencji językowej
Agatka uważnie czyta wszystko, co wpadnie jej w ręce. Uwiel-
bia słuchać bajek, opowiadań i wierszy czytanych przez na-
uczyciela. Na zajęciach chętnie przyłącza się do rozmowy.
Umie objaS
niać, argumentować i bronić swojego zdania. Czę-
sto tłumaczy innym dzieciom, jak rozwiązać jakiS
problem.
Nie nużą ją ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne, a opo-
wiadania dziewczynki wyróżniają się bogactwem słownictwa.
Przewaga inteligencji matematyczno-logicznej
Jola jest nad wiek poważna. Zawsze jest dobrze zorganizo-
wana. Stara się przewidywać skutki swojego zachowania.
Lubi liczyć, rozwiązywać zadania, zagadki i wyciągać wnios-
ki. Dziewczynka jest dociekliwa, systematyczna i dokładna.
W czasie zajęć szkolnych zadaje dużo pytań i sprawdza, czy
wszystko zostało poprawnie obliczone i napisane.
Przewaga inteligencji wizualno-przestrzennej
Kuba często się zamyS
la w czasie zajęć. Wyrax
nie się ożywia,
gdy w książkach obok tekstów pojawiają się obrazki, diagramy,
mapki, labirynty. Lubi, kiedy na zajęciach prezentowane są fil-
my lub pokazy multimedialne. Dostrzega na nich szczegóły,
które umykają innym. Wykonane przez niego prace plastycz-
ne wyróżniają się ciekawą tematyką, dobrym wyczuciem kolo-
ru, proporcji i dużą liczbą szczegółów. Kuba lubi lepić z plaste-
liny, projektować i wykonywać prace techniczne z różnych ma-
teriałów. W jego zeszytach jest pełno kolorowych podkreS
leń.
Przewaga inteligencji muzycznej
A
ukasz ożywia się, kiedy na zajęciach słyszy dx
więki muzy-
ki, uczy się piosenki lub tańców. Ładnie S
piewa. Jest szcze-
gólnie wrażliwy na wysokoS
ć dx
więków i emocje zawarte
w utworach muzycznych. Z łatwoS
cią rozpoznaje brzmienie
instrumentów. Szybko nauczył się grać na dzwonkach.
W czasie zajęć i przerw często nuci pod nosem, pogwizduje
lub bębni, w co się da. Lubi się uczyć, kiedy w tle słyszy
muzykę.
12
Przewaga inteligencji kinestetycznej
Grażynka nie lubi siedzieć bezczynnie. Już po chwili zaczy-
na się wiercić i kręcić lub manipulować przedmiotami. Naj-
lepiej uczy się wtedy, kiedy może coS
wziąć do ręki, wyko-
nać jakąS
czynnoS
ć, klaskać, chodzić itp. Uwielbia sport, ta-
niec, roboty ręczne. Szczególną przyjemnoS
ć sprawia jej za-
bawa w teatr. Ma wyrazistą mimikę i gestykulację.
Przewaga inteligencji przyrodniczej
Filip żyje w S
wiecie przyrody. Potrafi godzinami oglądać al-
bumy ze zwierzętami. Mówi, że w przyszłoS
ci będzie wetery-
narzem. Szybko nauczył się rozpoznawać i nazywać wiele
roS
lin i zwierząt. Na wycieczkach przyrodniczych zawsze ma
coS
ciekawego do powiedzenia o napotykanych okazach.
W szkole opiekuje się kwiatami. Chłopiec marzy o egzotycz-
nych podróżach.
Przewaga inteligencji interpersonalnej
Ewa uwielbia chodzić do szkoły. Łatwo nawiązuje kontakty
z rówieS
nikami i dorosłymi. Ma talent organizatorski. Lubi
uczyć się w grupie z innymi dziećmi i często im przewodzi.
Wymienia się z nimi swoimi pomysłami, pyta o zdanie. Jest
czuła na nastroje, potrzeby oraz krzywdę innych. Ewa jest
lubiana. Dzieci często proszą ją o rozstrzyganie sporów. Ma
bliskich przyjaciół, z którymi lubi spędzać wolny czas.
Przewaga inteligencji intrapersonalnej
Tomek jest wyciszony i spokojny, skoncentrowany na swoich
wewnętrznych przeżyciach i emocjach. Na zajęciach woli sie-
dzieć z boku, obserwując koleżanki i kolegów, niż uczestni-
czyć w ich zabawach czy pracy grupowej. Jest bardzo zdyscy-
plinowany. Na ogół jest mało aktywny na zajęciach. Kiedy
udziela odpowiedzi, długo się zastanawia. Tomek jest S
wiado-
my swoich mocnych i słabych stron. Stara się stale doskona-
lić. Lubi się wyróżniać.
13
W podręcznikach Ja i moja szkoła i w przewodnikach metodycznych dla nauczycieli zaproponowano ćwiczenia stymulujące roz-
wój inteligencji wielorakich. W tabeli przedstawiono przykłady takich ćwiczeń.
Rodzaj Preferowane aktywności Przykładowe rodzaje ćwiczeń
inteligencji w podręcznikach Ja i moja szkoła
Inteligencja czytanie, słuchanie, mówienie, pisanie, słuchanie i czytanie różnych rodzajów tekstów literackich, różne
językowa opowiadanie, dyskusje, zabawy ze formy wypowiedzi ustnych i pisemnych, korzystanie ze słowników,
słowami, języki obce żarty słowne, zagadki, rymowanki, krzyżówki, gry słowne, deklamo-
wanie i układanie wierszy, wywiady z ludx
mi, argumentowanie
Inteligencja eksperymentowanie, wyliczanie, ćwiczenia w liczeniu i wykonywaniu działań, rozwiązywanie zadań
matematycz- planowanie, projektowanie, wymyS
la- tekstowych, dokonywanie pomiarów, algorytmy działań pisemnych,
no-logiczna nie prawidłowoS
ci i związków, rozwią- dostrzeganie przyczyn i skutków, tworzenie hipotez, wyciąganie
zywanie zagadek logicznych, gry wniosków, dyskutowanie, zagadki matematyczne, szacowanie,
logiczne, klasyfikowanie, kategoryzo- odkrywanie prawidłowoS
ci, gry planszowe, zabawy: za i przeciw, co
wanie, dyskusje, wykorzystywanie dalej&
analogii, abstrahowanie, wnioskowanie,
wykorzystywanie schematów
Inteligencja rysowanie, malowanie, budowanie, ćwiczenia związane ze stosunkami przestrzennymi, opisywanie
wizualno- projektowanie, oglądanie dzieł sztuki, ilustracji, układanie historyjek obrazkowych, omawianie reprodukcji
-przestrzenna urządzeń mechanicznych, gry planszo- dzieł sztuki, wycieczki do muzeów, organizowanie wystaw prac plas-
we, wizualizacja, działalnoS
ć plastyczna tycznych, wykonywanie prac plastycznych i technicznych z różnorod-
i techniczna, wyobrażanie sobie, nych materiałów, czytanie map i schematów, graficzne prezentowanie
szkicowanie, projektowanie informacji, wykonywanie plakatów, rysowanie map mentalnych,
badanie własnoS
ci figur geometrycznych, planowanie pracy, wyobra-
żanie sobie sytuacji, miejsc, wyglądu ludzi, zwierząt i roS
lin, przedmio-
tów, rysowanie ilustracji do słuchanej muzyki
Inteligencja poszukiwanie wzorów, rozpoznawanie rozpoznawanie dx
więków, wystukiwanie rytmów, rytmiczne recyto-
muzyczna rytmów, rytmizowanie tekstów, wanie tekstów, nauka piosenek, słuchanie muzyki, gra na instrumen-
14
S
piewanie piosenek, nucenie melodii, tach perkusyjnych i dzwonkach, tworzenie ilustracji muzycznych do
słuchanie muzyki podczas uczenia się, czytanych tekstów, tworzenie muzyki, poznanie znaków muzycznych,
granie na instrumentach, wyrażanie poznanie elementów muzyki
siebie poprzez muzykę, wyróżnianie
elementów muzyki
Inteligencja uczenie się w ruchu, powtarzanie na ilustrowanie ruchem poznanych wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci, dotyko-
kinestetyczna głos, ruchowa symulacja treS
ci zadania, we poznawanie własnoS
ci fizycznych różnych materiałów, zajęcia
prezentowanie rzeczy za pomocą gestu, sportowe, gry, nauka tańców, zajęcia ruchowe, pantomima, drama,
taniec, gry, drama, pantomima, zajęcia odtwarzanie ról, robienie modeli
w terenie, działanie w przestrzeni,
zadania aktorskie
bycie wS
ród ludzi, dołączanie do grupy, zabawy na współpracę, gry z regułami, utworzenie samorządu uczniow-
Inteligencja
zabieranie głosu, uczenie się w parach skiego, ćwiczenia w skutecznym komunikowaniu się, badanie i rozumie-
interperso-
lub grupach, dzielenie się z innymi, nie związków z innymi ludx
mi, praca w grupach, kształtowanie tożsa-
nalna
dyskusja moS
ci społecznej, projekty edukacyjne, przeprowadzanie wywiadów
własne zdanie i punkt widzenia, reflek- objaS
nianie celu i sensu zadań, wskazywanie wartoS
ci, odkrywanie
Inteligencja syjnoS
ć, samodzielna praca we włas- celów działania, ćwiczenia mające na celu uS
wiadamianie sobie przez
intraperso- nym tempie, w wydzielonej przez siebie dziecko jego uczuć i możliwoS
ci, kształtowanie tożsamoS
ci osobistej,
nalna przestrzeni rozwijanie samodzielnoS
ci, krytycyzmu, branie odpowiedzialnoS
ci za
własne postępowanie, wyrażanie własnych opinii, tworzenie opisu
swoich mocnych i słabych stron
Inteligencja przebywanie na S
wieżym powietrzu, wycieczki przyrodnicze, wykonywanie doS
wiadczeń i eksperymen-
przyrodnicza uprawianie roS
lin, opieka nad zwierzę- tów, hodowanie roS
lin, obserwowanie fauny i flory, pogody,
tami, ekologia, prace w ogrodzie, poznawanie właS
ciwoS
ci roS
lin i zwierząt, kształtowanie postaw
gromadzenie okazów, obserwacja, proekologicznych, zapoznawanie z zawodami związanymi z ochroną
doS
wiadczenia, eksperymentowanie, roS
lin i zwierząt
hodowle, wycieczki, troska o własne
zdrowie
15
Przykładowy przebieg zajęć aktywizujących różnorodne inteligencje
1. Słuchanie tekstu czytanego przez nauczyciela.
2. Czytanie przez dzieci tekstu po cichu.
3. Odpowiadanie na pytania dotyczące tekstu.
4. Omawianie ilustracji towarzyszących tekstowi.
5. Zanotowanie najważniejszych informacji w postaci wykresu, mapy mentalnej.
6. Przewidywanie skutków zachowania postaci przedstawionej w opowiadaniu.
7. Układanie innego zakończenia tekstu.
8. Ilustrowanie tego zakończenia.
9. R
piewanie ułożonego zakończenia z wystukiwaniem rytmu.
10. Przedstawienie ułożonego zakończenia opowiadania w formie scenki teatralnej,
indywidualnie lub grupowo.
5. Style uczenia się a inteligencje
wielorakie
Każdą z inteligencji wielorakich można stymulować poprzez wykorzystywanie w na-
uczaniu różnych stylów uczenia się. H. Gardner wyróżnia siedem stylów uczenia się:
językowy, matematyczno-logiczny, wzrokowy, kinestetyczny, muzyczny, interpersonal-
ny, intrapersonalny.
Ludzie wykorzystują różne style uczenia się, dostosowując je do dziedzin, w któ-
rych są aktywni. Często wykorzystują kombinacje kilku stylów uczenia się. Obserwa-
cja dziecka pozwoli nauczycielowi dostrzec preferencje w posługiwaniu się stylami
uczenia się.
Ruchowiec Wzrokowiec Słuchowiec
16
6. Metody nauczania a inteligencje
wielorakie
Do rozwijania poszczególnych rodzajów inteligencji szczególnie przydatne są na-
stępujące metody, rozumiane jako strategie przekazywania wiedzy:
 Wykład, praca z tekstem, rozmowa, dyskusja, pytania i odpowiedzi  inteligencja
językowa.
 Ćwiczenia, dyskusja, pytania i odpowiedzi  inteligencja matematyczno-logiczna.
 Pokaz, demonstracja, gry dydaktyczne  inteligencja wizualno-przestrzenna.
 Pokaz, słuchanie, zajęcia rytmizujące  inteligencja muzyczna.
 Drama, gry i zabawy  inteligencja kinestetyczna.
 Praca grupowa, gry dramowe i teatralne  inteligencja interpersonalna.
 Praca indywidualna, słuchanie, obserwowanie  inteligencja intrapersonalna.
 Wykład, pokaz, obserwacja, doS
wiadczenia  inteligencja przyrodnicza.
Stosowanie wielu metod w edukacji pozwala uczniom nie tylko rozwijać swoje moc-
ne strony, ale również stymulować słabsze, czyli uczyć się wielointeligentnie.
7. Organizacja środowiska uczenia się
Rozpoznaniu profili inteligencji dzieci sprzyja właS
ciwie zorganizowane S
rodowi-
sko edukacyjne. W klasach, w specjalnie tworzonych kącikach zainteresowań, powin-
ny być zgromadzone materiały, stale dostępne dzieciom podczas pobytu w szkole,
pobudzające ich rozwój, umożliwiające wykorzystywanie różnych inteligencji, np.:
materiały plastyczne, instrumenty muzyczne, książki, gry planszowe, liczmany, piłki,
materiały przyrodnicze. Klasa szkolna powinna przypominać swoją organizacją prze-
strzenną salę przedszkolną.
Każdy znajdzie coS
dla siebie
17
H. Gardner nazywa takie otoczenie klasą  spectrum. Zazwyczaj wszystkie te ele-
menty są dostępne dzieciom w kształceniu zintegrowanym tylko wtedy, kiedy wynika
to z planu zajęć. W koncepcji Gardnera materiały takie powinny być dostępne dzie-
ciom permanentnie, aby stymulować ich inteligencje wielorakie. Obserwacja uczniów
w takim otoczeniu pozwoli nauczycielowi uzyskać obraz ich intelektualnych profili
na danym etapie rozwoju. Nauczyciel musi pamiętać, że profil inteligencji małego
dziecka jest dynamiczny, to znaczy, że zmienia się wraz z wiekiem, doS
wiadczeniami
dzieci i właS
ciwoS
ciami S
rodowiska.
8. Rola nauczyciela w rozwijaniu
inteligencji wielorakich dzieci
Zadaniem nauczyciela jest rozpoznanie profilu inteligencji każdego ucznia. Sprzy-
ja temu dobrze zorganizowana sala zajęć, w której udostępnione są dzieciom różno-
rodne materiały. Obserwowanie uczniów w trakcie ich aktywnoS
ci pozwoli nauczycie-
lowi dostrzec preferowane przez nich style uczenia się. Dopasowanie sposobu na-
uczania do potrzeb każdego dziecka owocuje zwiększeniem skutecznoS
ci nauczania.
Zwiększa to satysfakcję zawodową nauczyciela.
Sojusznikami nauczyciela w diagnozowaniu profilu ucznia powinni być pedagog
lub psycholog szkolny. Istotne jest również rozpoznanie przez nauczyciela własnego
profilu inteligencji (np. www. transferlearning.pl) i stylu uczenia się. Pozwoli to wy-
czulić jego uwagę, czy nie preferuje w nauczaniu dzieci o podobnym do siebie profilu
poznawczym i stylu uczenia się.
Takie zajęcia będziemy długo pamiętać!
18
9. Rola rodziców w rozwijaniu
inteligencji wielorakich dzieci
Dzięki informacjom od nauczyciela rodzice mogą poznać profil inteligencji swoje-
go dziecka w danym okresie rozwoju.
Ponieważ każdy rodzaj inteligencji można rozwijać poprzez wspólną zabawę i or-
ganizowanie dziecku takich sytuacji, w których może je wykorzystywać, w Domownicz-
ku zaproponowano szereg zabaw i sposobów spędzania wolnego czasu dla rodziców
i dzieci. Rodzice mogą pobudzać zainteresowania dzieci, zachęcać je do wypróbowy-
wania swoich możliwoS
ci, poszukiwania różnych rozwiązań, pokonywania trudnoS
ci.
Również podczas spotkań klasowych rodzice mają okazję wymieniać z nauczycielem
spostrzeżenia dotyczące profilu inteligencji dzieci i sposobów organizowania S
rodowiska
domowego, sprzyjającego wielointeligentnemu rozwojowi dzieci.
Zabawa z rodzicami, to jest to!
10. Rola współpracy szkoły i rodziców
w edukacji dzieci
W koncepcji kształcenia zintegrowanego Ja i moja szkoła prezentowanej w programie
i podręcznikach kładzie się szczególny nacisk na współpracę szkoły i rodziców. Celem
tej współpracy jest stworzenie dzieciom możliwie zbliżonych S
rodowisk wychowawczych,
kierujących się ustalonymi wspólnie zasadami.
Rodzina ma bardzo duży wpływ na rozwój dziecka i jego osiągnięcia edukacyjne.
Zaspokajanie przez rodzinę potrzeb emocjonalnych dziecka jest niezbędne do rozwi-
jania procesów poznawczych w szkole. Warunkiem skutecznego nauczania jest rozpo-
19
znanie przez nauczyciela sytuacji rodzinnej dziecka i gotowoS
ci rodziny do wspoma-
gania rozwoju dziecka.
W sytuacji braku wsparcia ze strony rodziny nauczyciel powinien rozważyć sposoby uzys-
kania pomocy dla dziecka (S
wietlica szkolna, S
wietlica S
rodowiskowa, wolontariusze, opieka
społeczna itp.). Dziecko nie może być pozbawione opieki osób dorosłych, dbających o jego
rozwój fizyczny, emocjonalny, poznawczy i społeczny.
Ważnym zadaniem nauczyciela jest przekazywanie rodzicom podczas spotkań kla-
sowych elementarnej wiedzy z zakresu rozwoju psychofizycznego dzieci. Nawiązywa-
niu dobrych kontaktów sprzyjają szczególnie spotkania prowadzone metodami warsz-
tatowymi. Scenariusze takich spotkań prezentowane są w przewodnikach metodycz-
nych dla nauczycieli.
" ródłem wiedzy o procesach rozwojowych i poznawczych dzieci są dla rodziców
artykuły zamieszczone na końcu każdego Domowniczka. Tematyka tych artykułów
powiązana jest z tematyką klasowych spotkań z rodzicami.
11. Cele ogólne kształcenia na pierw-
szym etapie edukacji
Cele ogólne kształcenia zintegrowanego okreS
lone są w Podstawie programowej:
Cele edukacyjne
Wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia, w tym szczególnie:
1. umiejętnoS
ci służących zdobywaniu wiedzy (czytania, pisania, liczenia),
2. umiejętnoS
ci nawiązywania i utrzymywania poprawnych kontaktów z innymi dziećmi, dorosły-
mi, osobami niepełnosprawnymi, przedstawicielami innej narodowoS
ci i rasy itp.,
3. poczucia przynależnoS
ci do społecznoS
ci szkolnej, S
rodowiska lokalnego, regionu i kraju,
4. umiejętnoS
ci działania w różnych sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych,
5. rozbudzanie potrzeby kontaktu z przyrodą.
Program i podręczniki Ja i moja szkoła ukazują sposoby realizacji tych celów po-
przez angażowanie inteligencji wielorakich uczniów.
12. Cele szczegółowe kształcenia na
pierwszym etapie edukacji
Analiza celów ogólnych zawartych w Podstawie programowej pozwoliła na ich uszcze-
gółowienie, umożliwiające sformułowanie celów operacyjnych. Zostały one zapisane
w przewodnikach metodycznych, towarzyszących podręcznikom Ja i moja szkoła.
Punktem wyjS
cia do sformułowania celów operacyjnych były następujące cele szcze-
gółowe:
Inteligencja językowa
" Rozwijanie wrażliwoS
ci na cechy fonologiczne języka.
20
" Dostarczanie doS
wiadczeń, że język umożliwia wyrażanie stanów psychicznych
człowieka i jest narzędziem komunikowania się z innymi ludx
mi.
" Wyrażanie myS
li w formie zrozumiałej dla odbiorcy.
" Stwarzanie okazji do doS
wiadczania przez dziecko możliwoS
ci i ograniczeń języka.
" Wskazywanie formalnej struktury wypowiedzi ustnych i pisemnych.
" Przekazywanie wiedzy dotyczącej struktur gramatycznych wypowiedzi ustnych
i pisemnych.
" Kształcenie umiejętnoS
ci ortograficznych.
" Wzbogacanie słownictwa dzieci.
Inteligencja matematyczno-logiczna
" Stymulowanie procesów poznawczych: spostrzegania, uwagi, pamięci, myS
lenia,
wyobrażeń.
" Rozwijanie myS
lenia przyczynowo-skutkowego (liniowego) i heurystycznego (roz-
gałęzionego).
" Rozważanie alternatyw.
" Rozwijanie myS
lenia przez analogie, porównania, skojarzenia, metafory.
" Rozwijanie myS
lenia dywergencyjnego (wieloS
ć rozwiązań) i konwergencyjnego
(jedno rozwiązanie).
" Rozwijanie krytycyzmu, dociekliwoS
ci, wytrwałoS
ci, dokładnoS
ci.
" Kształtowanie pojęcia liczby naturalnej i działań na liczbach oraz ich własnoS
ci.
" Opanowanie techniki rachunkowej.
" Kształtowanie elementarnych pojęć geometrycznych.
" Kształcenie umiejętnoS
ci matematyzowania sytuacji życiowych.
Inteligencja wizualno-przestrzenna
" Rozwijanie umiejętnoS
ci dostrzegania szczegółów.
" Rozwijanie wyobrax
ni przestrzennej.
" Wizualne przedstawianie treS
ci (diagramy, wykresy, schematy, mapy, obrazy, filmy).
" Stymulacja analizy i syntezy wzrokowej, systematycznego oraz planowego spo-
strzegania.
" Rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawnoS
ci manualnej.
" Rozwijanie koncentracji uwagi.
" Rozwijanie wrażliwoS
ci estetycznej.
" Rozwijanie indywidualnego podejS
cia do działań twórczych.
" Rozwijanie kultury technicznej.
Inteligencja muzyczna
" Rozwijanie wrażliwoS
ci na związki między tonami.
" Kojarzenie wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci z dx
więkami, rytmami, piosenkami.
" Nauka gry na instrumentach muzycznych.
" Stwarzanie okazji do ekspresji muzycznej, emocjonalnej i ruchowej.
" Obcowanie z twórczoS
cią muzyczną polską i S
wiatową.
21
Inteligencja kinestetyczna
" Wykorzystywanie ciała do wyrażania emocji, udziału w grze sportowej, wytwa-
rzaniu produktów, rozwiązywania problemów związanych z przewidywaniem
skutków własnych ruchów.
" Rozwijanie sprawnoS
ci fizycznej i S
wiadomoS
ci potrzeb własnego ciała.
" Tworzenie warunków do rozwijania aktywnoS
ci ruchowej dziecka.
" Rozwój fizyczny ucznia (prawidłowa sylwetka, siła, zręcznoS
ć, wytrzymałoS
ć, in-
dywidualne predyspozycje ruchowe).
" Rozwój psychiczny. Kształtowanie takich cech, jak: wytrwałoS
ć, pokonywanie trud-
noS
ci, koncentracja uwagi, dążenie do mistrzostwa, umiejętnoS
ć wygrywania i prze-
grywania, podporządkowywania się regułom, panowanie nad emocjami.
" Rozwijanie samoS
wiadomoS
ci, samooceny sprawnoS
ci psychomotorycznej i sa-
mokontroli.
" Przekazywanie wiadomoS
ci i kształtowanie umiejętnoS
ci wspomagających roz-
wój psychofizyczny.
Inteligencja interpersonalna
" Rozwijanie empatii.
" Stwarzanie okazji umożliwiających dostrzeganie różnic i podobieństw między
ludx
mi.
" Kształtowanie szacunku dla siebie i innych ludzi.
" Poznanie zasad organizacji życia społecznego i rozwijanie umiejętnoS
ci funkcjo-
nowania w życiu społecznym.
" Nawiązywanie bliskich, pozytywnych kontaktów z innymi ludx
mi.
" Kształtowanie tożsamoS
ci narodowej i patriotyzmu poprzez poznawanie historii
Polski i wytworów jej kultury materialnej i niematerialnej.
Inteligencja intrapersonalna
" Tworzenie sytuacji umożliwiających dziecku zrozumienie swoich procesów po-
znawczych i sposobów uczenia się.
" Stawianie dziecka w sytuacjach, które umożliwiają mu rozróżnianie, nazywanie
i rozumienie swoich emocji oraz kierowanie nimi.
" Kształtowanie tożsamoS
ci osobistej i społecznej dziecka poprzez udział w róż-
nych sytuacjach edukacyjnych.
" Umożliwienie dziecku odczucia własnej wartoS
ci w toku działalnoS
ci szkolnej.
" Rozwijanie potrzeby uczenia się i osiągnięć.
Inteligencja przyrodnicza
" US
wiadomienie dzieciom wzajemnej zależnoS
ci człowieka i S
wiata przyrody.
" Budzenie zaciekawienia otaczającym S
rodowiskiem i postawy badawczej.
" Ukazywanie cykli rozwojowych roS
lin i zwierząt.
" US
wiadamianie cyklicznoS
ci zjawisk przyrodniczych.
" Poznawanie elementarnych faktów przyrodniczych dotyczących własnoS
ci mate-
rii i zjawisk.
22
13. Procedury osiągania celów
i ich wyniki
Sposobem osiągania celów powinna być:
1. Diagnoza edukacyjna każdego ucznia w momencie rozpoczynania nauki szkolnej.
2. Diagnoza S
rodowiska rodzinnego i ekonomicznego dziecka.
3. Rozpoznanie profilu inteligencji każdego ucznia i preferowanych stylów uczenia się.
4. Dostosowanie wymagań i zabiegów dydaktycznych do możliwoS
ci poznawczych
ucznia.
5. Współpraca z rodzicami, dziadkami, opiekunami.
6. Uwzględnianie warunków S
rodowiskowych i społeczno-ekonomicznych dziecka
w organizacji zajęć edukacyjnych i ocenianiu.
7. Współpraca ze specjalistami: psychologiem, pedagogiem, logopedą, internistą,
okulistą, laryngologiem, specjalistami różnych dziedzin nauki i kultury.
8. Korzystanie ze S
rodków masowego przekazu, instytucji kulturalnych i Internetu.
Aby zrealizować zakładane cele ogólne i szczegółowe, konieczne są:
1. Dobrze przygotowany pod względem psychologicznym i dydaktycznym nauczyciel.
2. Organizacja S
rodowiska szkolnego sprzyjającego rozwijaniu inteligencji wielora-
kich.
3. Psychoedukacja rodziców.
4. Podręczniki Ja i moja szkoła wraz z Domowniczkami.
5. Instytucje wspomagające szkołę.
W wyniku realizacji celów ogólnych i szczegółowych można oczekiwać, że ab-
solwent pierwszego etapu edukacji będzie dzieckiem:
" stale rozwijającym własną osobowoS
ć,
" umiejącym rozpoznawać, nazywać i kontrolować swoje reakcje emocjonalne,
" rozbudzonym intelektualnie,
" znającym swój profil inteligencji,
" S
wiadomym swoich stylów uczenia się,
" uwzględniającym wiele perspektyw myS
lenia,
" szanującym siebie i innych ludzi,
" podporządkowującym się normom, niezbędnym dla funkcjonowania społeczeń-
stwa,
" wyposażonym w wiedzę i umiejętnoS
ci umożliwiające kontynuację nauki na ko-
lejnym szczeblu edukacji i pozwalające korzystać z dziedzictwa kulturowego na-
rodu,
" umiejącym wykorzystać zdobytą wiedzę i umiejętnoS
ci do rozumienia i rozstrzy-
gania ważnych dla siebie spraw.
23
14. Obszary tematyczne realizowane
w podręcznikach Ja i moja szkoła
dla klas 1 3, sprzyjające rozwijaniu
inteligencji wielorakich
Inteligencja intrapersonalna
Rozwój osobisty
Co robić, żeby być dobrym uczniem? Jaki jesteS
, co lubisz? Kiedy masz urodziny
i imieniny? Czym różnisz się od innych dzieci, a w czym jesteS
do nich podobny? Czy
lubisz fantazjować? Jak ciekawie spędzać długie wieczory? Od czego zależą udane
wakacje? Czy ważne są dobry wzrok i słuch, aby dobrze się uczyć? Czy uważanie na
zajęciach i dobra pamięć są potrzebne, aby się dobrze uczyć? Prezentuję swoje zainte-
resowania. Jestem dociekliwy! Uczę się planować swój czas. Czy umiesz zaopiekować
się sobą? Co byS
chciał w sobie zmienić? Moje zalety i wady. Rozwijam swoją wy-
obrax
nię. Chcę być wartoS
ciowym człowiekiem. Co w człowieku jest trwałe, a co prze-
mija? Dlaczego nauka i wiedza są w życiu ważne? Czy wartoS
ć człowieka zależy od
tego, co posiada? Co to znaczy troszczyć się o innych? Co lubię? Jakim jestem synem?
Jaką jestem córką? Skąd się wziąłem na S
wiecie? Co chciałbym osiągnąć w tym roku?
Zdrowie
Dlaczego jesienią często się przeziębiamy? Kto dba o twoje zdrowie? Jak możesz
dbać o swoje zdrowie i bezpieczeństwo? W jaki sposób przenoszą się choroby? Papie-
rosy? Nie, to nie dla mnie! Narkotyki? Nie, to nie dla mnie! Wagary? Nie, to nie dla
mnie! Jak dbać o zdrowie na przedwioS
niu? Co to znaczy ubierać się na cebulkę? Co
ci da gimnastyka poranna? Co powinieneS
jadać? Dlaczego? Dlaczego trzeba się myć?
Co to znaczy być optymistą? Jak rozwija się dziecko? Moja płeć. Uprawiaj sport!
Bezpieczeństwo
Bądx
rozważny na drodze! Jak wygląda twoja droga do szkoły? Jak bezpiecznie
poruszać się po drogach? Ćwicz bezpieczne przechodzenie przez jezdnię. Co robić,
aby uniknąć wypadku? Sprawdx
, czy znasz zasady bezpiecznego poruszania się po
drodze. Co powinieneS
wiedzieć o feriach zimowych? O czym musisz pamiętać w cza-
sie wakacji?
Co to jest zakazany owoc? Uważaj nad wodą! Uważaj na siebie na podwórku!
Inteligencja interpersonalna
Ja i moja rodzina
Co to znaczy dom? Kto należy do twojej rodziny? Jacy są twoja mama i twój tata?
Jakie jest twoje rodzeństwo? Kto dba o porządek w twoim domu? Dlaczego nie wszystkie
rodziny są takie same? Noworoczne postanowienia. Moja babcia. Mój dziadek. Co
łączy rodzeństwo? Czy lepiej mieć starsze rodzeństwo, czy młodsze? A może lepiej
być jedynakiem? Jak to jest być blix
niakiem? Rodzeństwo naszych rodziców i dziad-
ków. Czy umiesz zaopiekować się młodszym rodzeństwem podczas zabaw na S
niegu?
24
Dlaczego rodzice boją się o dzieci? PomyS
l o tacie. Czym dla dziecka jest rodzina?
Czym wyróżnia się twoja rodzina? W rodzinie bywa różnie, ale& Konwencja o pra-
wach dziecka. Siostry, żony, mamy, babcie.
Ja, moja szkoła, rówieśnicy i inni ludzie
Poznajmy się! Czy trzeba obawiać się szkoły? Czy wiesz, jak się zachować w szkole?
Z kim chciałbyS
siedzieć w ławce? Jakie są obowiązki i prawa ucznia? Co to jest regula-
min klasowy? Co robi dyżurny? Dlaczego punktualnoS
ć jest taka ważna? Szkoła jest
twoim drugim domem. Po czym można poznać dobrego kolegę? PomyS
l, zanim kogoS

o coS
posądzisz. Jak można się porozumieć, gdy się nie zna języków? Co powinieneS

wiedzieć o niepełnosprawnych kolegach? Jaki jest prawdziwy przyjaciel? Każdy jest inny.
W co się bawić? Jak rozstrzygać nieporozumienia? Co się może zdarzyć na podwórku?
Z kim się bawić? Jak się bawić, by wszyscy byli zadowoleni? Czy moi koledzy też zmie-
nili się przez wakacje? Jak postępować, żeby mieć wielu kolegów? Co warto umieć, aby
być dobrym kolegą? Wybieramy samorząd klasowy. Szkoła na wakacjach. Koniec roku
szkolnego! Uczę się współpracować z kolegami. Uczę się wybaczać. Uczę się pokojowo
rozwiązywać konflikty. Uczę się mieć swoje zdanie. Uczę się respektować prawa innych
ludzi. Uczę się mówić  nie . Co z nas wyroS
nie? Czy dobrze, czy niedobrze być dziecin-
nym? Grunt, to pomysł na zabawę! Pociągnij kolegów za języki! Jak ryby w wodzie!
Złap się za guzik! Skąd się biorą nieporozumienia na podwórku? Znów w szkole! Dla-
czego warto chodzić do szkoły? Kto się komu kłania? Kto się komu przedstawia? Jak
rozmawiać z ludx
mi starszymi od siebie? Co zrobić z rękami podczas rozmowy? Czym
się różni regulamin od savoir-vivre u? Jak przeciwstawiać się przemocy? Koniec z bez-
radnoS
cią! Kim chciałbyS
zostać, kiedy doroS
niesz? Co różni, a co łączy chłopców i dziew-
czynki? Czy chłopcy i dziewczynki mogą się ze sobą zaprzyjax
nić? Jak należy zachowy-
wać się w S
rodkach transportu? Prawa i obowiązki dzieci. I ty możesz pomóc innym
dzieciom. Czy dzieci potrafią być tolerancyjne? Nie rób innym, co tobie niemiłe! Inny
nie znaczy gorszy. Jak będzie w czwartej klasie?
Moja ojczyzna
Polska to moja ojczyzna. Co powinieneS
wiedzieć o swoim kraju? Co to jest stolica
państwa? Jak podzielona jest Polska? Co wiesz o miejscowoS
ci, w której mieszkasz?
Poznaję mapę. Czytam plany. Opisujemy godło Polski. Legenda o Gniex
nie. Co to
jest gród? Zwiedzamy zabytki Gniezna. Legenda o Krakowie. Opisujemy lajkonika.
Co to jest zamek, a co  pałac? Zabytki Krakowa. Legenda o Warszawie. Jak wygląda
warszawska Syrenka? Zabytki Warszawy. Ważne miejsca w stolicy. Sławni Polacy: Jó-
zef Piłsudski, Mikołaj Kopernik, Fryderyk Chopin, Jan Matejko, Stanisław Wyspiań-
ski, Henryk Sienkiewicz, Jan Paweł II, Maria Skłodowska-Curie, Olga Boznańska.
Polscy nobliS
ci. Walka Polaków o niepodległoS
ć. WspółczeS
nie żyjący Polacy, których
warto naS
ladować. Legendy o krainach geograficznych Polski. Charakterystyka kra-
in geograficznych Polski. R
rodki transportu wodnego, lądowego i powietrznego. Wiel-
cy polscy żeglarze. Polak w kosmosie.
25
Święta, tradycje i zwyczaje
Narodowe R
więto NiepodległoS
ci. Są takie dni w listopadzie& Zaduszki. Andrzejki
 wieczór wróżb i czarów. Skąd przybywa Mikołaj? Skąd Mikołaj bierze zabawki?
Niespodzianki od Mikołaja. W oczekiwaniu na S
więta Bożego Narodzenia. Jak moż-
na ozdobić choinkę? Co powinieneS
wiedzieć o S
więtach Bożego Narodzenia? Boże
Narodzenie w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. Wielka Orkiestra R
wiątecz-
nej Pomocy. Co to jest karnawał? Moi dziadkowie. Poznaj zwyczaje związane z pożeg-
naniem zimy i powitaniem wiosny. Przygotowania do Wielkanocy. Poznaj zwyczaje
związane z Wielkanocą. Jak bawić się w S
migus-dyngus? Prima aprilis. Dzień Matki.
Prezent i życzenia dla mamy. Jak spędzić Dzień Dziecka? Dzień Ojca.
Ja i świat
Co to jest Unia Europejska? Boże Narodzenie w Polsce i innych krajach Unii Euro-
pejskiej. Mikołaj w krajach Unii Europejskiej. Poznaję kontynenty. Laponia i jej miesz-
kańcy. Wokół bieguna północnego. Arktyka. Wokół bieguna południowego. Antarkty-
da. Zdobywcy biegunów.
Inteligencja przyrodnicza
Zwierzęta w różnych porach roku
Jakie zwierzęta można hodować w domu? Co powinieneS
wiedzieć o swoim domo-
wym pupilu? Co się dzieje w listopadzie ze zwierzętami? Co robią ptaki, gdy zbliża się
zima? Jak zwierzęta przygotowują się do zimy? Zima i zwierzęta. Jak można pomóc
ptakom przetrwać zimę? Jak leS
ne zwierzęta radzą sobie w zimie? Czy lubisz dżdżow-
nice? Co się dzieje w marcu ze zwierzętami? Kto opiekuje się zimą zwierzętami? Dla-
czego bociany są dumą Polaków? Jak wygląda bocianie gniazdo? Ssaki hodowlane.
Ptaki hodowlane. Dlaczego niektóre owady żądlą? Czy żaby i ropuchy to to samo?
Cykl rozwojowy żaby. Gdzie ptaki budują gniazda? Jakie zwierzęta zamieszkują na
polach uprawnych i łąkach? Zwierzęta żyjące w wodzie. Budowa ryb.
Rośliny w różnych porach roku
Dlaczego jesienią drzewa zmieniają kolor liS
ci? Naucz się rozpoznawać niektóre
drzewa liS
ciaste. Naucz się rozpoznawać drzewa iglaste. Jakie drzewa rosną w par-
kach? Co się dzieje z drzewami i krzewami na wiosnę? Co to są roS
liny zielne? Wę-
drówki jesiennych owoców. Czy lubisz warzywa? Co powinieneS
wiedzieć o warzy-
wach. Jesienne kwiaty. Jakie kwiaty zakwitają wczesną wiosną? Co jest potrzebne roS
-
linom do życia? Skąd się biorą roS
liny? Jak zbudowane są kwiaty? Co się dzieje, kiedy
kwiaty przekwitną? Cykl rozwoju roS
liny. Kto jest sprzymierzeńcem roS
lin? Budowa
lasu. RoS
liny leS
ne. LeS
ne zwierzęta. Znaczenie lasów dla S
rodowiska. Zawody ludzi
związane z lasem. Jakie roS
liny uprawia się w Polsce? Od ziarna do chleba. RoS
liny
zbożowe, włókniste i oleiste. RoS
liny wodne.
Zjawiska przyrodnicze
Co zmienia się w przyrodzie w listopadzie? Jak wygląda park w listopadzie? Co to
jest zima? Ani wiatru, ani zimy my się wcale nie boimy. Jak długo jeszcze potrwa
zima? Imieniny miesięcy. Z czego składa się rok? Wiosna jest tuż-tuż. Co się zmienia
26
w przyrodzie na wiosnę? Dlaczego księżyc zmienia wygląd? Dlaczego pada S
nieg i wieją
wiatry? Dlaczego pada S
nieg? Jaka pogoda bywa w marcu? Od czego zależy tempera-
tura powietrza? Jak powstają chmury i jakie są ich rodzaje? Jak powstają opady at-
mosferyczne i jakie są ich rodzaje? Jak powstają wiatry? Jak można zostać meteorolo-
giem? Krążenie Ziemi i Księżyca wokół Słońca. Budowa rzek. Wykorzystanie zbiorni-
ków wodnych przez ludzi. Powodzie.
Ochrona środowiska
Dlaczego trzeba dbać o czystoS
ć wody, ziemi i powietrza? Dlaczego chronimy zwie-
rzęta?
Dlaczego chronimy roS
liny? Dlaczego oszczędzamy wodę, S
wiatło i gaz? Dlaczego zbie-
ramy surowce wtórne? Musimy chronić powietrze! Musimy chronić wodę! Musimy chro-
nić roS
liny! Musimy chronić zwierzęta! Jak ty możesz chronić ziemię?
Inteligencja muzyczna, wizualno-przestrzenna
Ja w świecie plastyki, muzyki i techniki
Przygotuj przedstawienie kukiełkowe dla Mikołaja. Wybierz się do teatru. Fantas-
tyczny biały S
wiat. Ozdobne karty dla babci i dziadka. Jakie są barwy podstawowe?
Dlaczego trzeba być ostrożnym podczas używania domowych urządzeń elektrycz-
nych? Historia o tym, jak dawniej mierzono. Jak można mierzyć? Uczę się tańców
narodowych. Słucham muzyki Fryderyka Chopina. O wielkim malarzu Janie Matej-
ce. O malarstwie Jana Matejki.
Inteligencja kinestetyczna
Ja i sport
Jakie sporty można uprawiać w zimie? Co wiesz o zimowych igrzyskach olimpijskich?
Co to jest paraolimpiada? Nauka tańców ludowych, narodowych i współczesnych.
Inteligencja językowa
Ja, literatura i media
Co robi jesienią krasnal Hałabała? Czytaj książki. Układaj wiersze, bajki, opowiada-
nia i piosenki. Czytaj czasopisma. Oglądaj telewizję i słuchaj radia. O czym marzą płat-
ki S
niegu? Wiersze pana Jana Brzechwy. Dlaczego warto czytać książki? Skąd się biorą
bajki, opowiadania i wiersze? Jak powstały biblioteki? Wizyta w bibliotece. Wizyta w księ-
garni i w antykwariacie. Kto to jest Joanna Papuzińska? Czy można się zachwycać jesie-
nią? Opisuję jesienne liS
cie. Opisuję jesienne kwiaty. Układam wiersz o jesieni. Opisuję
polską jesień kolegom z Afryki. Wiersze Juliana Tuwima. Klasowy tomik poezji. Opisu-
ję wygląd brata lub siostry. Dzieci z Bullerbyn i zwierzęta. O doktorze Dolittle, sławnym
lekarzu zwierząt. Układamy opowiadania o zwierzętach. O pisarzu nobliS
cie Henryku
Sienkiewiczu. Fragment powieS
ci Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy. W S
wie-
cie baS
ni Hansa Christiana Andersena: Królowa R
niegu, Brzydkie kaczątko, Dziewczynka
z zapałkami. Oglądanie telewizji  głosy za i przeciw. O telewizji i sztuce wyboru. Rekla-
ma telewizyjna. Dobre i złe strony gier komputerowych.
27
Inteligencja matematyczno-logiczna
Wiele obszarów tematycznych zawiera elementy związane z rozwijaniem wiedzy
i umiejętnoS
ci matematycznych, wnioskowania, przewidywania skutków, myS
lenia kon-
wergencyjnego, myS
lenia dywergencyjnego, myS
lenia przez analogię, odwracalnoS
ci
operacji, przekształceń mentalnych.
15. Treści kształcenia w klasach 1 3
Zaprezentowanie treS
ci kształcenia w tym układzie umożliwi nauczycielowi porów-
nanie ich z wymaganiami Podstawy programowej. Autorska propozycja integracji treS
ci
kształcenia znajduje się w podręcznikach Ja i moja szkoła.
Treści stymulujące inteligencję językową
Słuchanie
" Słuchanie (czego?) poleceń, opowiadań, opisów, tekstów popularnonaukowych,
wierszy, audycji radiowych, muzyki, wypowiedzi innych osób.
" Słuchanie (kogo?) nauczycieli, innych osób, koleżanek i kolegów.
" Słuchanie (jak?) z uwagą, z zainteresowaniem, w skupieniu, ze zrozumieniem,
bez przerywania innym.
Mówienie
" Prawidłowa artykulacja głosek.
" Prawidłowe akcentowanie wyrazów.
" Prawidłowa intonacja.
" Prawidłowy dobór słów.
" Prawidłowa składnia.
" Odpowiednie nacechowanie emocjonalne wypowiedzi w zależnoS
ci od sytuacji.
Rodzaje wypowiedzi
" Monolog.
" Rozmowa.
" Pytania.
" Odpowiedzi na pytania.
" Opis.
" Opowiadanie.
" Dialog.
" Dyskusja.
" Argumentowanie.
" Recytacja.
Tematyka wypowiedzi
Wypowiedzi na temat przeżyć dzieci, ilustracji, rysunków, zdjęć, tekstów, history-
jek obrazkowych, lektury, audycji, filmów, muzyki, dzieł sztuki, zadań itd.
28
Czytanie ze zrozumieniem
Nauka czytania
" Analiza i synteza wzrokowo-słuchowa wyrazów.
" Rozpoznawanie liter i sylab w wyrazach.
" Nauka czytania metodami dobranymi do możliwoS
ci dziecka.
Technika czytania
" Literami.
" Sylabami.
" Wyrazami.
" W sposób mieszany.
Rodzaje czytania
" Na głos  zbiorowe.
" Na głos  indywidualne.
" Po cichu.
" Z podziałem na role.
Cechy poprawnego czytania na głos
" PoprawnoS
ć.
" PłynnoS
ć.
" WyrazistoS
ć.
" Tempo.
Rodzaje tekstów do nauki czytania
" Teksty drukowane.
" Teksty pisane.
" Polecenia do ćwiczeń.
" Opowiadania.
" Opisy.
" Teksty popularnonaukowe.
" Wiersze.
" Instrukcje do prac.
Higiena czytania
" Prawidłowa postawa podczas czytania.
" Prawidłowe oS
wietlenie.
" Prawidłowa odległoS
ć czytanego tekstu od oczu.
Opracowywanie tekstów
" Zadawanie pytań do tekstu.
" Udzielanie odpowiedzi na pytania.
" Układanie zakończenia tekstu.
" Odszukiwanie w tekS
cie odpowiednich fragmentów na poparcie swoich wypo-
wiedzi.
" Wyodrębnianie w utworze bohaterów, miejsca i czasu akcji.
" Charakteryzowanie bohaterów utworów.
" Wskazywanie związków przyczynowo-skutkowych w zmianie zachowania bohatera.
29
" Ocena postępowania bohatera.
" Wyodrębnianie zdarzeń w utworze.
" Ustalanie kolejnoS
ci zdarzeń w utworze.
" Wypowiedzi na temat ilustracji do utworu.
" Układanie własnego zakończenia utworu.
" Wypowiadanie własnego zdania na temat przeczytanego utworu.
" OkreS
lanie nastroju w utworze.
" Wskazywanie okreS
lonych fragmentów utworu (najpiękniejszych, najS
mieszniej-
szych, najsmutniejszych, najważniejszych itd.).
" Wyrażanie swojego stosunku do utworu poprzez ekspresję muzyczną, plastyczną
i ruchową, inscenizacje.
" Wskazywanie w tekS
cie dialogów, monologów, opisów.
Pisanie
Nauka pisania
" KreS
lenie w liniaturze linii prostych w różnym położeniu, łuków, kół i spirali.
" KreS
lenie znaków literopodobnych.
" Poprawne odtwarzanie kształtów liter i połączeń międzyliterowych (z uwzględ-
nieniem dzieci praworęcznych i leworęcznych).
" Ćwiczenia doskonalące pismo w zakresie kształtu, proporcji, odstępów między
literami, rozmieszczenia w liniaturze liter małych i wielkich.
" Przyspieszanie tempa pisania.
" Pisanie w jednej linii (klasa 3).
Rodzaje ćwiczeń w pisaniu
" Przepisywanie.
" Pisanie z pamięci.
" Pisanie ze słuchu.
Rodzaje wypowiedzi pisemnych
Pisanie zbiorowe i indywidualne:
" zdań (do ilustracji, na podany temat), zapisywanie zakończeń rozpoczętych zdań,
odpowiedzi na pytania, porządkowanie rozsypanek zdaniowych w spójne wypo-
wiedzi,
" opisów przedmiotów i osób (klasy 2 i 3),
" planów opisów,
" opowiadań (klasa 3),
" planów opowiadań,
" adresów,
" listów,
" życzeń,
" zaproszeń (klasa 2),
" ogłoszeń (klasa 2),
" sprawozdań z wycieczek (klasy 2 i 3),
30
" dialogów,
" monologów wewnętrznych (klasa 3),
" notatek.
Kształcenie literackie
" Metryczka książki: autor, tytuł, ilustrator, wydawca.
" Proces powstawania utworu literackiego.
" Pojęcia: wiersz  rymowy, bezrymowy, poezja, zwrotka (strofa), wers, rym.
" Pojęcia: proza, opowiadanie, powieS
ć, baS
ń, bajka, legenda, klechda, komiks, klasyka litera-
tury, beletrystyka, literatura naukowa, literatura popularnonaukowa, recenzja.
" Pojęcia: bohater główny i drugoplanowy, pozytywny i negatywny, akcja, miejsce akcji, czas
akcji, S
wiat rzeczywisty, S
wiat wyobrażony, narrator, ilustracja.
" Pojęcia: język literacki, język potoczny, gwara, slang, językoznawca.
" ObjaS
nianie znaczeń przysłów i związków frazeologicznych.
Ortografia
" Rozpoczynanie zdań wielką literą i kończenie kropką, pytajnikiem lub wykrzyk-
nikiem.
" Pisownia wyrazów wielką literą.
" Znaki interpunkcyjne: kropka, przecinek, dwukropek, myS
lnik, S
rednik, wielokropek, cu-
dzysłów, nawias, pytajnik, wykrzyknik.
" Dzielenie wyrazów przy przenoszeniu.
" Pisownia wyrazów ze spółgłoskami miękkimi w różnych pozycjach.
" Pisownia wyrazów z ó wymiennym i niewymiennym.
" Pisownia wyrazów z u.
" Pisownia wyrazów z rz wymiennym i niewymiennym.
" Pisownia wyrazów z ż.
" Pisownia wyrazów z i.
" Pisownia wyrazów z j.
" Pisownia wyrazów z ch.
" Pisownia wyrazów z h.
" Pisownia wyrazów z ą i ę w różnych pozycjach.
" Pisownia wyrazów z em, en, om, on.
" Pisownia wyrazów z rz po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, w.
" Pisownia wyrazów z zakończeniami: -ów, -ówka, -ówna, -uję, -ujesz, -uje, -unek, -unka,
-un, -uszka, -uch.
" Pisownia skrótów wyrazów: ul., s., nr, dn., m., godz., pt., np., dr, itd., cdn., itp.
" Pisanie partykuły nie z: rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami i przysłówkami.
" Pisownia przymiotników i przysłówków w stopniu wyższym i najwyższym.
Sposoby sprawdzania umiejętności ortograficznych
" Przepisywanie tekstów.
" Uzupełnianie wyrazów z lukami.
" Pisanie z pamięci.
" Pisanie ze słuchu.
" Pisanie tekstów na podany temat.
31
Gramatyka
Fonetyka
" Głoski: samogłoski i spółgłoski. Spółgłoski twarde i miękkie.
" Sylaba otwarta i zamknięta. Rola samogłosek w tworzeniu sylab.
" Litery.
" Dwuznaki.
" Litery ze znakami diakrytycznymi.
" Alfabet.
Słowotwórstwo
" Wyrazy: równoznaczne, bliskoznaczne, wieloznaczne, przeciwstawne, zdrobnia-
łe, zgrubiałe, nadrzędne, podrzędne, podstawowe, pokrewne, gwarowe.
" Związki frazeologiczne.
" Rodziny wyrazów.
Fleksja
Rzeczowniki
" Liczba pojedyncza i mnoga rzeczowników.
" Rodzaje rzeczowników.
Czasowniki
" Liczba pojedyncza i mnoga czasowników.
" Czasy czasowników.
" Rodzaje czasowników w liczbie pojedynczej.
" Osoby czasowników w liczbie pojedynczej i mnogiej.
" Osobowe i nieosobowe formy czasowników.
Przymiotniki
" Liczba pojedyncza i mnoga przymiotników.
" Rodzaje przymiotników.
" Stopniowanie przymiotników.
Przysłówki
" Stopniowanie przysłówków.
Liczebniki
" Liczebniki główne i porządkowe.
Przyimki
" Poprawne stosowanie przyimków, bez wprowadzania terminu.
Składnia
" Zdania pojedyncze.
" Rozwijanie zdań.
" Zdania złożone.
" Rodzaje zdań ze względu na cel wypowiedzi: oznajmujące, pytające, rozkazujące, wy-
krzyknikowe.
" Równoważnik zdania.
32
Proponowana lektura
Klasa 1 (do czytania przez nauczyciela, rodziców i dzieci)
1. Marcin Brykczyński, Lidia Głażewska-Dańko Jedna chwilka, uczuć kilka, czyli z uczu-
ciem o uczuciach
2. Jan Brzechwa Brzechwa dzieciom
3. Roksana Jędrzejewska-Wróbel Królewna
4. Joanna Papuzińska Nasza mama czarodziejka
5. Małgorzata Strękowska-Zaremba Leniwe literki
6. Małgorzata Strzałkowska Zielony, żółty, rudy, brązowy!
7. Elżbieta Zubrzycka Powiedz komuS
!
Klasa 2
1. Kornel Makuszyński, Marian Walentynowicz 120 przygód Koziołka Matołka
2. Charles Perrault Bajki (R
piąca królewna, Czerwony Kapturek, Wróżki, Kopciuszek)
3. Małgorzata Strzałkowska Rady nie od parady
4. Ewa Szelburg-Zarembina Najmilsi
5. Julian Tuwim Wiersze dla dzieci (Wszyscy dla wszystkich, Lokomotywa, Spóx
niony słowik,
Ptasie radio)
Klasa 3
1. Hans Christian Andersen BaS
nie (Królowa R
niegu, Dziewczynka z zapałkami, Brzydkie
kaczątko)
2. Wanda Chotomska Dzieci pana Astronoma
3. Krystyna Drzewiecka Piątka z Zakątka
4. Grzegorz Kasdepke Co to znaczy&
5. Hanna Kostyrko Klechdy domowe
6. Astrid Lindgren Dzieci z Bullerbyn
7. Alan Aleksander Milne KubuS
Puchatek
8. Danuta Wawiłow Wierzbowa 13
9. Elżbieta Zubrzycka Słup soli
Treści stymulujące inteligencję matematyczno-logiczną
Porównywanie i porządkowanie przedmiotów i osób według
danej cechy
" Cechy wspólne i cechy różniące osoby i przedmioty.
" Porównywanie osób i przedmiotów pod względem: wielkoS
ci, wysokoS
ci, tęgoS
ci,
szerokoS
ci, głębokoS
ci itp. (większy od, mniejszy od, takiej samej wielkoS
ci) z uży-
ciem odpowiednich nazw.
" Porządkowanie osób i przedmiotów według wskazanych cech.
Liczby i ich własności
Klasa 1
" Liczenie w zakresie 30. US
wiadamianie dzieciom, że:
 liczymy elementy zbioru według przyjętej kolejnoS
ci
 kolejnoS
ć przeliczania elementów zbioru nie ma znaczenia dla wyniku liczenia
33
 liczymy tylko raz każdy element zbioru
 wielkoS
ć elementów zbioru nie ma wpływu na wynik liczenia
 rozmieszczenie elementów zbioru nie ma wpływu na wynik liczenia.
" Liczby w aspektach kardynalnym, porządkowym i miarowym.
" Liczba a cyfra.
" Zapis cyfrowy liczby.
" Liczebniki główne i porządkowe.
" Porządkowanie i porównywanie liczb w zakresie 30 według podanych warunków.
" Znaki nierównoS
ci.
" System dziesiątkowy i system pozycyjny.
" Liczby jednocyfrowe, liczby dwucyfrowe.
" Rozszerzenie numeracji do 100.
" Liczenie dziesiątkami do 100.
Klasa 2
" OS
liczbowa (miejsce liczby na osi liczbowej, porównywanie liczb, ilustrowanie
na osi działań na liczbach i własnoS
ci działań).
" Drzewa jako S
rodek dydaktyczny ukazujący strukturę zadania.
" Liczenie w zakresie 100 według podanego warunku.
" Porównywanie i porządkowanie liczb w zakresie 100.
" Liczba 0 w dodawaniu i odejmowaniu.
" Nazwy liczb w dodawaniu (składniki, suma).
" Nazwy liczb w odejmowaniu (odjemna, odjemnik, różnica).
" Nawiasy. KolejnoS
ć wykonywania działań w wyrażeniach z nawiasami.
" PrzemiennoS
ć dodawania.
" ŁącznoS
ć dodawania.
" Liczby w systemie rzymskim.
" Liczby 0 i 1 jako czynniki mnożenia.
" PrzemiennoS
ć mnożenia.
" ŁącznoS
ć mnożenia.
" Nazwy liczb w mnożeniu (czynniki, iloczyn).
" Nazwy liczb w dzieleniu (dzielna, dzielnik, iloraz).
" Liczby 0 i 1 w dzieleniu.
" Liczby parzyste i nieparzyste.
Klasa 3
" RozdzielnoS
ć mnożenia względem dodawania.
" RozdzielnoS
ć dzielenia względem dodawania.
" Liczenie w zakresie 1000.
" Porównywanie i porządkowanie liczb w zakresie 1000.
" Rozszerzenie numeracji do 10 000.
" Porównywanie i porządkowanie liczb w zakresie 10 000.
" Ułamki o mianownikach: 2, 4.
34
Działania na liczbach
Klasa 1
" Dodawanie liczb w zakresie 30 (bez przekraczania progu dziesiątkowego, z prze-
kroczeniem progu dziesiątkowego, różnymi sposobami).
" Odejmowanie liczb w zakresie 30 (bez przekraczania progu dziesiątkowego, z prze-
kroczeniem progu dziesiątkowego, różnymi sposobami).
Klasa 2
" Porównywanie różnicowe typu: o tyle więcej, o tyle mniej itp.
" Porównywanie różnicowe typu: o ile więcej?, o ile mniej? itp.
" Mnożenie liczb w zakresie 30.
" Dzielenie liczb w zakresie 30 (dzielenie jako mieszczenie, dzielenie jako podział,
dzielenie liczby przez liczbę).
" KolejnoS
ć wykonywania działań.
" Numeracyjne przypadki dodawania i odejmowania liczb w zakresie 100.
" Dodawanie (odejmowanie) liczb jednocyfrowych do (od) dwucyfrowych w zakre-
sie 100 (bez przekraczania progu dziesiątkowego, z przekroczeniem progu dzie-
siątkowego, różnymi sposobami).
" Dodawanie i odejmowanie liczb dwucyfrowych w zakresie 100 (bez przekracza-
nia progu dziesiątkowego, z przekroczeniem progu dziesiątkowego, różnymi spo-
sobami).
Klasa 3
" Porównywanie ilorazowe (tyle razy więcej/mniej, ile razy więcej?/mniej?).
" Mnożenie i dzielenie liczb w zakresie 100.
" Dzielenie z resztą.
" Dodawanie i odejmowanie pełnych setek.
" Pamięciowe dodawanie i odejmowanie liczb jednocyfrowych i trzycyfrowych w za-
kresie 1000 (bez przekraczania progu dziesiątkowego, z przekroczeniem progu
dziesiątkowego, różnymi sposobami).
" Pamięciowe dodawanie i odejmowanie liczb dwucyfrowych i trzycyfrowych w za-
kresie 1000 (bez przekraczania progu dziesiątkowego, z przekroczeniem progu
dziesiątkowego, różnymi sposobami).
" Pamięciowe dodawanie i odejmowanie liczb trzycyfrowych w zakresie 1000 (bez
przekraczania progu dziesiątkowego, z przekroczeniem progu dziesiątkowego,
różnymi sposobami).
" Pisemne dodawanie liczb w zakresie 1000 (bez przekraczania progu dziesiątko-
wego, z przekroczeniem progu dziesiątkowego, z przekroczeniem progu setkowe-
go, z przekroczeniem progu dziesiątkowego i setkowego).
" Pisemne odejmowanie liczb w zakresie 1000 (bez przekraczania progu dziesiąt-
kowego, z przekroczeniem progu dziesiątkowego i setkowego).
" Mnożenie pamięciowe liczb w zakresie 1000.
" Pisemne mnożenie liczb w zakresie 1000 (bez przekraczania progu dziesiątkowe-
go, z przekroczeniem progu dziesiątkowego, z zerami w mnożonym czynniku).
" Dzielenie pamięciowe liczb w zakresie 1000.
35
" Pisemne dzielenie liczb w zakresie 1000 (bez przekraczania progu dziesiątkowe-
go, z przekroczeniem progu setkowego i dziesiątkowego, z zerami w dzielnej, gdy
liczba setek lub dziesiątek jest mniejsza niż dzielnik).
" Dzielenie z resztą sposobem pisemnym.
" Dodawanie i odejmowanie liczb w zakresie 10 000.
" Mnożenie i dzielenie liczb w zakresie 10 000.
" Dodawanie i odejmowanie ułamków o mianownikach: 2, 4.
Równania
Klasa 1
" Oznaczanie niewiadomej liczby za pomocą okienka.
" Równania typu: a + = c, + b = c, c  = c,  b = c.
Klasa 2
" Oznaczanie niewiadomej liczby za pomocą litery.
" Równania typu: a + x = c, x + b = c, c  x = c, x  b = c.
" Równania typu: a � x = c, x � b = c, c : x = c, x : b = c.
" Rozwiązywanie równań z wykorzystaniem grafów.
Klasa 3
" Rozwiązywanie poznanych typów równań.
" Werbalizowanie przebiegu rozwiązywania równań z użyciem nazw liczb w działaniach.
Zadania
Klasa 1
" Rozwiązywanie i układanie jednodziałaniowych zadań tekstowych na dodawanie
i odejmowanie.
" Wyróżnianie w zadaniu danych, szukanej i związku między nimi.
" Sprawdzanie poprawnoS
ci rozwiązania zadania.
" Udzielanie odpowiedzi na pytanie zadania.
Klasa 2
" Krótki zapis treS
ci zadania.
" Rozwiązywanie i układanie zadań z dwoma działaniami.
" Przekształcanie zadań prostych w złożone przez dołączenie danych lub połącze-
nie dwóch zadań prostych.
" Rozkładanie zadań złożonych na dwa zadania proste.
" Rozwiązywanie i układanie zadań algebraicznych.
" Rozwiązywanie i układanie zadań prostych na porównywanie różnicowe.
Klasa 3
" Rozwiązywanie i układanie zadań złożonych z trzema działaniami.
" Rozwiązywanie zadań złożonych na porównywanie różnicowe.
" Rozwiązywanie zadań prostych i złożonych na porównywanie ilorazowe.
" Zapisywanie danych zadania o treS
ci geometrycznej na rysunku poglądowym.
36
Metody rozwiązywania zadań
" Symulacyjna.
" Syntetyczna.
" Analityczno-syntetyczna.
" Algebraiczna.
Geometria
Klasa 1
" Położenie przedmiotu, innej osoby względem obserwatora.
" Wzajemne położenie przedmiotów, osób względem siebie.
" Użycie pojęć: nad, pod, obok, przed, za, wewnątrz, na zewnątrz, między itp.
" Kierunki: pion, poziom, skos, w prawo, w lewo, w tył, w przód, w górę, w dół.
" Figury geometryczne: koło, prostokąt, kwadrat, trójkąt i ich własnoS
ci.
Klasa 2
" Mierzenie długoS
ci boków figur geometrycznych.
" Obliczanie sumy długoS
ci boków figur geometrycznych.
Klasa 3
" Punkt, prosta, odcinek.
" Mierzenie i porównywanie długoS
ci odcinków.
" Łamane otwarte i zamknięte. DługoS
ć łamanej.
" Odcinki prostopadłe.
" Odcinki równoległe.
" Rodzaje i własnoS
ci trójkątów.
" WłasnoS
ci prostokątów.
" Obliczanie obwodów trójkątów i prostokątów.
Jednostki miary i ich skróty. Kalendarz
Klasy 1 3
" Liczba jako miara długoS
ci.
" Zasady prawidłowego pomiaru.
" Pojęcia: moneta, banknot.
" Jednostki pieniędzy: złoty, grosz i związki między nimi.
" Jednostki masy: gram, dekagram, kilogram, kwintal, tona i związki między nimi.
" Jednostki pojemnoS
ci: litr, pół litra, ćwierć litra i związki między nimi.
" Jednostki długoS
ci: milimetr, centymetr, metr, decymetr, kilometr i związki między nimi.
" Jednostki czasu kalendarzowego: pora roku, wiek, rok, półrocze, kwartał, miesiąc, ty-
dzień, dzień i związki między nimi.
" Jednostki czasu zegarowego: godzina, kwadrans, minuta, sekunda i związki między nimi.
Inne
" Odczytywanie wskazań zegara.
" Obliczenia zegarowe.
" Odczytywanie wskazań termometru.
37
" Obliczenia pieniężne. IloS
ć, cena, koszt.
" Wyrażenia dwumianowane.
" Obliczenia kalendarzowe.
" Brutto, netto, tara.
" Pojęcie półtora.
Treści stymulujące inteligencje interpersonalną i intrapersonalną
Człowiek  jego rozwój, zdrowie i funkcjonowanie społeczne
" Rozpoznawanie i nazywanie emocji.
" Zasady savoir-vivr�u.
" Planowanie rozkładu dnia.
" Poznawanie siebie (mocne i słabe strony, zainteresowania, uzdolnienia itp.).
" Ciało człowieka i jego funkcje.
" Różnice i podobieństwa między ludx
mi.
" Higiena człowieka.
" Korzystanie z urządzeń sanitarnych.
" WartoS
ci odżywcze produktów.
" Racjonalne odżywianie się.
" Oddychanie.
" Choroby i zapobieganie im.
" Rozmnażanie.
" Bezpieczne spędzanie wolnego czasu.
" Kształtowanie negatywnego stosunku do alkoholu, tytoniu, narkotyków.
" Praca zawodowa człowieka.
Szkoła
" R
rodowisko szkolne (rozkład i przeznaczenie pomieszczeń szkolnych, osoby pra-
cujące w szkole i ich role, wyposażenie szkoły).
" Prawa i obowiązki ucznia.
" Regulamin klasowy oraz zasady zachowania się w szkole wobec pracowników
szkoły i kolegów.
" Zadania dyżurnego klasowego.
" Zasady koleżeństwa.
" Poznawanie S
wiata za pomocą zmysłów.
" " ródła informacji o S
wiecie.
" Zasady bezpieczeństwa w szkole.
" Zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym.
Dom
" Struktura rodziny i role jej członków (rodziny pełne, niepełne, wielopokolenio-
we).
" Domowe urządzenia elektryczne i nauka bezpiecznego posługiwania się nimi.
" Praca zawodowa rodziców.
" Zasady współżycia dobrosąsiedzkiego.
38
" Życie ludzi w różnych porach roku.
" Korzystanie z radia i telewizji.
" Tradycje i zwyczaje ludowe związane ze S
więtami Bożego Narodzenia, Wielkano-
cy, Wszystkich R
więtych.
" UroczystoS
ci i S
więta rodzinne: Dzień Babci, Dzień Dziadka, Dzień Matki, Dzień
Ojca, Dzień Dziecka.
Unia Europejska
" Polska w Unii Europejskiej.
" Członkowie Unii Europejskiej.
" Flaga i hymn Unii Europejskiej.
" Maskotka dzieci w Unii Europejskiej.
" Poznanie wybranych krajów Unii Europejskiej.
Treści stymulujące inteligencję przyrodniczą
Metody poznawania przyrody
" Obserwacja.
" DoS
wiadczenia.
" Korzystanie z różnych x
ródeł informacji.
Rośliny
" Pojęcia: drzewo, krzew, roS
lina zielna.
" Rodzaje drzew: liS
ciaste, iglaste. Wybrane gatunki rosnące w Polsce.
" Warunki potrzebne roS
linom do życia: gleba, S
wiatło słoneczne, wilgoć, powie-
trze, temperatura.
" Budowa roS
liny.
" Budowa kwiatu.
" Rozmnażanie roS
lin.
" Cykl rozwojowy roS
liny.
" RoS
liny ozdobne.
" RoS
liny okopowe, oleiste i zbożowe.
" RoS
liny wodne.
" Rodzaje lasów i ich warstwy.
" Ekosystemy: las, łąka, pole.
" Znaczenie roS
lin w przyrodzie.
" Zawody ludzi związane z pielęgnacją i uprawą roS
lin.
" Ochrona roS
lin.
Zwierzęta
" Zwierzęta: ssaki, ptaki, owady, płazy, ryby, gady.
" Omawianie wyglądu, sposobu poruszania się, odżywiania, rozmnażania, warun-
ków życia wybranych zwierząt.
" Łańcuchy pokarmowe.
" Zwierzęta hodowane w domu.
39
" Zwierzęta hodowlane.
" Opieka nad zwierzętami.
" Ochrona zwierząt.
" Znaczenie zwierząt w przyrodzie.
" Zawody ludzi związane z opieką i ochroną zwierząt.
Przyroda nieożywiona, geografia i historia
" Czynniki pogody: wiatr, opady, temperatura, zachmurzenie i ich wpływ na życie
ludzi, zwierząt i roS
lin.
" Pogoda w różnych porach roku.
" Słońce: x
ródło S
wiatła i ciepła, pozorna wędrówka Słońca po niebie, pory dnia
i roku, strefy klimatyczne, odkrycie Kopernika.
" Księżyc: obrót wokół Ziemi, fazy Księżyca.
" Gwiazdy, planety, loty kosmiczne, astronomia.
" Powietrze: właS
ciwoS
ci powietrza, tlen, dwutlenek węgla, zanieczyszczenia powie-
trza, znaczenie powietrza dla ludzi, zwierząt i roS
lin.
" Wiatr: kierunki, siła wiatru, rodzaje wiatru, przyrządy do pomiaru kierunku i siły
wiatru, znaczenie wiatru dla ludzi, przyrody i klimatu.
" Woda: krążenie wody w przyrodzie, stany skupienia wody, temperatura zamarza-
nia wody i jej wrzenia, zmiana objętoS
ci zamarzniętej wody, rodzaje zbiorników
wodnych, rodzaje opadów, zanieczyszczenia, znaczenie wody dla ludzi, przyrody
i klimatu.
" Bogactwa naturalne Polski (węgiel, sól, rudy metali).
" Widnokrąg.
" Ochrona S
rodowiska.
" Pojęcia: rok, miesiąc, tydzień, doba, dzień.
" Nazwy miesięcy i dni tygodnia.
" Mapa Polski  kierunki podstawowe i poS
rednie.
" Znaczenie stolicy Polski  Warszawy.
" Dawne stolice Polski.
" Podział terytorialny Polski  województwa.
" Symbole narodowe: godło, flaga, hymn.
" Sławni Polacy.
" Pojęcia: miasto, miasteczko, wieS
.
" Historia miejscowoS
ci, w której mieszkamy.
" Ukształtowanie terenu: góry, wyżyny, niziny.
" Rodzaje i charakterystyka krajobrazów: nadmorski, pojezierza, nizinny, wyżyn-
ny, górski.
" Parki narodowe.
" Transport lądowy, wodny i powietrzny.
40
Treści stymulujące inteligencję wizualno-przestrzenną
Plastyka
Wiadomości z zakresu sztuk plastycznych
" Pojęcia: malarstwo, malarz, obraz, oryginał, reprodukcja, kopia, portret, martwa natura,
krajobraz; rzex
ba, rzex
biarz, płaskorzex
ba, medal, pomnik, popiersie; grafika, grafik; odbitka;
architektura, architekt; budynki użytecznoS
ci publicznej, przemysłowe, mieszkaniowe; sceno-
grafia, scenograf, kostiumy, rekwizyty; sztuka użytkowa: tkactwo, meblarstwo, ceramika; rytm,
kontrast, kompozycja otwarta, kompozycja zamknięta.
Percepcja wzrokowa i nazywanie
" Obserwowanie i nazywanie kształtów: prostokątny, okrągły, owalny, trójkątny, kulisty,
nieregularny.
" Obserwowanie i nazywanie wielkoS
ci: mały, duży, S
redni, mniejszy niż, większy od, gru-
by, cienki, wysoki, niski, szeroki, wąski.
" Obserwowanie i nazywanie stosunków przestrzennych na obrazie: dalej, bliżej, na
prawo, na lewo, w S
rodku, nad, pod, między.
" Obserwowanie i nazywanie barw: odcienie barw, nasycenie barw, barwy podstawowe,
barwy ciepłe, barwy zimne.
" Obserwowanie i nazywanie linii: gruba, cienka, długa, krótka, ciągła, przerywana, jas-
na, ciemna.
" Obserwowanie i nazywanie faktury: gładka, szorstka, lS
niąca, matowa.
" Obserwowanie i nazywanie brył: duża, mała, wydłużona, walcowata, obła, S
cięta, roz-
członkowana, zwarta.
" Symetria jedno- i wieloosiowa.
" Analizowanie reprodukcji dzieł malarskich i rzex
biarskich pod względem treS
ci,
linii, barw, kształtów, wielkoS
ci, faktury, stosunków przestrzennych, nastroju, pro-
porcji, wrażenia.
Materiały i narzędzia
" Kredki, kredki S
wiecowe, ołówki, flamastry, farby akwarelowe i plakatowe, S
wie-
ca, tusz, papier kolorowy, bibuła, szary papier, kartki rysunkowe, karton, nici,
klej, plastelina, modelina, masa solna, tkanina, włóczka, materiały zdobnicze, wata,
materiały przyrodnicze, makulatura, kreda kolorowa, widokówki, pasta do zę-
bów, pędzle, patyki, zszywacz, dziurkacz, nożyczki, taS
ma klejąca, igła, nóż.
Działalność plastyczna
" Rysowanie: kredkami, ołówkiem, flamastrami, patykiem i tuszem.
" Malowanie farbami akwarelowymi i plakatowymi, plasteliną, S
wiecą.
" Kolaże.
" Wydzieranie.
" Wycinanie.
" Wydrapywanie.
" Lepienie z plasteliny, modeliny, masy solnej.
" Projektowanie odzieży, mebli, budynków, form użytkowych.
41
Technika
Materiały
Poznanie właS
ciwoS
ci:
" materiałów papierniczych (papieru, kartonu, tektury, papieru kolorowego, bibu-
ły),
" materiałów tekstylnych (tkaniny, włóczki, nici, wełny, bawełny),
" drewna,
" metali (miedzi, stali, aluminium),
" tworzyw sztucznych,
" szkła,
" materiałów przyrodniczych.
Narzędzia
" Posługiwanie się: nożyczkami, linijką, kolcem, igłą i naparstkiem, szczypcami,
nożem, dziurkaczem, zszywaczem, prostymi urządzeniami gospodarstwa domo-
wego.
" Kultura posługiwania się narzędziami.
Informacja techniczna
" Czytanie rysunków poglądowych.
" Poznanie wybranych symboli i znaków powszechnej informacji.
Czynności technologiczne
" Obrysowywanie i wycinanie wzorów.
" Odmierzanie długoS
ci linijką.
" Składanie.
" Zaginanie.
" Przerywanie.
" Przecinanie.
" Nakłuwanie.
" Zwijanie.
" Oklejanie.
" Przeplatanie.
" Nawlekanie igły.
" Przyszywanie guzików.
" Szycie S
ciegiem okrętkowym.
" Krojenie.
" Cięcie materiałów papierniczych i tkanin po liniach prostych i krzywych.
" Poznawanie różnych sposobów łączenia materiałów (rozłączne, nierozłączne, ru-
chome).
Organizacja i kultura pracy
" Przygotowanie stanowiska pracy.
" Zasady bezpiecznej pracy.
42
" Higiena pracy.
" Planowanie etapów pracy.
" Porównanie wykonanego zadania z planem.
" Podział pracy.
" Dobieranie materiałów i narzędzi do pracy.
" Samokontrola wykonanej pracy.
Technika dawniej i dziś
" Historia wybranych narzędzi i materiałów.
" Historia wybranych wynalazków.
" Zawody techniczne.
Treści stymulujące inteligencję muzyczną
Słuchanie muzyki
" Słuchanie piosenek i utworów muzycznych.
" Wyróżnianie zwrotek i refrenu piosenki.
" Rozwijanie percepcji słuchowej.
" Rozwijanie koncentracji uwagi.
" Rozpoznawanie brzmienia instrumentów muzycznych.
" Rozpoznawanie barwy głosów ludzkich.
" OkreS
lanie elementów muzyki.
" Werbalne i niewerbalne wyrażanie wrażeń związanych ze słuchaną muzyką.
Ćwiczenia mowy i śpiew
" Ćwiczenie prawidłowej artykulacji głosek, dykcji i oddechu.
" Rytmiczne recytowanie tekstów ze zróżnicowaniem tempa, dynamiki i barwy głosu.
" Zbiorowe i indywidualne S
piewanie piosenek.
Ruch przy muzyce
" Spontaniczne zaspokajanie potrzeby ruchu.
" Reagowanie na sygnały muzyczne i ich zmiany.
" Realizowanie ruchem wartoS
ci poznawanych nut.
" Ilustrowanie ruchem treS
ci piosenek.
" Swobodny taniec przy muzyce.
" Wykonywanie układów tanecznych do muzyki.
" Nauka tańców polskich, regionalnych, współczesnych.
Gra na instrumentach
" Wykorzystanie naturalnych efektów akustycznych: stukania, klaskania, tupania itp.
" Granie na instrumentach perkusyjnych niemelodycznych.
" Granie na dzwonkach kolejno poznawanych dx
więków gamy.
" Granie na dzwonkach prostych melodii.
" Tworzenie na instrumentach perkusyjnych melodycznych i niemelodycznych
akompaniamentów do piosenek, tekstów literackich, scenek dramowych itp.
43
Wiadomości z teorii muzyki
" Wprowadzenie pojęć: nuta, pięciolinia, klucz wiolinowy, ćwierćnuta, ósemka, półnuta, cała
nuta, pauza ćwierćnutowa, pauza półnutowa, pauza ósemkowa, szesnastka, gama, metrum, takty,
nuty z kropką, bemol, krzyżyk, kasownik.
" Elementy muzyki: rytm, melodia, tempo, dynamika i barwa.
" Barwy głosów ludzkich: sopran, alt, tenor, baryton, bas.
" Nazwy solmizacyjne i literowe nut.
" Takt na dwa. Taktowanie na dwa.
" Takt na trzy. Taktowanie na trzy.
" Nauka pisania poznanych znaków muzycznych.
Wiadomości o instrumentach
" Podział instrumentów (strunowe, smyczkowe, perkusyjne).
" Budowa i brzmienie instrumentów perkusyjnych.
" Budowa i brzmienie dzwonków.
" Budowa i brzmienie skrzypiec, altówki, wiolonczeli i kontrabasu.
" Budowa i brzmienie gitary.
" Budowa i brzmienie pianina i fortepianu.
" Budowa i brzmienie instrumentów dętych.
Tworzenie muzyki
" Muzyczne ilustrowanie odgłosów przyrody.
" Rytmizowanie tekstów.
" Układanie przez dzieci piosenek.
" Improwizowanie melodii do podanych tekstów.
Instytucje związane z muzyką
" Filharmonia, opera, operetka, sala koncertowa, festiwale muzyczne.
Zawody ludzi związanych z muzyką
" R
piewak, kompozytor, muzyk, dyrygent, piosenkarz, gitarzysta, skrzypek, piani-
sta itd.
Treści stymulujące inteligencję kinestetyczną
Psychomotoryka
Biegi (dystans około 40 m)
" Marsz, marszobieg, trucht, bieg w różnych warunkach terenowych.
" Bieg po prostej.
" Bieg slalomem.
" Bieg po okręgu.
" Bieg do wyznaczonego miejsca (5 10 m).
" Bieg po wyznaczonej trasie.
" Bieg indywidualny i grupowy.
" Bieg sztafetowy.
" Start do biegu z różnych pozycji (wysoka, niska).
44
" Zabawy bieżne z wysokim unoszeniem kolan, bokiem, tyłem, przyspieszanie,
zwalnianie.
" Zabawy bieżne z użyciem różnych przyborów.
Skoki
" Skoki w górę (obunóż, jednonóż).
" Skoki z pokonywaniem przeszkód ( obunóż, jednonóż).
" Skoki z wysokoS
ci (do 1m) na miękkie podłoże.
" Wieloskoki.
" Skok w dal z miejsca.
" Zabawy skoczne z użyciem różnych przyborów.
Rzuty
" Rzuty oburącz: zza głowy, znad głowy, sprzed głowy, dołem, w przód, w tył, z miej-
sca, w ruchu.
" Rzuty jedną ręką.
" Rzuty na odległoS
ć: małymi przedmiotami, piłką lekarską (1 kg).
" Rzuty do nieruchomego celu.
" Rzuty do ruchomego celu.
" Zabawy rzutne z użyciem różnych przyborów.
Dz
wiganie i wspinanie
" Przenoszenie przyborów oburącz, pojedynczo i parami (do 5 kg).
" Toczenie przyborów ręką lub nogą.
" Przeciąganie przyborów po podłożu.
" Wspinanie się na niskie przyrządy.
" Schodzenie z niskich przyrządów.
" Pokonywanie przeszkód dołem i górą.
" Zwisy na drabinkach przodem i tyłem.
" Wspinanie się po skoS
nie ustawionej ławeczce.
" Próby wspinania się po linie.
" Mocowanie w pozycjach wysokich i niskich.
Pełzanie, czołganie się i czworakowanie
" Pełzanie z przyborem.
" Czołganie się pod niskimi przeszkodami.
" Zabawy na czworakach z użyciem różnych przyborów.
" Tory przeszkód z elementami pełzania, czołgania się i czworakowania.
Ruchowa ekspresja i poczucie rytmu
" Wykonywanie ruchów w rytmie muzyki.
" Rytmiczny marsz z akcentowaniem ruchów rąk i nóg.
" Rytmiczne podskoki, bieg, marsz, cwał.
" Odtwarzanie obrazów za pomocą ciała.
" Ilustrowanie ruchem rytmu piosenek i melodii.
45
" Wystukiwanie rytmu w różnych pozycjach wyjS
ciowych.
" Zabawy rytmiczno-taneczne.
" Tańce nowoczesne, narodowe i regionalne.
Spostrzegawczość, orientacja i szybka reakcja
" Zabawy i gry orientacyjno-porządkowe.
" Szybkie ustawianie się w szeregu, dwuszeregu, kole, rozsypce.
" Szybka reakcja na sygnał wzrokowy lub słuchowy.
" Zmiany kierunku ruchu i zatrzymywanie się na sygnał.
" NaS
ladowanie ruchów współćwiczącego.
" Wykonywanie ruchów przeciwstawnych do ruchów współćwiczącego.
" Podania piłki z wykonywaniem dodatkowych czynnoS
ci, np. klaS
nięcia.
" Doganianie współćwiczącego i wyprzedzanie go z lewej strony zgodnie z zasada-
mi ruchu drogowego.
" Wymijanie się osób i zespołów zgodnie z zasadami ruchu drogowego.
" Omijanie przeszkód zgodnie z zasadami ruchu drogowego.
Zwinność i zręczność
" Biegi między przeszkodami.
" Pokonywanie przeszkód.
" PrzejS
cie z zamkniętymi oczami po linie rozłożonej na podłodze.
" Przekazywanie współćwiczącemu przyborów w różnym tempie i pozycjach.
" PrzejS
cie równoważne po różnych przyrządach.
" Wspinanie, podciąganie, wbieganie na różne przyrządy.
Umiejętności
Gimnastyka
" Przyjmowanie pozycji niskich: przysiad podparty; siad: prosty, skrzyżny, skulny,
klęczny, równoważny; klęk: jednonóż, obunóż; leżenie: przodem, tyłem; stanie
rozkroczne.
" Ćwiczenia szyi (skłony głowy w przód, w tył, na boki, krążenia głowy).
" Ćwiczenia ramion i pasa barkowego (wznoszenie i opuszczanie ramion w róż-
nych kierunkach, krążenia ramion, wymachy ramion: jednoczesne, naprzemian-
stronne, w przód, w tył).
" Ćwiczenia tułowia we wszystkich płaszczyznach z różnym ułożeniem ramion.
" Ćwiczenia nóg (wspięcia, przysiady, podskoki, w różnych kierunkach, ćwiczenia
przeciw płaskostopiu).
" PrzejS
cia po ławeczce różnymi sposobami, z przyborami i bez.
" Leżenie przewrotne.
" Przewrót w przód.
" Podpór tyłem.
" Przewrót w tył z leżenia i z przysiadu.
46
Lekkoatletyka
" Bieg wolny i szybki na sygnał ze startu wysokiego i niskiego (40 60 m).
" Bieg na czas.
" Rzuty piłeczką palantową na odległoS
ć z miejsca w pozycji wykrocznej, pomiar
odległoS
ci.
" Skok w dal z miejsca i z rozbiegu, mierzenie długoS
ci skoku.
" Skok wzwyż stylem nożycowym.
Gry zespołowe
" Zabawy i gry ruchowe przygotowujące do gier zespołowych.
" Dwa ognie (podawanie i chwytanie piłki w miejscu i w ruchu, rzucanie do celu, gra
według ustalonych zasad).
" Ringo (rzucanie kółka oburącz i jednorącz, chwytanie kółka oburącz w miejscu,
w wyskoku i w przysiadzie, rzucanie kółkiem do celu, gra w ringo według ustalo-
nych zasad).
" Minipiłka nożna (podania piłki zewnętrznym i wewnętrznym podbiciem stopy do
współpartnera, prowadzenie piłki nogą, strzały na bramkę, gra według ustalo-
nych zasad).
" Minikoszykówka (rzuty do kosza, kozłowanie piłki prawą i lewą ręką, podania piłki
oburącz sprzed klatki piersiowej w miejscu, w marszu i w biegu, rzuty do kosza
w biegu po uprzednim kozłowaniu, podawanie piłki w ruchu w przód, w tył, w pra-
wo i w lewo, gra w koszykówkę według ustalonych zasad).
" Minisiatkówka (odbicia piłki w parach oburącz sposobem górnym i dolnym, kiero-
wanie piłki sposobem górnym i dolnym w okreS
lone miejsce boiska, gra w siat-
kówkę według ustalonych zasad).
" Minipiłka ręczna (podania piłki w parach w miejscu i w ruchu, rzucanie do celu
stałego i ruchomego, rzucanie do bramki z miejsca i z biegu, gra według ustalo-
nych zasad).
Saneczkarstwo
" Jazda na sankach pojedynczo i parami.
" Jazda po linii prostej do wyznaczonego miejsca, hamowanie.
" Zmiana kierunku jazdy: skręty w prawo i w lewo.
" Jazda slalomem.
" Zjazd w różnych pozycjach.
" Wykonywanie różnych czynnoS
ci podczas zjazdu, np. podnoszenie z ziemi przy-
borów.
" Pokonywanie torów przeszkód.
Inne sporty, np.: jazda na rolkach, jazda na rowerze, pływanie mogą być upra-
wiane zależnie od bazy szkoły.
Wiadomości
" R
wiadomoS
ć własnego ciała: mierzenie wysokoS
ci i masy ciała, samoocena włas-
nej sprawnoS
ci fizycznej, obserwacja własnego organizmu po wysiłku fizycznym
47
(tętno, rytm serca, oddychanie), S
wiadomoS
ć wpływu ćwiczeń na sprawnoS
ć fi-
zyczną.
" Higiena osobista.
" Hartowanie organizmu.
" Wpływ żywienia na sprawnoS
ć fizyczną.
" Zasada stopniowania wysiłku.
" Zasady współdziałania w grupie.
" Zasady rywalizacji.
" Bezpieczeństwo podczas uprawiania sportu.
" Zasady udzielania pierwszej pomocy.
" Historia sportu.
16. Oczekiwane efekty aktywności
ucznia, oddziaływań nauczyciela
i rodziców
Kształcenie na pierwszym etapie edukacji z wykorzystaniem założeń programu
i podręczników Ja i moja szkoła, właS
ciwie dobranych oddziaływań nauczyciela, aktyw-
noS
ci własnej dziecka, wsparcia domu rodzinnego oraz stymulacji S
rodowiska szkol-
nego i pozaszkolnego powinno przynieS
ć efekty w postaci kształtowania systemu war-
toS
ci dziecka, rozwoju jego osobowoS
ci, umiejętnoS
ci oraz wiadomoS
ci prezentujących
scalony obraz S
wiata. Poziom opanowania wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci zależy od profi-
lu inteligencji dziecka.
Proponowany poniżej podział efektów kształcenia jest podziałem sztucznym, gdyż
w praktyce szkolnej oddziaływania na inteligencje wielorakie są nierozłączne. Trudno
również wskazać w tak wygenerowanym podziale treS
ci odnoszące się do inteligencji
interpsychicznej i intrapsychicznej. Wszystkie oddziaływania dydaktyczne i wycho-
wawcze nauczyciela skierowane są na stymulowanie tych sfer personalnych dziecka.
Oczekiwane efekty oddziaływania na inteligencję językową
Klasy 1 3
Uczeń:
" rozwinął wrażliwoS
ć na cechy fonologiczne języka,
" zebrał doS
wiadczenia, że język umożliwia wyrażanie stanów psychicznych czło-
wieka i jest narzędziem komunikowania się z innymi ludx
mi,
" umie wyrażać myS
li w formie zrozumiałej dla odbiorcy,
" ma S
wiadomoS
ć możliwoS
ci i ograniczeń języka jako narzędzia komunikacji.
Słuchanie
Uczeń:
" umie dokonać analizy i syntezy słuchowej wyrazów,
" z uwagą słucha poleceń i wypowiedzi innych osób,
48
" skupia uwagę na słuchanym tekS
cie, audycjach radiowych i telewizyjnych, muzy-
ce i wypowiedziach innych osób,
" stara się zrozumieć otrzymany komunikat,
" prosi o wyjaS
nienie komunikatu, którego nie zrozumiał,
" wie, że nie można przerywać wypowiedzi innym osobom, ani przeszkadzać in-
nym w czasie, kiedy się wypowiadają.
Mówienie
Uczeń:
" wie, jak poprosić o możliwoS
ć zabrania głosu,
" szanuje wypowiedzi innych i oczekuje szacunku dla własnych wypowiedzi,
" umie sformułować kilkuzdaniową, poprawną wypowiedx
,
" umie zadać pytanie,
" umie recytować wiersze,
" umie opisać wskazany przedmiot, osobę, roS
linę, zwierzę (klasa 2),
" umie opowiadać, uwzględniając w wypowiedzi wstęp, rozwinięcie i zakończenie
(klasa 3).
Czytanie
Uczeń:
" umie przeczytać wskazany tekst głoS
no i po cichu,
" rozumie treS
ć czytanego tekstu,
" czyta tekst, uwzględniając cechy poprawnego czytania,
" umie przeczytać tekst z podziałem na role,
" umie przeczytać tekst drukowany i pisany,
" rozumie, że umiejętnoS
ć czytania jest niezbędna dla uczenia się i rozwoju osobistego,
" przestrzega zasad higieny czytania.
Opracowywanie tekstów
Uczeń:
" umie zadać pytania dotyczące przeczytanego tekstu,
" umie odpowiedzieć na pytania odnoszące się do przeczytanego tekstu,
" umie wskazać bohaterów utworu, okreS
lić miejsce i czas akcji oraz nastrój,
" umie wskazać w opowiadaniu przyczynę i skutek danego zachowania,
" umie wskazać w tekS
cie odpowiednie fragmenty na poparcie swoich wypowiedzi,
" wypowiada własne zdanie na temat przeczytanych tekstów.
Pisanie
Klasa 1
Uczeń:
" poprawnie odwzorowuje kształty poznanych liter,
" poprawnie łączy litery w wyrazach,
" poprawnie i estetycznie przepisuje wyrazy i zdania,
" poprawnie pisze z pamięci wyrazy i zdania,
" umie zaadresować list i kartę pocztową,
" umie napisać list i życzenia, z pomocą nauczyciela,
" umie napisać kilka zdań na podany temat.
49
Klasa 2
Uczeń:
" zwiększył tempo pisania,
" umie zgromadzić potrzebne do opisu wyrazy dotyczące wielkoS
ci, kształtu, kolo-
ru itd.,
" potrafi wskazać opis w utworze literackim,
" potrafi napisać plan opisu,
" potrafi opisać przedmiot, zwierzę, roS
linę i wygląd osoby,
" potrafi samodzielnie napisać list i życzenia.
Klasa 3
Uczeń:
" potrafi nadać tytuły zdarzeniom wyodrębnionym w utworze i zapisać je,
" potrafi napisać plan opowiadania,
" potrafi napisać opowiadanie, uwzględniając trójczłonową budowę (wstęp, rozwi-
nięcie i zakończenie), akapity,
" umie napisać sprawozdanie z wycieczki, z pomocą nauczyciela.
Kształcenie literackie
Klasy 1 3
Uczeń:
" umie wskazać w książce tytuł, nazwisko autora i ilustratora, nazwę wydawnictwa,
spis treS
ci,
" odróżnia wiersz od prozy,
" potrafi odszukać w wierszu rymujące się wyrazy, wskazać wersy i strofy,
" potrafi wskazać w utworze bohaterów głównych i drugoplanowych, okreS
lić miej-
sce i czas akcji,
" potrafi wyjaS
nić morał zawarty w utworze,
" odróżnia w utworze zdarzenia fantastyczne od prawdopodobnych,
" wypowiada własne zdanie na temat przeczytanego utworu,
" umie korzystać z biblioteki szkolnej,
" ma swoje ulubione książki, utwory prozatorskie i poetyckie,
" potrafi wymienić nazwiska pisarzy książek dla dzieci i tytuły ich utworów,
" zna cechy baS
ni,
" umie wskazać wartoS
ci estetyczne czytanego tekstu.
Ortografia
Klasa 1
Uczeń:
" przepisuje poprawnie wyrazy i zdania,
" umie napisać poznane wyrazy z trudnoS
ciami ortograficznymi,
" pisze poprawnie z pamięci wyrazy i zdania,
" pisze poprawnie ze słuchu wyrazy i zdania bez trudnoS
ci ortograficznych (u ó,
ż  rz, ch  h, i  j, ę, ą),
" wie, które wyrazy należy pisać wielką literą.
50
Klasa 2
Uczeń:
" pisze poprawnie ze słuchu wyrazy i zdania z trudnoS
ciami ortograficznymi,
" wie, że należy pisać ó, kiedy wymienia się na o, a lub e w innych formach tego
wyrazu lub w wyrazach pokrewnych,
" wie, jak pisać wyrazy z zakończeniami: -ów, -ówka, -ówna,
" wie, jak pisać wyrazy z zakończeniami: -uję, -ujesz, -uje,
" wie, że należy pisać rz, kiedy wymienia się na r w innych formach tego wyrazu lub
w wyrazach pokrewnych,
" wie, że należy pisać rz w zakończeniach: -arz, -erz,
" wie, że należy pisać rz po spółgłoskach: b, p, d, t, g, k, ch, j, w,
" zna wyrazy, które są wyjątkami od poznanych zasad ortograficznych,
" wie, że należy pisać ż, kiedy wymienia się na g, z, s, dz, h, x
lub zi w innych formach
tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych,
" pamięta pisownię poznanych wyrazów z ó niewymiennym, rz niewymiennym,
ż niewymiennym,
" wie, jak pisać rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki z przeczeniem nie,
" umie korzystać ze słownika ortograficznego,
" umie pisać wyrazy z literami ą i ę na końcu wyrazów,
" wie, kiedy w wyrazach napisać ą, a kiedy om,
" wie, kiedy w wyrazach napisać ę, a kiedy em.
Klasa 3
Uczeń:
" zna i stosuje poznane zasady ortograficzne,
" umie pisać przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym,
" umie pisać liczebniki główne i porządkowe słownie i cyfrowo,
" umie pisać przysłówki odprzymiotnikowe z przeczeniem nie.
Gramatyka
Klasa 1
Uczeń:
" rozróżnia litery i głoski,
" potrafi wymienić samogłoski i spółgłoski,
" potrafi wymienić spółgłoski miękkie,
" zna dwuznaki i litery ze znakami diakrytycznymi,
" potrafi podzielić wyrazy na sylaby i utworzyć wyrazy z sylab,
" umie wskazać w zdaniu wyrazy,
" umie rozpoznać w tekS
cie zdania: oznajmujące, pytające i rozkazujące,
" umie poprawnie ułożyć i zapisać poznane rodzaje zdań,
" umie wskazać w tekS
cie rzeczowniki,
" umie okreS
lić liczbę rzeczownika,
" umie wskazać w tekS
cie czasowniki,
" umie okreS
lić liczbę czasownika.
51
Klasa 2
Uczeń:
" zna alfabet,
" umie uporządkować wyrazy alfabetycznie, biorąc pod uwagę kolejne litery w wyrazie,
" umie utworzyć rodzinę wyrazów,
" zna rodzaje rzeczowników,
" zna rodzaje czasowników,
" umie wskazać w tekS
cie przymiotniki,
" zna rodzaje przymiotników,
" wie, że przymiotnik dostosowuje się pod względem liczby i rodzaju do liczby
i rodzaju rzeczownika.
Klasa 3
Uczeń:
" stosuje zdobytą wiedzę gramatyczną do konstruowania poprawnych zdań,
" zna czasy czasowników: przeszły, terax
niejszy, przyszły prosty, przyszły złożony,
" zna osoby czasownika w liczbie pojedynczej i mnogiej,
" umie poprawnie stosować czasowniki rodzaju męskiego i żeńskiego w czasie prze-
szłym w pierwszej osobie,
" umie odmienić czasowniki przez osoby, liczby i czasy oraz okreS
lić ich rodzaj,
" umie odmienić rzeczowniki przez liczby oraz okreS
lić ich rodzaj,
" umie wskazać w tekS
cie czasowniki w formie osobowej i nieosobowej,
" umie tworzyć czasowniki w formie nieosobowej od czasowników w formie osobo-
wej i odwrotnie,
" umie odmienić przymiotniki przez liczby oraz okreS
lić ich rodzaj,
" umie stopniować przymiotniki w sposób prosty, opisowy i nieregularny,
" umie wskazać w tekS
cie przysłówki,
" wie, że przysłówki są nieodmiennymi częS
ciami mowy,
" umie dobrać przysłówki do czasowników,
" umie stopniować przysłówki w sposób prosty, opisowy i nieregularny,
" wie, co to są liczebniki główne i porządkowe oraz potrafi wskazać je w tekS
cie,
" wie, co to jest równoważnik zdania,
" odróżnia równoważnik zdania od zdania,
" umie rozwijać zdania, dodając przymiotniki i przysłówki,
" wie, co to są zdania złożone,
" potrafi wyróżnić w tekS
cie zdania pojedyncze i zdania złożone.
" potrafi ułożyć zdania złożone.
Oczekiwane efekty oddziaływania
na inteligencję matematyczno-logiczną
Klasy 1 3
Uczeń:
" rozwinął: spostrzeganie, uwagę, pamięć,
52
" rozwinął umiejętnoS
ć myS
lenia przyczynowo-skutkowego (liniowego) i heurystycz-
nego (rozgałęzionego),
" rozwinął umiejętnoS
ć myS
lenia przez analogie, porównania, skojarzenia, metafory,
" rozwinął myS
lenie dywergencyjne i konwergencyjne,
" rozwinął krytycyzm, dociekliwoS
ć, wytrwałoS
ć, dokładnoS
ć,
" wykorzystuje umiejętnoS
ć matematyzowania w sytuacjach życiowych.
Klasa 1
Uczeń:
" rozumie pojęcia związane ze stosunkami przestrzennymi i potrafi się nimi posłu-
giwać do okreS
lania swojego położenia i położenia przedmiotów,
" umie wskazać cechy wspólne i cechy różniące przedmioty,
" umie porównać i szeregować przedmioty pod względem wskazanej cechy,
" umie dostrzec cechę, według której uporządkowane są przedmioty, osoby,
" rozpoznaje w otoczeniu i na rysunkach oraz nazywa: trójkąty, koła, prostokąty
i kwadraty,
" umie wskazać wierzchołki i boki poznanych figur,
" zna liczby do 30,
" umie porównywać i porządkować liczby w zakresie 30 (także z użyciem znaków
nierównoS
ci),
" umie dodawać i odejmować liczby w zakresie 30,
" umie rozwiązać proste zadania na dodawanie i odejmowanie,
" umie obliczyć niewiadomą wielkoS
ć,
" zna wprowadzone jednostki miary,
" umie mierzyć długoS
ć odcinka,
" umie odczytywać wskazania zegara (pełne godziny),
" zna pojęcia: banknot, moneta,
" zna pojęcia: liczba, cyfra, liczba jednocyfrowa, liczba dwucyfrowa,
" umie liczyć do 100.
Klasa 2
Uczeń:
" wykorzystuje oS
liczbową jako S
rodek ułatwiający wykonywanie obliczeń i ilu-
strowanie warunków zadania tekstowego,
" wykorzystuje drzewo jako S
rodek ułatwiający wykonywanie obliczeń i ilustrowa-
nie warunków zadania tekstowego,
" umie liczyć w zakresie 100,
" zna znaczenie liczby 0 w dodawaniu i odejmowaniu,
" sprawnie dodaje i odejmuje liczby w zakresie 100,
" umie porównywać i porządkować liczby w zakresie 100,
" korzysta w obliczeniach z własnoS
ci przemiennoS
ci i łącznoS
ci dodawania,
" wykorzystuje graf jako S
rodek ułatwiający wykonywanie obliczeń i ilustrowanie
warunków zadania tekstowego,
" umie dokonać analizy treS
ci zadania i zapisać dane i szukane,
" umie rozwiązywać i układać zadania złożone (dwudziałaniowe),
53
" umie rozwiązywać i układać zadania algebraiczne,
" rozumie pojęcia związane z porównywaniem różnicowym,
" umie rozwiązać i ułożyć zadanie proste na porównywanie różnicowe,
" sprawnie mnoży i dzieli liczby w zakresie 30,
" zna znaczenie liczb 0 i 1 w mnożeniu i dzieleniu,
" zna nazwy liczb w dodawaniu, odejmowaniu, mnożeniu i dzieleniu,
" korzysta w obliczeniach z własnoS
ci przemiennoS
ci dodawania i przemiennoS
ci
mnożenia,
" zna kolejnoS
ć wykonywania działań,
" zna poznane jednostki miary,
" umie odczytać wskazania zegara (godziny i minuty),
" umie wykonać obliczenia zegarowe,
" umie odczytać i zapisać liczby zapisane cyframi rzymskimi,
" umie posługiwać się poznanymi jednostkami miary.
Klasa 3
Uczeń:
" korzysta w obliczeniach z własnoS
ci przemiennoS
ci i łącznoS
ci mnożenia,
" umie odczytać wskazania termometru,
" rozumie pojęcia związane z porównywaniem ilorazowym i stosuje je w oblicze-
niach,
" korzysta z krótkiego zapisu treS
ci zadania, aby odkryć rozwiązanie,
" umie rozwiązywać zadania złożone, w tym na porównywanie różnicowe i ilorazowe,
" umie zapisać dane i szukane zadania,
" zna kolejnoS
ć wykonywania działań i stosuje ją w obliczeniach,
" korzysta z rozdzielnoS
ci mnożenia względem dodawania do obliczania trudniej-
szych iloczynów,
" korzysta z rozdzielnoS
ci dzielenia względem dodawania do obliczania trudniej-
szych ilorazów,
" biegle dodaje i odejmuje liczby w pamięci w zakresie 100,
" biegle mnoży i dzieli liczby w pamięci w zakresie 100,
" zna własnoS
ci trójkątów i prostokątów,
" umie obliczyć obwód trójkąta i prostokąta,
" umie liczyć do 1000,
" umie porównywać i porządkować liczby czterocyfrowe według podanych warunków,
" wie, że nasz system liczenia jest dziesiątkowy i pozycyjny i rozumie, co to znaczy,
" umie w pamięci dodawać i odejmować setki w zakresie 1000,
" umie w pamięci mnożyć liczby w zakresie 1000 z wykorzystaniem rozdzielnoS
ci
mnożenia względem dodawania,
" umie obliczać sposobem pisemnym sumy i różnice liczb w zakresie 1000,
" umie obliczać sposobem pisemnym iloczyny, w których jeden z czynników jest
liczbą jednocyfrową,
" umie obliczać sposobem pisemnym ilorazy, w których dzielnik jest liczbą jedno-
cyfrową,
54
" umie dzielić z resztą; wie, że reszta z dzielenia musi być liczbą mniejszą od dziel-
nika,
" zna jednostki miary poznane w klasach 1 3 i ich skróty,
" zna ułamki o mianownikach 2 i 4; umie je dodawać i odejmować,
" umie posługiwać się wyrażeniami dwumianowanymi,
" rozumie pojęcie półtora.
Oczekiwane efekty oddziaływania na inteligencje:
interpsychiczną, intrapsychiczną oraz przyrodniczą
Klasy 1 3
Uczeń:
" obserwował różnice i podobieństwa między ludx
mi,
" kształtował szacunek dla siebie i innych ludzi,
" poznał zasady organizacji życia społecznego i rozwinął umiejętnoS
ć funkcjono-
wania w życiu społecznym,
" nawiązał bliskie, pozytywne kontakty z innymi ludx
mi,
" kształtował swoją tożsamoS
ć narodową i patriotyzm poprzez poznawanie historii
Polski i wytworów jej kultury materialnej i niematerialnej,
" poznał swoje mocne i słabe strony i skuteczne dla siebie sposoby uczenia się,
" umie rozróżniać, nazywać i rozumieć swoje emocje oraz stara się nimi kierować,
" miał okazję odczuć własną wartoS
ć w toku działalnoS
ci szkolnej,
" rozwinął potrzebę uczenia się i osiągnięć,
" ma S
wiadomoS
ć wzajemnej zależnoS
ci człowieka i S
wiata przyrody,
" rozumie, że roS
liny i zwierzęta mają swoje cykle rozwojowe,
" jest S
wiadomy cyklicznoS
ci zjawisk przyrodniczych.
Klasa 1
Uczeń:
" zna i stosuje zasady właS
ciwego zachowania się w szkole w stosunku do doros-
łych i rówieS
ników,
" zna regulamin szkoły, klasy i przestrzega go,
" wie, jaka może być struktura rodziny oraz jakie prawa i obowiązki ma każdy z jej
członków,
" przestrzega zasad bezpieczeństwa w szkole oraz w drodze do i ze szkoły,
" dba o swoje zdrowie,
" zna swoje mocne i słabe strony,
" szanuje siebie i innych,
" planuje swój czas,
" uczy się rozsądnie korzystać z radia i telewizji,
" umie wskazać różnice między drzewem, krzewem i roS
liną zielną,
" umie wymienić kilka nazw drzew, krzewów i roS
lin zielnych występujących w Pol-
sce oraz w najbliższej okolicy,
" zna warunki niezbędne roS
linom do rozwoju,
" umie powiedzieć, co dzieje się z roS
linami w różnych porach roku,
55
" wie, jakie zwierzęta można hodować w domu i jak się nimi opiekować,
" potrafi wymienić nazwy kilku roS
lin i zwierząt, które są w Polsce pod ochroną,
" umie powiedzieć, co dzieje się ze zwierzętami w różnych porach roku,
" zna nazwy i kolejnoS
ć miesięcy w roku, nazwy i kolejnoS
ć dni tygodnia,
" zna symbole narodowe i wie, jak się wobec nich zachować,
" zna nazwę stolicy Polski,
" zna nazwę województwa, w którym mieszka, nazwę stolicy tego województwa
oraz nazwę miejscowoS
ci, w której mieszka. Potrafi ją wskazać na mapie Polski
i powiedzieć o niej kilka zdań,
" wie, jakie znaczenie ma ochrona S
rodowiska.
Klasa 2
Uczeń:
" umie rozpoznać i nazwać podstawowe emocje u siebie i innych osób  rozwija
empatię,
" wie, że dzieci różnią się między sobą wzrostem, wagą, wyglądem i szanuje tę
odmiennoS
ć,
" zna i stosuje zasady koleżeństwa,
" wie, jak rozwiązywać konflikty,
" respektuje nietykalnoS
ć fizyczną innych osób i prawa innych ludzi,
" wie, że ma prawo odmówić, jeS
li czyjeS
namowy zagrażają jego życiu, zdrowiu
lub bezpieczeństwu,
" wie, jakim zagrożeniem dla życia i zdrowia są alkohol, tytoń i narkotyki,
" wie, jak się zachować wobec osób, które zagrażają jego życiu, bezpieczeństwu lub
zdrowiu i do kogo zwrócić się o pomoc,
" wie, jak dbać o higienę i zdrowie,
" wie, jakie grupy produktów są zdrowe, a jakich należy unikać,
" zna polskie tradycje i zwyczaje S
wiąteczne,
" potrafi wymienić nazwy owoców i warzyw uprawianych w Polsce oraz rozpoznać je,
" wie, jak zbudowana jest roS
lina warzywna,
" wie, jakie przetwory można otrzymać z warzyw i owoców oraz jak je przechowy-
wać w stanie surowym,
" wie, co to są roS
liny ozdobne; potrafi wymienić nazwy kilku z nich; zna ich zna-
czenie dla człowieka,
" dba o zieleń w swoim najbliższym otoczeniu,
" zna nazwy pierwszych kwiatów zakwitających wiosną,
" wie, jakie warunki są niezbędne, aby roS
liny prawidłowo się rozwijały,
" wie, co to są chwasty,
" zna cykl rozwojowy roS
liny,
" wie, jak zbudowany jest kwiat,
" wie, jak rozmnażają się roS
liny,
" wie, jakie ptaki zimują w kraju, a jakie odlatują od nas na zimę; zna nazwy pta-
ków żyjących w najbliższej okolicy,
56
" wie, jakie zwierzęta hoduje się w Polsce i w najbliższej okolicy oraz jakie są cele
hodowli tych zwierząt,
" poznał charakterystyczne cechy ssaków i ptaków hodowlanych,
" poznał zawody związane z hodowlą zwierząt: hodowca, weterynarz,
" wie, jakie warunki należy zapewnić zwierzętom hodowlanym,
" potrafi wymienić nazwy owadów pożytecznych dla ludzi i szkodników roS
lin,
" wie, jak zachować się wobec owadów, które mogą użądlić,
" potrafi wymienić nazwy kilku płazów,
" zna budowę, sposób poruszania się, odżywiania i cykl rozwojowy żaby,
" zna skutki zanieczyszczenia powietrza i wody dla S
rodowiska i wie, jak można
temu zapobiegać,
" umie okreS
lać główne kierunki na mapie,
" wie, jak oznaczone są na mapie: góry, wyżyny, niziny, zbiorniki wodne, drogi
i koleje,
" zna legendy związane z dawnymi i obecną stolicą Polski oraz miejscem swego
zamieszkania,
" zna symbole narodowe: godło, flagę, hymn; wie, jakie jest ich znaczenie dla Pola-
ków i jak się wobec nich zachować,
" wie, jakie jest znaczenie stolicy dla państwa,
" wie, że Polska należy do Unii Europejskiej,
" wie, jak wygląda flaga Unii Europejskiej,
" potrafi wymienić nazwy kilku państw należących do Unii Europejskiej.
Klasa 3
Uczeń:
" pogłębił swoje umiejętnoS
ci dotyczące zasad zachowania się w różnych sytuacjach,
" wie, że trzeba przeciwstawiać się przemocy i agresji,
" wie, że w trudnych sytuacjach trzeba zwracać się o pomoc do dorosłych,
" poznał znaczenie rodziny dla rozwoju tożsamoS
ci człowieka,
" poznał różnice i podobieństwa między płciami,
" poznał Konwencję o Prawach Dziecka,
" rozwinął samoS
wiadomoS
ć, zastanawiając się nad cechami swojego charakteru,
" poznał zasady racjonalnego korzystania ze S
rodków masowego przekazu,
" poznał zagrożenia wynikające z niewłaS
ciwego użytkowania Internetu i telewizji,
" poznał problemy osób niepełnosprawnych,
" potrafi powiedzieć kilka zdań o sławnych Polkach i Polakach, wskazując dziedzi-
ny, w których się wsławili i cechy charakteru, które im to umożliwiły,
" rozumie zależnoS
ci przyczynowo-skutkowe w przyrodzie,
" zna rodzaje lasów,
" wie, że las zbudowany jest warstwowo,
" potrafi wymienić nazwy roS
lin należących do poszczególnych warstw lasu,
" rozróżnia kilka grzybów jadalnych i niejadalnych; wie, że nie może zbierać grzy-
bów bez opieki dorosłych,
" potrafi wymienić nazwy zwierząt należących do poszczególnych warstw lasu,
57
" rozumie zależnoS
ci w łańcuchu pokarmowym, potrafi podać przykład takiego
łańcucha,
" zna nazwy kilku rosnących w lesie roS
lin, które są pod ochroną,
" zna nazwy kilku żyjących w lesie zwierząt, które są pod ochroną,
" potrafi wymienić zawody ludzi związane z lasem,
" zna nazwy kilku zwierząt żyjących na polu,
" potrafi wskazać różnice między warunkami klimatycznymi panującymi na polu
i w lesie w różnych porach roku,
" zna nazwy roS
lin zbożowych uprawianych w Polsce i sposoby ich wykorzystania,
" zna nazwy roS
lin okopowych uprawianych w Polsce i sposoby ich wykorzystania,
" zna nazwy roS
lin włóknistych i oleistych uprawianych w Polsce i sposoby ich
wykorzystania,
" zna nazwy zawodów związanych z rolnictwem,
" zna budowę, sposób poruszania się i odżywiania ryby oraz nazwy kilku ryb słod-
kowodnych i morskich,
" wie, że żółw, wąż, jaszczurka to gady,
" rozumie znaczenie Słońca dla życia na Ziemi,
" potrafi w znanej sobie okolicy wskazać: wschód, zachód, północ i południe,
" zna elementy pogody,
" przekonał się w drodze doS
wiadczenia, że powietrze zmienia swoją objętoS
ć pod
wpływem temperatury,
" poznał stany skupienia wody i wie, że zależą one od temperatury otoczenia,
" zna temperaturę zamarzania i wrzenia wody,
" wie, jak woda krąży w przyrodzie,
" wie, jak powstają chmury, jakie są ich rodzaje i związek z pogodą,
" wie, jak powstają opady i jakie są ich rodzaje w zależnoS
ci od temperatury powie-
trza,
" wie, jak powstaje wiatr, jakie są jego rodzaje i z jakich kierunków wieje,
" wie, kto i w jaki sposób opracowuje prognozę pogody,
" rozumie znaczenie prognozy pogody dla ludzi i umie się stosownie do niej ubrać,
" wie, jak zbudowane są rzeki i zna nazwy największych rzek w Polsce,
" zna nazwy kilku zwierząt i roS
lin wodnych; potrafi powiedzieć, jak są przystoso-
wane do życia w wodzie,
" zna przyczyny i skutki zanieczyszczenia wód oraz sposoby zapobiegania im,
" zna przyczyny i skutki powodzi oraz sposoby zapobiegania im,
" wie, jak człowiek wykorzystuje wodę i jakie ma ona znaczenie dla roS
lin, zwierząt
i S
rodowiska,
" rozumie koniecznoS
ć oszczędzania wody,
" potrafi wskazać na mapie: góry, wyżyny, niziny, morze, rzeki, drogi, miasta i okreS
-
lić ich położenie,
" potrafi wymienić nazwy i charakterystyczne cechy gór w Polsce,
" potrafi wymienić nazwy i charakterystyczne cechy wyżyn w Polsce,
" potrafi wymienić nazwy i charakterystyczne cechy nizin w Polsce,
58
" potrafi wymienić charakterystyczne cechy pojezierzy i Pomorza w Polsce,
" potrafi wymienić charakterystyczne cechy okolicy, w której mieszka,
" zna nazwy kilku parków narodowych w Polsce i potrafi wskazać charakterystycz-
ne dla nich roS
liny lub zwierzęta,
" zna S
rodki transportu wodnego, lądowego i powietrznego,
" zna zawody związane z transportem wodnym, lądowym i powietrznym,
" przestrzega zasad zachowania się w publicznych S
rodkach transportu,
" zna plusy i minusy poznanych S
rodków transportu,
" wie, jakie bogactwa naturalne ma Polska i gdzie one występują,
" potrafi opowiedzieć o wybranym państwie należącym do Unii Europejskiej (poło-
żenie, stolica, zabytki, sławni ludzie, charakterystyczne cechy).
Oczekiwane efekty oddziaływania na inteligencję
wizualno-przestrzenną
Klasy 1 3
Uczeń:
" rozwinął umiejętnoS
ć dostrzegania szczegółów,
" rozwinął wyobrax
nię przestrzenną,
" rozwinął umiejętnoS
ć systematycznego i planowego spostrzegania,
" rozwinął koordynację wzrokowo-ruchową i sprawnoS
ć manualną,
" rozwinął umiejętnoS
ć koncentracji uwagi,
" rozwinął indywidualne podejS
cie do działań twórczych,
" rozwinął swoją kulturę techniczną.
Wiadomości i umiejętności związane z plastyką
Uczeń:
" wyraża w swojej pracy plastycznej indywidualny stosunek do prezentowanego
tematu,
" stopniowo wzbogaca swoje prace plastyczne, różnicując linie, kształty i barwy, co
S
wiadczy o rozwoju warsztatu plastycznego,
" wzbogaca swoje prace o szczegóły S
wiadczące o rozwoju percepcji wzrokowej,
umiejętnoS
ci obserwacji i korzystania ze zdobytych doS
wiadczeń,
" potrafi wykonać postawione przed nim zadanie plastyczne, korzystając ze zdoby-
tych wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci,
" potrafi powiedzieć kilka zdań o oglądanym dziele, posługując się poznanymi
pojęciami plastycznymi,
" umie posługiwać się podstawowymi narzędziami i materiałami plastycznymi,
" potrafi powiedzieć kilka zdań o Janie Matejce i jego twórczoS
ci.
Wiadomości i umiejętności związane z techniką
Uczeń:
" umie przygotować stanowisko do pracy i uporządkować je po jej zakończeniu,
" umie bezpiecznie posługiwać się narzędziami,
" umie udzielić pierwszej pomocy przy skaleczeniu,
59
" umie planować swoją pracę,
" umie wykonać pracę zgodnie z podaną instrukcją,
" umie dobrać materiały i narzędzia do wykonywanej pracy,
" umie pracować w zespole i podzielić pracę między jego członków,
" oszczędza materiały,
" wykorzystuje podczas wykonywanej pracy zdobyte wiadomoS
ci z zakresu informacji
technicznej i materiałoznawstwa oraz umiejętnoS
ci technologiczne,
" umie wymienić kilka wynalazków technicznych i rozumie ich znaczenie dla roz-
woju cywilizacji,
" uznaje zasadę, że praca powinna być wykonana dokładnie, solidnie i w terminie,
" wie, że warunkiem efektywnej pracy jest jej właS
ciwe zaplanowanie, wykonanie
i kontrola efektu końcowego.
Oczekiwane efekty oddziaływania
na inteligencję muzyczną
Klasy 1 3
Uczeń:
" rozwinął wrażliwoS
ć na związki między tonami,
" kojarzy wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci z dx
więkami, rytmami, piosenkami,
" umie grać na instrumentach perkusyjnych i dzwonkach,
" wykorzystuje muzykę do ekspresji emocjonalnej i ruchowej,
" słucha w skupieniu utworów muzycznych,
" umie okreS
lić nastrój utworu i elementy muzyki,
" umie zaS
piewać poznane piosenki,
" umie zilustrować ruchem słuchany utwór,
" umie tańczyć poznane układy taneczne, tańce narodowe i ludowe,
" rozpoznaje, nazywa i umie napisać poznane znaki muzyczne,
" umie taktować w takcie na dwa, trzy i cztery,
" zna nazwy solmizacyjne i literowe nut,
" umie grać na dzwonkach proste melodie i fragmenty piosenek,
" rozróżnia głosy ludzkie,
" rozróżnia brzmienie poznanych instrumentów,
" umie S
piewać hymn Polski,
" potrafi powiedzieć kilka zdań o Fryderyku Chopinie,
" ma swoje ulubione piosenki i utwory muzyczne.
Oczekiwane efekty oddziaływania
na inteligencję kinestetyczną
Klasy 1 3
Uczeń:
" S
wiadomie wykorzystuje swoje ciało do wyrażania emocji, udziału w grze sporto-
wej, wytwarzania produktów, rozwiązywania problemów związanych z przewidy-
waniem skutków własnych ruchów,
60
" wie, że różne formy ruchu są mu potrzebne do skutecznego uczenia się,
" rozwinął sprawnoS
ć fizyczną i S
wiadomoS
ć potrzeb własnego ciała,
" rozwinął takie cechy, jak: wytrwałoS
ć, umiejętnoS
ć pokonywania trudnoS
ci, kon-
centracja uwagi, dążenie do mistrzostwa, umiejętnoS
ć wygrywania i przegrywania,
podporządkowywanie się regułom, panowanie nad emocjami,
" obserwuje swój organizm i rozumie zachodzące w nim zmiany fizyczne,
" jest S
wiadomy swoich fizycznych możliwoS
ci,
" wie, że podczas wykonywania ćwiczeń i w grach równie ważne jak sprawnoS
ć
fizyczna jest nastawienie psychiczne, uwaga, skupienie, kontrolowanie ruchów,
motywacja,
" rozumie znaczenie ćwiczeń dla rozwoju fizycznego,
" rozumie znaczenie odżywiania dla rozwoju fizycznego,
" wie, że wysiłek powinien być stopniowany,
" przestrzega zasad higieny,
" przestrzega reguł współdziałania w zespole,
" przestrzega zasad rywalizacji,
" przestrzega reguł gier,
" przestrzega zasad bezpieczeństwa podczas uprawiania sportów,
" wie, jak się zachować w razie wypadku lub kontuzji,
" potrafi wymienić nazwy kilku letnich i zimowych dyscyplin olimpijskich i na-
zwiska polskich sportowców,
" potrafi powiedzieć kilka zdań o ulubionej dyscyplinie sportowej.
17. Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć
uczniów
Co badają testy osiągnięć szkolnych uczniów?
Powszechny sposób pomiaru osiągnięć szkolnych opiera się na formalnym testowa-
niu sprawdzającym wiedzę i umiejętnoS
ci uczniów. W wykonanie zadań, ze względu
na specyfikę testów, angażowane są głównie pamięć, logiczne myS
lenie, umiejętnoS
ć
czytania ze zrozumieniem i pisemnego wypowiadania się. Wynika to z nastawienia
szkoły na rozwijanie i sprawdzanie u dzieci głównie umiejętnoS
ci językowych, mate-
matycznych i logicznych, a więc umiejętnoS
ci angażujących lewą półkulę mózgu.
Te dzieci, których rozwój umysłowy idzie w innym kierunku, angażującym prawą
półkulę mózgu, często mają trudnoS
ci w uczeniu się i wypadają x
le w tradycyjnych
testach.
Jak zmienić system oceniania?
Teoria inteligencji wielorakich Howarda Gardnera zakłada rozpoznanie przez na-
uczyciela profilu poznawczego każdego dziecka i jego preferencji dotyczących stylu
61
uczenia się. Wymaga to od nauczyciela wnikliwej obserwacji dzieci w toku codzien-
nych zajęć, a także stwarzania sytuacji edukacyjnych, w których te inteligencje i pre-
ferencje mogą się ujawniać. Ocena opisowa, obowiązująca obecnie na pierwszym eta-
pie edukacji, doskonale spełnia te wymogi. Uwzględnienie w ocenie opisowej założeń
teorii inteligencji wielorakich sprawi, że ocena taka obejmie osiem aspektów funkcjo-
nowania dziecka w szkole.
Aby rozpoznać profil poznawczy dziecka i preferowany przez nie styl uczenia się,
trzeba je uważnie obserwować w różnorodnych sytuacjach edukacyjnych. Pomocą mogą
być proste skale umieszczone w książce Geoffa Lewisa Jak wychowywać utalentowane dziec-
ko?, inteligogram umieszczony w książce M. Taraszkiewicz i C. Rose Atlas efektywnego
uczenia się, a także różnego rodzaju testy zamieszczane w Internecie. Narzędzia te po-
winny być podstawą do wypracowania własnych arkuszy obserwacji dziecka.
W okreS
laniu profilu inteligencji ucznia bardzo pomocny nauczycielowi byłby pe-
dagog lub psycholog szkolny. Powinien on obserwować dzieci w trakcie uczenia się.
Wyniki obserwacji ucznia przez nauczyciela powinny być przekazywane rodzicom,
by mogli oni organizować S
rodowisko domowe dziecka i jego aktywnoS
ć pozaszkolną
zgodnie z profilem inteligencji dziecka. Mogą to być dziedziny stymulujące zarówno
mocne, jak i słabe strony dziecka. W przypadku dzieci zaniedbywanych S
rodowisko-
wo to nauczyciel powinien sugerować im udział w odpowiedniego typu zajęciach po-
zaszkolnych i zachęcać do udziału w nich.
Ważnym elementem mającym wpływ na rozwijanie inteligencji wielorakich jest
rozwijanie u dzieci motywacji wewnętrznej, czyli motywacji skłaniającej do zajmowa-
nia się jakimS
zadaniem nie dla nagrody, pochwały, zdobycia uznania czy uniknięcia
kary, ale dla samego zadania.
Zadaniem szkoły jest kształtowanie autonomii dziecka, polegającej na samoS
wia-
domoS
ci, samokontroli, samoocenie i samonagradzaniu.
W ocenianiu dziecka powinno się akcentować prawo do błędów, traktując je jako
etapy do osiągnięcia doskonałoS
ci w danej dziedzinie. Dziecko musi mieć szansę upo-
rać się ze swoimi błędami. Ocena powinna być wykorzystywana dla dobra dziecka.
Powinna wskazywać mu jego mocne i słabe strony oraz kierunek dalszego rozwoju
(funkcja informacyjna i motywacyjna oceny).
W ocenianiu powinno się akcentować wieloS
ć rozwiązań, premiować twórcze roz-
wiązania i dociekliwoS
ć.
Uwzględnianie w ocenianiu dziecka jego profilu inteligencji umożliwi każdemu
dziecku poczucie sukcesu w jakiejS
dziedzinie edukacji, a takie poczucie jest warun-
kiem kształtowania własnej wartoS
ci i podwyższania samooceny, wyzwalającej zaan-
gażowanie, motywację, poczucie pewnoS
ci siebie i potrzebę rozwoju poznawczego.
Szczególnie ważne jest to w odniesieniu do uczniów mających trudnoS
ci w nauce lub
pochodzących ze S
rodowisk, które nie wspierają potrzeb edukacyjnych dzieci.
Szczegółowe zasady oceniania uczniów należy dostosować do przyjętego przez szkołę
wewnątrzszkolnego systemu oceniania.
62
18. O autorze
Jolanta Faliszewska jest autorką programu i podręczników Ja i moja szkoła dla klas 1 3.
W ciągu 25 lat pracy zawodowej pracowała jako pedagog szkolny, nauczyciel naucza-
nia początkowego, nauczyciel akademicki, redaktor.
Jest autorką podręczników Moje rachunki dla klas 1 3 i współautorką podręczników
Moja szkoła dla klas 1 3, a także autorką wielu artykułów metodycznych.
Jolanta Faliszewska i Ewa Misiorowska (współautorka
 Domowniczka ) odbierają nominację do nagrody
 Edukacja XXI za podręcznik  Ja i moja szkoła
63
19. Warto przeczytać
De Bono (1994) Naucz swoje dziecko myS
leć. Wydawnictwo Prima.
De Bono (1996) SzeS
ć kapeluszy, czyli szeS
ć sposobów myS
lenia. Medium.
Dryden G., Vos J. (2000) Rewolucja w uczeniu. Wydawnictwo Moderski i S-ka.
Gardner H. (2002) Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Media Rodzina.
Lewis G. (1998) Jak wychowywać utalentowane dziecko? Rebis.
Nęcka E. (2003) Inteligencja. Geneza  struktura  funkcje. GWP.
Pietrasiński Z. (2000)  Czy dzieci można uczyć mądroS
ci? W: Partyka M., red. (2000)
Modele opieki nad dzieckiem zdolnym. CMPPP MEN.
Program Młody mistrz.www.mistrz.edu.pl
SuS
wiłło M. (2004) Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kształceniu. Wydawnictwo Uni-
wersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
Taraszkiewicz M., Rose C. (2006) Atlas efektywnego uczenia się. Transwer Learning.
64