MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Fert
Stosowanie metod pracy socjalnej
346[04].Z1.02
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Andrzej Niesporek
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z1.02
 Stosowanie metod pracy socjalnej , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 11
5.1. Charakterystyka modeli i metod pracy socjalnej 11
5.1.1. Ćwiczenia 11
5.2. Charakterystyka narzędzi pracy socjalnej: obserwacja, wywiad,
analiza dokumentów, badania ankietowe, kontrakt socjalny 14
5.2.1. Ćwiczenia 14
5.3. Charakterystyka diagnozy społecznej oraz sposoby monitorowania
pracy socjalnej 17
5.3.1. Ćwiczenia 17
5.4. Projektowanie działań nastawionych na zmianę sytuacji podopiecznego 19
5.4.1. Ćwiczenia 19
5.5. Sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym i jego otoczeniem 22
5.5.1. Ćwiczenia 22
5.6. Charakterystyka zadań polityki społecznej w Polsce 24
5.6.1. Ćwiczenia 24
5.7. Zasady etyki 26
5.7.1. Ćwiczenia 26
6. Ewaluacja osiągnięć uczniów 28
7. Literatura 40
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekun w domu pomocy społecznej
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, które uczeń powinien mieć już
ukształtowane,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, które uczeń ukształtuje podczas pracy
z poradnikiem,
 przykładowe scenariusze zajęć  z uwzględnieniem samodzielnej pracy ucznia, pracy
grupowej, korzystania z różnych z
ródeł informacji i prezentacji wyników,
 ćwiczenia z krótkim opisem sposobu realizacji, które pomogą uczniowi zweryfikować
wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne,
 ewaluację osiągnięć ucznia  dwa przykładowe testy zadań z planem testu, punktacją
zadań, propozycją wymagań i instrukcjami dla ucznia i nauczyciela, kartą odpowiedzi 
zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
 wykaz literatury uzupełniającej.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze
szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. tekstu przewodniego,
burzy mózgów, ćwiczeń czy dyskusji dydaktycznej.
Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od
samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[04].Z1
.
Działalność opiekuńcza
346[04].Z1.01
346[04].Z1.02
Planowanie
Stosowanie metod pracy
i organizowanie pracy
socjalnej
opiekuńczej
346[04].Z1.03
Rozpoznawanie potrzeb
i problemów podopiecznych
346[04].Z1.05
346[04].Z1.04
Pomaganie osobom
Wykonywanie zabiegów
niepełnosprawnym w korzystaniu
higieniczno-pielęgnacyjnych
z programów rehabilitacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:
 przestrzegać przepisów bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
 posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu pracy socjalnej (praca socjalna,
rewalidacja, profilaktyka, klient, podopieczny),
 posługiwać się Internetem, prasą w celu wyszukiwania aktualnych ofert spędzania czasu
wolnego przez podopiecznych w domu pomocy społecznej,
 wskazywać możliwości własnego rozwoju, uprawiania sportu czy podjęcia pracy przez
podopiecznego,
 nawiązywać kontakt z innymi ludz
mi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:
 posłużyć się terminologią z zakresu pracy socjalnej,
 scharakteryzować modele pracy socjalnej,
 określić rodzaje i typy diagnozy społecznej,
 scharakteryzować metodę indywidualnych przypadków, metodę pracy grupowej oraz
metodę organizowania społeczności lokalnej,
 dobrać metody i techniki pracy socjalnej,
 nawiązać kontakt z podopiecznym i jego otoczeniem,
 zastosować w działalności opiekuńczej wybrane narzędzia pracy socjalnej,
 ocenić sytuację życiową podopiecznego na podstawie przeprowadzonych badań,
 określić wartość kontraktu socjalnego w działalności opiekuńczej,
 skonstruować projekt działania opiekuńczego,
 dokonać oceny realizacji indywidualnego programu opieki,
 określić przedmiot, cele i zadania polityki społecznej w Polsce,
 wykonać zadania zgodnie z zasadami etyki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć 1
Osoba prowadząca ................................................................................
Modułowy program nauczania: Opiekun w domu pomocy społecznej 346[04]
Moduł: Działalność opiekuńcza 346[04].Z1
Jednostka modułowa: Stosowanie metod pracy socjalnej 346[04].Z1.02
Temat: Zastosowanie kontraktu socjalnego w pracy z osobą niepełnosprawną.
Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności tworzenia kontraktu socjalnego.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
 zdefiniować kontrakt socjalny,
 opisać sytuację klienta,
 dokonać oceny sytuacji klienta,
 wyznaczyć cele działania,
 opracować plan działania,
 opracować założenia kontraktu socjalnego formułując przyczyny trudnej sytuacji klienta,
jego możliwości i ograniczenia, cele oraz działania do wykonania,
 dokonać oceny realizacji działań,
 zaprezentować efekty wykonanej pracy.
Metody nauczania-uczenia się:
 wykład informacyjny,
 dyskusja,
 ćwiczenia,
Formy organizacyjne pracy uczniów:
 praca w zespole.
Czas: 3 godziny dydaktyczne
Środki dydaktyczne:
 druk kontraktu socjalnego,
 przykładowo wypełniony druk kontraktu socjalnego,
 przykładowy opis sytuacji klienta.
Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie gotowości do zajęć.
2. Podanie tematu zajęć, uświadomienie celu zajęć.
3. Wprowadzenie do tematu:
 nauczyciel przeprowadza wykład informacyjny na temat tego co to jest kontrakt
socjalny, jakie zawiera części i punkty, do jakich celów winien być wykorzystywany,
 uczniowie zapisują definicję kontraktu socjalnego,
 nauczyciel przedstawia uczniom druk kontraktu socjalnego i po kolei omawia jego
punkty. Po wykładzie nauczyciel zadaje pytania: Co to jest kontrakt socjalny? Z jakich
części i poszczególnych punktów składa się kontrakt socjalny? Typuje ucznia do
odpowiedzi, uczeń udziela odpowiedzi. Nauczyciel weryfikuje odpowiedzi. Następnie
nauczyciel przydziela zadanie grupom.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. Realizacja ćwiczenia:
Praca w grupach 3-5 osobowych:
 nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,
 uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,
 każda z grup ma za zadanie w oparciu o opisaną sytuację klienta, wypełnić druk
kontraktu socjalnego.
5. Nauczyciel obserwuje pracę uczniów, udziela rad i wskazówek:
 czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenia,
 czy uczniowie pracują zespołowo,
 przerywa pracę po wypełnieniu przez uczniów poszczególnych punktów kontaktu
socjalnego i koryguje treści. Podkreśla prawidłowe sformułowana, zwraca uwagę na
błędy.
Zakończenie zajęć:
 uczeń przedstawiciel grupy, prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę. Wymienia
spostrzeżenia z pracy grupy,
 uczniowie dyskutują na forum klasy na temat tworzenia kontraktu socjalnego, poziomu
jego trudności oraz indywidualności w pracy z poszczególnym klientem.
 nauczyciel ocenia pracę każdej grupy.
Praca domowa
Korzystając z literatury lub Internetu, zaprezentuj jeden wypełniony kontrakt socjalny
dotyczący dowolnego problemu.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
 nauczyciel ocenia metodą obserwacji indywidualnie ucznia i grupę, na bieżąco, podczas
dyskusji, podczas wykonywania ćwiczenia oraz końcowe efekty pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć 2
Osoba prowadząca .................................................................................................
Modułowy program nauczania: Opiekun w domu pomocy społecznej 346[04]
Moduł: Działalność opiekuńcza 346[04].Z1
Jednostka modułowa: Stosowanie metod pracy socjalnej 346[04].Z1.02
Temat: Zastosowanie projektu socjalnego w pracy z osobą niepełnosprawną.
Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności tworzenia projektu socjalnego.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
 zdefiniować projekt socjalny,
 podać etapy tworzenia projektu socjalnego,
 samodzielnie napisać projekt socjalny.
Metody nauczania uczenia się:
 wykład informacyjny,
 ćwiczenia,
 dyskusja okrągłego stołu,
 dyskusja wielokrotna.
Formy organizacyjne pracy uczniów:
 praca indywidualna,
 praca w zespole.
Czas: 3 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne:
 wzory projektów socjalnych,
 Komputer z dostępem do Internetu.
Przebieg zajęć:
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie gotowości do zajęć.
2. Podanie tematu zajęć, uświadomienie celu zajęć.
3. Wprowadzenie do tematu:
 nauczyciel przeprowadza wykład informacyjny na temat projektu socjalnego, etapów
jego powstawania, założeń i celów do których ma prowadzić. Uczniowie sporządzają
notatki, nauczyciel prezentuje przykładowe projekty pomocy podopiecznym w domu
pomocy społecznej. Omawia jeden zwracając szczególną uwagę na fazy jego
powstawania. Po prezentacji nauczyciel zadaje pytanie: Jakie znacie fazy powstawania
projektu socjalnego? Typuje uczniów do odpowiedzi. Koryguje odpowiedzi,
 praca indywidualna. Nauczyciel prosi uczniów, by każdy z nich wymyślił swój własny
temat projektu socjalnego. Wszystkie pomysły zostają zapisane na tablicy. Po
weryfikacji nauczyciela następuje głosowanie, w wyniku którego wybierany jest
najlepszy pomysł. Następuje jego tworzenie w grupach 3-5 osobowych.
4. Realizacja ćwiczenia:
 nauczyciel wyjaśnia cel ćwiczenia, jego zakres i sposób wykonania,
 uczniowie zapoznają się z treścią przydzielonego zadania,
 uczniowie dyskutując w grupach zapisują poszczególne fazy projektu socjalnego
zgodnie z przyjętym tematem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
 nauczyciel obserwuje pracę uczniów czy uczniowie prawidłowo wykonują ćwiczenia,
udziela rad i wskazówek,
 przerywa pracę po napisaniu przez uczniów poszczególnego etapu projektu socjalnego
i koryguje treści. Podkreśla prawidłowe sformułowana, zwraca uwagę na błędy. Czas
na dyskusję z uczniami.
Zakończenie zajęć:
 uczeń przedstawiciel grupy, prezentuje wykonane zadanie przez swoją grupę. Wymienia
spostrzeżenia z pracy grupy,
 uczniowie dyskutują na forum klasy na temat tworzenia projektu socjalnego, poziomu
jego trudności oraz indywidualności w pracy z poszczególnym klientem,
 nauczyciel ocenia pracę każdej grupy.
Praca domowa
Przeanalizuj utworzony podczas zajęć projekt socjalny i dokonaj porównania z odnalezionym
w literaturze projekcie socjalnym o podobnej tematyce. Zapisz wnioski.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
 nauczyciel ocenia metodą obserwacji, indywidualnie ucznia i grupę, na bieżąco podczas
dyskusji, podczas wykonywania ćwiczenia oraz końcowe efekty pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
5. ĆWICZENIA
5.1. Charakterystyka modeli i metod pracy socjalnej
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj podstawowe założenia metod pracy socjalnej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na precyzyjny opis założeń
metod pracy socjalnej wg podanego wzoru. Ćwiczenie powinno być wykonywane
samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
3) zaplanować tok postępowania,
4) przygotować tabelę według podanego wzoru,
5) wpisać do tabeli nazwy metod pracy socjalnej ich podstawowe założenia,
6) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia indywidualne.
Środki dydaktyczne:
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru A4,
 przybory do pisania,
 linijka,
 wzór tabeli:
Lp. Nazwa metody Podstawowe założenia
1. 1. Jest skierowana do& & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
2. Ma na celu& & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ....
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ....
3. Charakteryzuje się & & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
2. 1. Jest skierowana do& & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
2. Ma na celu& & & & & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
3. Charakteryzuje się & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
3. 1. Jest skierowana do& & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
2. Ma na celu& & & & & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
3. Charakteryzuje się & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
Ćwiczenie 2
Uzupełnij poniższe zdania:
1. Model pracy socjalnej ukierunkowanej na identyfikację problemu i na rozwiniętą
diagnozę zróżnicowanych społecznie grup ryzyka to model pracy socjalnej ........................
2. Model funkcjonalny zakłada, że ............................................................................................
3. Grupy rozwojowo  wychowawcze znajdują zastosowanie głównie w pracy w takich
placówkach jak ......................................................................................................& & ..
4. Grupy rewalidacyjne mogą mieć zastosowanie w placówkach (jakich?)
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..& & & & & & & & & & & & & ..
5. Grupy psychoterapeutyczne mogą być prowadzone w..........................................................
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na precyzyjny opis założeń
modeli pracy socjalnej. Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) uzupełnić zdania,
4) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie indywidualne.
Środki dydaktyczne:
 przybory do pisania,
 poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Ćwiczenie 3
Wymień w punktach znane ci techniki pracy socjalnej. Która z wymienionych technik
jest według ciebie niezbędna w pracy z podopiecznym? Uzasadnij swój wybór.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na uzasadnienie swojego
wyboru. Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie, bądz
w grupach 3 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) wymienić techniki pracy socjalnej,
4) określić technikę niezbędną w pracy z podopiecznym,
5) zapisać wnioski i uzasadnić wybór,
6) zaprezentować wyniki.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie
 dyskusja.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru A4,
 kserokopie tekstu przewodniego dotyczącego technik pracy socjalnej,
 przybory do pisania,
 poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
5.2. Charakterystyka narzędzi pracy socjalnej: obserwacja,
wywiad, analiza dokumentów, badania ankietowe, kontrakt
socjalny
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się z przygotowanym tam tekstem dotyczącym analizy dokumentów,
a następnie wykonaj planszę ukazującą: strukturę, formę i treść ankiety, rodzaje pytań, a także
jej wygląd.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na dokładne czytanie poleconego tekstu. Ćwiczenie powinno być wykonywane
samodzielnie, bądz
w grupach 3 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) zapoznać się z tekstem,
4) wybrać i zapisać najważniejsze elementy ankiety,
5) wykonać planszę,
6) zaprezentować efekty ćwiczenia,
7) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 przewodniego tekstu,
 ćwiczenia praktyczne.
Środki dydaktyczne:
 brystol dowolnego formatu,
 przybory do pisania,
 linijka,
 tekst przewodni.
Ćwiczenie 2
Do sformułowanych poniżej celów zawartych w kontrakcie socjalnym zaplanuj
odpowiednie działania (pkt. III kontraktu socjalnego).
4. Cele, które ma osiągnąć osoba/rodzina, umożliwiające przezwyciężenie trudnej sytuacji
życiowej:
4.1. Cel lub cele główne Bezradność w prowadzeniu gospodarstwa domowego.........................
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
4.2. Cele szczegółowe i przewidywane efekty działania:
a) nabycie umiejętności dbania o higienę osobistą.......................................................................
.......................................................................................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
b) nabycie umiejętności sporządzania posiłków& ......................................................................
.......................................................................................................................................................
c) nabycie umiejętności dbania o wygląd mieszkania..................................................................
.......................................................................................................................................................
d) nabycie umiejętności organizowania wolnego czasu...............................................................
.......................................................................................................................................................
e) nabycie umiejętności gospodarowania środkami finansowymi& & & & & & & & & & & & ....
...... ......................................
Przewidywane efekty działań:
Ad. a) Pani X ciało umyte, włosy uczesane, dłonie czyste, paznokcie obcięte.
Ad. b) Pani X potrafi przygotować śniadanie, kolację oraz dwudaniowy obiad, potrafi
odpowiednio dobrać produkty żywnościowe, podać posiłki w czystych naczyniach oraz
porach dnia wyznaczonych do ich spożycia.
Ad. c) W domu jest czysta podłoga, brak śladów kurzu na meblach, odkurzony dywan, brak
pajęczyny na ścianach, naczynia pozmywane, ułożone w miejscu dla nich przeznaczonym,
ubrania złożone w szafie, stół czysty.
Ad. d) Pani X dzieli obowiązki domowe pomiędzy wszystkich członków rodziny, zaprzestaje
ciągłego oglądania TV, podczas wykonywania prac domowych koncentruje się na
wykonywanej czynności, nie przerywa jej na obejrzenie serialu, poświęca czas wolny na
odpoczynek na świeżym powietrzu, zabawę z dziećmi, bądz
swoje hobby.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego
zakres, sposób wykonania i warunki bezpieczeństwa pracy. Podczas wykonania ćwiczenia
uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na adekwatne przypisanie działań do celów.
Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie, bądz
w grupach 3 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) zapoznać się z powyżej sformułowanymi celami kontraktu socjalnego,
4) zaplanować odpowiednie działanie,
5) zaprezentować efekty ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 metoda przypadków,
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
 poradnik dla ucznia,
 przybory do pisania,
 przykładowy wypełniony kontrakt socjalny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Ćwiczenie 3
Posługując się Internetem, bądz
korzystając z biblioteki zapoznaj się z zamieszczonymi
w Dzienniku Ustaw z dnia 4 maja 2005 r., nr 77 poz. 672 wzorami kwestionariusza wywiadu
środowiskowego. Następnie skopiuj jedną z części i przedstaw na zajęciach.
Wskazania do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres,
sposób wykonania i warunki bezpieczeństwa pracy. Nauczyciel powinien przydzielić do
odszukania każdemu z uczniów konkretną część kwestionariusza wywiadu, tak by na lekcji
zostały zaprezentowane wszystkie istniejące części. Ćwiczenie powinno być wykonywane
samodzielnie, bądz
w grupach 2 osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zaplanować tok postępowania,
4) udać się do biblioteki, bądz
skorzystać z Internetu,
5) skopiować jedną część kontraktu socjalnego,
6) przedstawić kopię dokumentu na zajęciach,
7) wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru A4,
 Dziennik Ustaw z dnia 4 maja 2005 r., nr 77 poz. 672,
 komputer z dostępem do Internetu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
5.3. Charakterystyka diagnozy społecznej oraz sposoby
monitorowania pracy socjalnej
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zdefiniuj pojęcie diagnozy społecznej, określ jej etapy i cechy. Określ grupy błędów
diagnostycznych. Uzupełnij tabelę.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na specyfikę diagnozy społecznej. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3
osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zaplanować tok postępowania,
4) zdefiniować pojęcie diagnozy,
5) przygotować tabelę wg wzoru,
6) wpisać do tabeli etapy i cechy diagnozy oraz grupy błędów diagnostycznych,
7) zaprezentować wyniki pracy.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 przykładowo opracowana diagnoza dowolnego przypadku,
 wzór tabeli:
Diagnoza społeczna
Etapy diagnozy Grupy błędów diagnostycznych Cechy dobrej diagnozy
1. 1. 1.
2. 2. 2.
3. 3. 3.
4.
5.
 papier formatu A0.
Ćwiczenie 2
Dokonaj charakterystyki działań mających na celu zastosowanie wobec podopiecznego
środków przymusu i nadzoru. Podaj cechę wspólną wszystkich opisanych działań. Sformułuj
wnioski.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na podanie cech wspólnych opisanych działań. Ćwiczenie powinno być wykonywane
w grupach 3-5 osobowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii pracy,
3) zaplanować tok postępowania,
4) scharakteryzować działania mające na celu zastosowanie wobec podopiecznego środków
przymusu i nadzoru,
5) zapisać cechę wspólną łączącą opisane działania,
6) zapisać wnioski,
7) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 dyskusja wielokrotna,
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
 papier formatu A4,
 przybory do pisania i rysowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
5.4. Projektowanie działań nastawionych na zmianę sytuacji
podopiecznego
5.4.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt pomocy podopiecznemu w domu pomocy społecznej, na podstawie
przykładowego projektu.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres,
sposób wykonania i warunki bezpieczeństwa pracy. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń
szczególną uwagę powinien zwrócić na tworzenie projektów mających na celu poprawę
sytuacji osoby niepełnosprawnej. Ćwiczenie powinno być wykonywane w grupach 3-5
osobowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z podanym przykładem projektu pomocy,
4) zaplanować tok postępowania,
5) napisać swój własny projekt,
6) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 metoda projektu,
 burza mózgów.
Środki dydaktyczne:
 arkusze papieru,
 przybory do pisania,
 przykład projektu socjalnego (Załącznik 1).
Załącznik 1. Przykład projektu socjalnego
Tytuł: Projekt działań samopomocowych dla osoby niepełnosprawnej poruszającej się na
wózku inwalidzkim.
Wstęp
Celem projektu jest wzajemna wymiana doświadczeń w zakresie samoobsługi osoby
poruszającej się na wózku inwalidzkim oraz wzajemne wsparcie w rozwiązywaniu
codziennych problemów związanych z niepełnosprawnością oraz wsparcie psychologiczne
w momentach trudnych dla Pana X. Projekt będzie realizowany przez co najmniej 12
miesięcy.
Charakterystyka problemu
Pan X uległ w IV 2007 roku wypadkowi samochodowemu na skutek, którego porusza się na
wózku inwalidzkim. Przeżywa chwile załamania, zniechęcenia do życia, nie potrafi odnalez
ć
się w obecnej sytuacji. Nie wychodzi z domu, nie wykonuje żadnych podstawowych
czynności samoobsługowych typu: jedzenie, mycie itp. Jest w bardzo złym stanie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
psychicznym. Dotychczas podejmowane działania tj. rozmowy z psychologiem, zażywanie
leków uspakajających, wsparcie rodziny nie przynoszą rezultatów.
Projekt oparto na założeniach teorii socjologicznych i psychologicznych, wg których
społeczeństwo akceptuje projekty nastawione na pobudzanie inicjatyw i aktywności
jednostkowych i środowiskowych. Natomiast uwzględnienie indywidualnych potrzeb,
pragnień i oczekiwań, wzmocni osobę w jej poczynaniach.
Adresaci projektu
Projekt adresowany jest do osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim.
Partnerzy przy realizacji projektu
Osoba poruszająca się na wózku inwalidzkim od kilku lat, znakomicie funkcjonująca
w środowisku, psycholog, rodzina adresata projektu, wolontariusz.
Sposób oceny projektu
Zebranie informacji zwrotnych od uczestników spotkań, zebranie anonimowych
informacji zwrotnych od samego Pana X oraz jego rodziny na temat jego funkcjonowania po
przeprowadzeniu projektu.
Harmonogram zadań
Lp. Zadania Realizator Termin
1. Dogłębna analiza problemów Pana X oparta Opiekun Od 9.IX-20.IX.07
na zebranym materiale.
2. Rozmowy z Panem X, jego rodziną Opiekun Od 22.IX-
wolontariuszem, psychologiem, 29.IX.07
3. Spotkania Pana X z wolontariuszem wolontariusz 1 x w tygodniu
w okresie od 2.XI
do VIII.
Częstotliwość
spotkań może być
dostosowywana do
potrzeb.
4. Spotkania Pana X z psychologiem Psycholog 1 x w tygodniu
Rodzina Pana X w okresie od 2.XI
do VIII.
Częstotliwość
spotkań może być
dostosowywana do
potrzeb.
5. Dyskusja  wzajemna wymiana spostrzeżeń Opiekun 1 raz w miesiącu
co do efektów działań Psycholog przez okres
Rodzina Pana X realizacji projektu
Pan X
Wolontariusz
6. Spotkanie podsumowujące efekty podjętych jw. VIII 2008
działań  ocena realizacji projektu.
Koszty realizacji projektu
Rodzaj wydatku jednostka Koszt w zł Ilość jednostek Udział własny
Psycholog godzina 30 40 1200 zł
Opiekun w domu
godzina 20 80 1600 zł
pomocy społecznej
Telefon Impuls 0,35 100 35,00
Koszt dojazdu Bilet 2,00 80 160
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Pożądane rezultaty projektu
Systematyczny udział w spotkaniach z wolontariuszem, psychologiem, poprawa
samopoczucia psychicznego Pana X, poprawa funkcjonowania fizycznego, większa
samodzielność w wykonywaniu codziennych czynności, nabycie motywacji do dalszej pracy
nad sobą, ogólna poprawa relacji z rodziną i najbliższymi.
Możliwość kontynuacji projektu
Po zakończeniu projektu z Panem X, może on zostać wykorzystany do pomocy innej
osobie w podobnej sytuacji. Może mieć miejsce zamiana ról Pana X  to On tym razem
będzie pomagał.
Ćwiczenie 2
Określ fazy projektu socjalnego i połącz je z właściwymi definicjami (np. 1c, 2a, itd.).
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres,
sposób wykonania i warunki bezpieczeństwa pracy. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń
szczególną uwagę powinien zwrócić na znajomość faz projektu socjalnego. Ćwiczenie
powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) posiadać powyższą rozsypankę definicyjną,
4) zaplanować tok postępowania,
5) połączyć odpowiednio definicje z nazwami faz projektu socjalnego,
6) zaprezentować pracę.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 metoda przewodniego tekstu,
 ćwiczenie indywidualne.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania i rysowania,
 karta ćwiczeń (rozsypanka definicyjna):
1) konceptualizacji,
2) operacjonalizacji,
3) ewaluacji,
a) konkretyzacja celu głównego i celów szczegółowych;
b) nie tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocenia zamian u tych,
do których działanie zostało skierowane, a także wszystkich pozostałych uczestników
projektu,
c) spojrzenie na projekt z punktu racjonalnego działania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
5.5. Sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym i jego
otoczeniem
5.5.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie artykułu Celiny Jurkiewicz:  Jak komunikować się z mieszkańcami domu
pomocy społecznej zamieszczonego w Kwartalniku Praca Socjalna 2006, nr 3 s. 66-85,
określ błędy personelu popełniane podczas komunikacji z mieszkańcami DPS.
Wskazówki do realizacji
Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na grupy
błędów popełnianych podczas komunikacji z podopiecznymi. Ćwiczenie powinno być
wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z artykułem,
3) wypisać błędy personelu popełniane podczas komunikacji z mieszkańcami DPS,
4) dokonać analizy zapisów,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować wyniki i wziąć udział w dyskusji.
Zalecane metody nauczania uczenia się;
 metoda tekstu przewodniego,
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru formatu A4,
 kserokopia artykułu z czasopisma: Praca Socjalna 2006, nr 3, s. 66-85.
Ćwiczenie 2
Korzystając ze schematu rozmowy zamieszczonego w Poradniku dla ucznia, przeprowadz

symulację rozmowy mieszkańcem DPS.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zasady
poprawnej komunikacji. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na sposoby nawiązywania kontaktu z podopiecznym. Ćwiczenie powinno być
wykonywane w parach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z materiałem nauczania zamieszczonym w Poradniku dla ucznia,
2) dobrać się w pary,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
3) określić temat rozmowy,
4) zaplanować przebieg rozmowy,
5) zaprezentować symulację rozmowy,
6) wziąć udział w dyskusji podsumowującej.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 inscenizacja,
 ćwiczenie.
Środki dydaktyczne:
 poradnik dla ucznia,
 rekwizyty potrzebne do odegrania scenki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
5.6. Charakterystyka celów i zadań polityki społecznej w Polsce
5.6.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wybierz spośród podanych celów polityki społecznej cele definiowane jako działalność.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres,
sposób wykonania i warunki bezpieczeństwa pracy. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń
szczególną uwagę powinien zwrócić na cele polityki społecznej definiowanej jako działalność
Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) przeanalizować listę wybranych celów,
4) wypisać na arkuszu papieru właściwe cele,
5) dokonać analizy zapisów,
6) zaprezentować efekty ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 dyskusja,
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 lista celów polityki społecznej:
 zwalczanie niedomagań dziedzinie procesu dystrybucji,
 tworzenie równego dostępu w korzystaniu z obywatelskich praw,
 utrzymanie i wzmocnienie wewnętrznych, materialnych powiązań w społeczeństwie,
 wyrównywanie warunków życia i pracy poprzez zaspokajanie potrzeb ludności
w różnym wieku,
 integracja grup społecznych w społeczeństwo jako całość,
 usuwanie nierówności społecznych,
 wspieranie lub tłumienie pewnego systemu gospodarczego lub jego części,
 asekurowanie przed ryzykiem życiowym.
 arkusze papieru,
 przypory do pisania,
 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 2
Spośród podanych wartości wybierz te, które są wartościami socjalnymi w rozumieniu
polityki społecznej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres,
sposób wykonania i warunki bezpieczeństwa pracy. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń
szczególną uwagę powinien zwrócić na wartości socjalne w rozumieniu polityki społecznej.
Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) wypisać na arkuszu papieru wartości socjalne w rozumieniu polityki społecznej,
4) dokonać analizy ćwiczenia,
5) zaprezentować efekty ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 dyskusja,
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 foliogram lub plansza z wartościami polityki społecznej:
- wolność,
- braterstwo,
- pokój,
- jedność,
- równość,
- godność osoby ludzkiej,
- sprawiedliwość,
- miłość.
 rzutnik,
 poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
5.7. Zasady etyki
5.7.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj jeden z kodeksów etycznych zamieszczonych w artykule Anny Olech
 Etyka zawodowa w pracy socjalnej (Praca Socjalna 2001, nr 3, s. 40-64).
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien przedłożyć czym jest
kodeks etyczny. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien zwrócić na
dokładne zapoznanie się z tekstem. Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) zapoznać się z artykułem,
4) dokonać charakterystyki wybranego kodeksu etycznego,
5) zaprezentować efekty ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 metoda tekstu przewodniego,
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 artykuł A. Olech,  Etyka zawodowa w pracy socjalnej (Praca Socjalna 2001, nr 3,
s. 40-64).
Ćwiczenie 2
Dokonaj rozróżnienia między normami zinstytucjonalizowanymi, a formułowanymi.
Zapisz wnioski.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i sposób wykonania. Podczas wykonania ćwiczenia uczeń szczególną uwagę powinien
zwrócić na różnice w definicjach norm. Ćwiczenie powinno być wykonywane samodzielnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować tok postępowania,
3) zdefiniować i podać przykłady norm zinstytucjonalizowanych,
4) zdefiniować i podać przykłady norm formułowanych,
5) porównać zapisy i określić różnice,
6) zaprezentować efekty pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 metoda tekstu przewodniego,
 ćwiczenia.
Środki dydaktyczne:
 poradnik dla ucznia,
 papier A4,
 przybory do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Stosowanie metod pracy
socjalnej
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
 zadania 1, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 są z poziomu podstawowego
 zadania 2, 7, 9, 11, 19, 20 są z poziomu ponadpodstawowego
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za każdą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje o punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań, uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:
 dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
 dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
 dobry  za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,
 bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. d, 3. b, 4. a, 5. c, 6. c, 7. b, 8. b, 9. a, 10. d, 11. a,
12. b, 13. c, 14. a, 15. b, 16. c, 17. a, 18. d, 19. a, 20. a.
Plan testu:
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1. Zdefiniować pojęcie planu pracy A P a
2. Rozróżnić narzędzia pracy socjalnej C PP d
3. Określić ilość sporządzanych egzemplarzy
A P b
kontraktu socjalnego
4. Określić zakres kontraktu socjalnego A P a
5. Określić synonim terminu diagnoza A P c
6. Określić funkcje oceny końcowej działania
A P c
w pracy socjalnej
7. Rozróżnić błędy techniczne rozumowania C PP b
8. Określić zakres diagnozy społecznej A P b
9. Rozróżnić działania stosowane podczas
C PP a
monitorowania pracy socjalnej
10. Zdefiniować pojęcie nadzorowania
A P d
w procesie monitorowania pracy socjalnej
11. Wyjaśnić pojęcie konceptualizacji
B PP a
w projekcie socjalnym
12. Scharakteryzować aspekt socjologiczny
B P b
projektu socjalnego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
13. Scharakteryzować cechy aspektu
B P c
pedagogicznego projektu socjalnego
14. Zdefiniować pojęcie obserwacji A P a
15. Określić czym są badania ankietowe B P b
16. Zdefiniować politykę społeczną A P c
17. Określić cele polityki społecznej A P a
18. Określić elementy diagnozy społecznej A P d
19. Skategoryzować kontrakt socjalny C PP a
20. Określić i zinterpretować ramy prawne
wzoru kwestionariusza wywiadu C PP a
środowiskowego
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie  tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Pod pojęciem opracowanie planu pracy i jego strukturalizacja w czasie rozumiemy
a) podział zadań, form pracy lub podejmowanie przez obie strony umowy aktywności,
ustalenia częstotliwości spotkań, czasu trwania.
b) realizację uzgodnień i wyników pracy.
c) umiejętność wykonania jakiegoś zadania.
d) poprawę gospodarczej i społecznej pozycji większości osób.
2. Do narzędzi pracy socjalnej zaliczamy
a) monografię.
b) socjometrię.
c) kwestionariusz obserwacji.
d) kontrakt socjalny.
3. Kontrakt socjalny sporządza się w
a) 1 egzemplarzu.
b) dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron.
c) 3 egzemplarzach.
d) 4 egzemplarzach.
4. Kontrakt socjalny określa
a) sposób współdziałania między osobą/rodziną a ośrodkiem pomocy społecznej
w zakresie rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej.
b) zakres pomocy materialnej dla klienta.
c) sytuację osobistą klienta.
d) styl i tryb życia klienta.
5. Termin  diagnoza w pracy socjalnej został zastąpiony terminem
a) poznanie.
b) rozpoznanie.
c) ocena.
d) oznaka.
6. Ocena końcowa działania w pracy socjalnej służy do
a) wyjaśnienia postępowania podejmowanego w pracy socjalnej.
b) wskazania celów i stworzeniu projektu działania.
c) zakończenia metodycznego działania.
d) skierowania danej osoby do kompetentnej instytucji.
7. Do technicznych błędów rozumowania należy
a) spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci działania
socjalnego.
b) z
le skonstruowany wywiad.
c) spostrzeganie objawów nieistniejących.
d) błąd fałszywej przyczyny  mylenie ze skutkami.
8. Zakres diagnozy społecznej to m.in.
a) wiek, płeć, sytuacja zawodowa, materialna, rodzinna, bytowa.
b) poglądy polityczne, społeczne, system moralny.
c) pochodzenie społeczne, rasa, narodowość.
d) sytuacja zawodowa, system wartości, gust.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
9. Monitorowanie pracy socjalnej zawiera m.in. działania
a) ostateczne, modyfikujące.
b) aksjologiczne, pejoratywne.
c) podstawowe, zasadnicze.
d) kontynuowanie pracy, narzucanie wymogów i ograniczeń.
10. Nadzorowaniem w procesie monitorowania działań pracy socjalnej określamy
a) działanie mające na celu odcięcie podopiecznego od pewnych zachowań lub szybkie
wykrycie trudności podopiecznego.
b) spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci działania
socjalnego.
c) nakładane na podopiecznego wymagania.
d) spotkania i wizyty domowe z podopiecznymi.
11. W projekcie socjalnym działania konceptualizacji polegają na
a) ocenie celów i metod realizacji projektu.
b) spojrzeniu na projekt z punktu racjonalnego działania.
c) operacjonalizacji.
d) destrukcji.
12. Aspekt socjologiczny projektu wiąże się
a) ze stawianiem pytań, co do z
ródeł czy zasadności projektu, jak i jego skutków, które
za sobą pociągnie.
b) z ulepszeniem środowiska życia.
c) z akceptacją projektów nastawionych na pobudzanie inicjatyw i aktywności
jednostkowych i środowiskowych, które warunkują rozwój społeczny.
d) z prowadzeniem działań metodycznych, tzw. profesjonalnych i świadomych form
aktywności, które nastawione są na pozytywną modyfikację sytuacji w której
znajduje się podopieczny.
13. Aspekt pedagogiczny projektu wyraża się w takich cechach jak
a) globalność, dynamika, kompensacja, wartościowanie.
b) zmiany osobowościowe, moralne, charakterologiczne.
c) ocenie celów i metod realizacji projektu.
d) paradygmaty, uniformizacja, monotyp.
14. Obserwacją nazywamy
a) celowe, ukierunkowane, zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego
przedmiotu, procesu lub zjawiska.
b) nie posiadającą odpowiedniego uregulowania prawnego procedurę
przyporządkowywania podopiecznych.
c) dowolne spostrzeganie pojawiających się zjawisk.
d) zapisywanie faktów z życia podopiecznego wg kalendarza spotkań.
15. Badania ankietowe to badania przeprowadzane na zasadzie wywiadu pisemnego,
w którym istotną rolę odgrywa
a) kwestionariusz wywiadu.
b) ankieta.
c) kontrakt socjalny.
d) projekt socjalny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
16. Według J. Auleytnera polityka społeczna to
a) działalność państwa i samorządowych organizacji pozarządowych, których celem
jest wyrównanie szans życiowych grup społeczeństw ekonomicznych i socjalnie
najsłabszych.
b) przyjęty i realizowany przez władzę publiczną i organizacje pozarządowe zespół
długofalowych działań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów
społecznych.
c) przeciwdziałanie bezrobociu, kształtowanie płac i warunków bezpieczeństwa pracy.
d) ochrona grup społeczno-ekonomicznych, które wskutek swojej zależności
ekonomicznej są szczególnie narażone na szkody, krzywdy, niebezpieczeństwa
i kłopoty.
17. Usuwanie nierówności społecznych oraz integracja grup społecznych w społeczeństwo
jako całość to
a) cele polityki społecznej.
b) zadania.
c) funkcje.
d) zasady.
18. Elementem diagnozy społecznej nie są
a) przyczyny trudnej sytuacji życiowej oraz z
ródła tych przyczyn.
b) mocne strony osoby, rodziny i zasoby środowiska.
c) słabe strony osoby/rodziny oraz ograniczenie, bariery i przeszkody w środowisku.
d) koncentrowanie się wyłącznie na deficytach środowiska.
19. Kontrakt socjalny jest
a) narzędziem pracy socjalnej.
b) metodą pracy socjalnej.
c) metodą diagnozowania środowiska.
d) metodą badań pedagogicznych.
20. Wzór kwestionariusza wywiadu środowiskowego jest
a) jasno określony.
b) nie sprecyzowany.
c) dowolny.
d) w projekcie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko .............................................................................................
Stosowanie metod pracy socjalnej
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
a b c d
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
a b c d
14.
a b c d
15.
a b c d
16.
a b c d
17.
a b c d
18.
a b c d
19.
a b c d
20.
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Test 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Stosowanie metod pracy
socjalnej
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
 zadania 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 15, 16, 17, 19 są z poziomu podstawowego,
 zadania 4, 9, 12, 14, 18, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za każdą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.
Proponuje się następujące normy wymagań, uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:
 dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
 dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
 dobry  za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,
 bardzo dobry  za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 4 z poziomu
ponadpodstawowego.
Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. c, 3. b, 4. d, 5. a, 6. a, 7. b, 8. b, 9. c, 10. a, 11. d,
12. d, 13. a, 14. b, 15. a, 16. d, 17. a, 18. d, 19. a, 20. a.
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1 Zdefiniować pojęcia kontraktu socjalnego A P b
2 Rozróżnić etapy kontraktu socjalnego C P c
3 Wyjaśnić funkcję oceny operacyjnej działania
B P b
w pracy socjalnej
4 Rozróżnić diagnostyczne błędy rozumowania C PP d
5 Rozróżnić fazy projektu socjalnego C P a
6 Zdefiniować cel projektu socjalnego A P a
7 Określić założenia planu pracy A P b
8 Określić specyfikę domu pomocy społecznej B P b
9 Rozróżnić postulaty etyczne C PP c
10 Wymienić zasady rozmowy z osobą podeszłym
B P a
wieku
11 Zdefiniować termin  polityka społeczna A P d
12 Rozróżnić zakres zainteresowań polityki
C PP d
społecznej
13 Scharakteryzować  pojęcie wyrównywania
B P a
szans w polityce społecznej
14 Rozróżnić założenia aspektu pedagogicznego
C PP b
projektu socjalnego
15 Zdefiniować etap projektu socjalnego A P a
16 Określić podstawowe zasady rozmowy
B P d
z agresywnym podopiecznym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
17 Określić istotę opieki w domu pomocy
B P a
społecznej
18 Rozróżnić rodzaje ankiet C PP d
19. Scharakteryzować podopiecznych domu
A P a
pomocy społecznej
20. Wyjaśnić pojęcie  case study B P a
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie  tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Pod pojęciem kontrakt socjalny rozumiemy
a) zdefiniowanie problemów i celów operacyjnych.
b) umowę z podopiecznym, polegającą na wspólnym uzgodnieniu celów i projektu
działania między pracownikiem socjalnym a klientem, na wyjaśnieniu i wspólnej
negocjacji wyboru możliwych rozwiązań pożądanej zmiany trudnej sytuacji oraz
określaniu na jej podstawie form i czasu trwania pracy.
c) opracowanie planu pracy i jej strukturalizacja w czasie.
d) oświadczenie klienta o chęci rozwiązania jego trudnej sytuacji.
2. Etapem kontraktu socjalnego jest
a) umiejętność wykonania jakiegoś zadania.
b) zaangażowanie osoby w realizację działania.
c) ewaluacja osiągnięć i wyników pracy.
d) zapewnienie możliwości zaspokojenia potrzeb fizjologicznych i bytowych.
3. Ocena operacyjna działania w pracy socjalnej służy do
a) wyjaśnienia postępowania podejmowanego w pracy socjalnej.
b) wskazania celów i stworzenia projektu działania.
c) zakończenia metodycznego działania.
d) skierowania osoby do kompetentnej instytucji.
4. Do diagnostycznych błędów rozumowania należy
a) spostrzeganie objawów w zmienionej ilościowej lub jakościowej postaci.
b) z
le skonstruowany wywiad.
c) spostrzeganie objawów nieistniejących.
d) błąd fałszywej przyczyny  mylenie ze skutkami.
5. Fazy projektu socjalnego to
a) konceptualizacji, operacjonalizacji, ewaluacji.
b) decydowania, projektowania, realizowania.
c) techniczna, praktyczna, celowa.
d) zasadnicza, pejoratywna, analityczna.
6. Projekt socjalny nastawiony jest na
a) dokonywanie zmian jednostkowych, grupowych i środowiskowych, które są ściśle
związane z realizacją zadań pomocy społecznej.
b) zastosowanie podejścia psychologicznego.
c) profesjonalne i świadome formy aktywności.
d) kierowanie klienta do instytucji wspomagających jego rozwój.
7. Aby ustalić plan pracy należy
a) wdrożyć projekt.
b) określić kompetencje i zadania osób i instytucji uczestniczących w projekcie.
c) wesprzeć klienta finansowo.
d) opracować założenia metodologiczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
8. Specyfika domu pomocy społecznej polega na tym, że
a) mieszkańcy przebywają tu bezwzględnie do końca życia.
b) przyporządkowując się wymogom instytucjonalnym ulegają procesowi
instytucjonalizacji, objawiającym się utratą aktywności, wycofaniem z życia
społecznego, biernością.
c) każdy mieszkaniec w domu pomocy społecznej ma własny indywidualny program
dnia.
d) personel zmienia się co 2 lata.
9. Postulaty etyczne to
a) nawiązywanie kontaktu emocjonalnego z podopiecznym.
b) modlić się przed każdym spotkaniem z podopiecznym.
c) nie krzywdzić.
d) brać odpowiedzialność za czyny podopiecznego.
10. Do podstawowych zasad rozmowy z osobą w podeszłym wieku należy
a) koncentracja treści rozmowy na teraz
niejszości i przyszłości.
b) szybkość w przeprowadzaniu rozmowy.
c) narzucanie własnej woli rozmówcy.
d) podczas rozmowy należy wykonywać wszystkie czynności za rozmówcę.
11. Politykę społeczną definiujemy jako
a) działania gminy na rzecz potrzebujących pomocy.
b) działania MOPS wobec  niepełnosprawnych życiowo .
c) politykę prewencji i zwalczania zjawisk patologii.
d) zespół długofalowych działań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania
problemów społecznych.
12. W zakres zainteresowań polityki społecznej nie wchodzą zagadnienia
a) polityki kulturalnej.
b) polityki ochrony zdrowia.
c) polityki mieszkaniowej.
d) polityki rolnej.
13. Polityka społeczna pod pojęciem wyrównywania szans rozumie
a) równy dostęp do wyżywienia, zdrowia, mieszkania, edukacji oraz pomocy
materialnej w przypadku zdarzeń losowych i niezdolności do pracy.
b) poprawę gospodarczej pozycji większości osób.
c) zapewnienie minimalnych standardów socjalnych.
d) poprawę warunków pracy szerokich warstw ludności.
14. Aspekt pedagogiczny projektu wiąże się z założeniem, że
a) głównym prowodyrem zmian środowiskowych powinno być państwo.
b) należy ulepszać środowisko życia.
c) współczesne społeczeństwo umożliwia akceptuje projekty nastawione na pobudzanie
inicjatyw i aktywności jednostkowych i środowiskowych, które warunkują rozwój
społeczny.
d) pracownik socjalny prowadzi działania metodyczne, tzw. profesjonalne i świadome
formy aktywności, które nastawione są na pozytywną modyfikacji sytuacji w której
znajduje się podopieczny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
15. Wdrażanie projektu, w ramach którego winno następować systematyczne weryfikowanie
przyjętych założeń i ich zgodności z planem w formie wymiany informacji między
osobami biorącymi udział w projekcie to
a) etap projektu socjalnego.
b) wymiar projektu socjalnego.
c) element projektu socjalnego.
d) cecha projektu socjalnego.
16. Podstawową zasadą rozmowy z osobą agresywną jest
a) jak najczęstsza rozmowa z tą osobą gdy jest ona w dobrym nastroju.
b) w wypadku wybuchu agresji chwilowe zerwanie kontaktu i poczekanie aż opadną
emocje.
c) przyzwolenie rozmówcy na przedstawienie jego punktu widzenia.
d) ukrywanie własnych uczuć, w obawie przed zranieniem.
17. Istota opieki w domu pomocy społecznej polega na
a) kontakcie między opiekunem, a podopiecznym.
b) zapewnieniu wygodnego łóżka.
c) ubezwłasnowolnieniu podopiecznego.
d) odizolowaniu podopiecznego od reszty społeczeństwa.
18. Rodzaj ankiety, który nie występuje, to
a) jawna.
b) pocztowa.
c) anonimowa.
d) ukryta.
19. Mieszkańcami domu pomocy społecznej, są
a) osoby w podeszłym wieku.
b) tylko osoby psychicznie chore.
c) osoby nauczane indywidualnie w domu.
d) osoby korzystające z ośrodków dziennego pobytu dla osób niepełnosprawnych.
20. Termin  case study oznacza
a) rozpoznanie.
b) zweryfikowanie.
c) analizę.
d) kwestionowanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..........................................................................................................................
Stosowanie metod pracy socjalnej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
7. LITERATURA
1. Auleytner J.: Polityka społeczna. Teoria a praktyka. Warszawa 1997
2. De Robertis C.: Metodyka działania w pracy socjalnej. BPS, Katowice 1998
3. Du Bois B., Milej K.K.: Praca socjalna: zawód, który dodaje sił. BPS, Katowice 1999
4. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. BPS, Katowice
1998
5. Głąbicka K.: Polityka społeczna państwa polskiego u progu członkostwa w Unii
Europejskiej. ITeE, Radom 2004
6. http://www.wtzbarwice.imax.com.pl/Uslugi/uslugi.html
7. Jurkiewicz C.: Jak komunikować się z mieszkańcami domu pomocy społecznej. Praca
Socjalna 2006, nr 3
8. Kamiński A.: Funkcje pedagogiki społecznej. PWN, Warszawa 1982
9. Kantowicz E.: Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001
10. Kwaczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pomocy społecznej. BPS,
Katowice 1998
11. Lalak D., Pilch T. (red.): Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej.
Wydawnictwo Akademickie  Żak , Warszawa 1999
12. A
obocki M.: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 1999
13. Maciejewska J.: Jaka Integracja. Edukacja i Dialog, 2006, nr 8
14. Mikołajewicz W.: Praca socjalna jako działanie wychowawcze. BPS, Katowice1999
15. Murynowicz-Hatka E.: Modele pracy socjalnej i profesje społeczne [w]: Praca socjalna
w poszukiwaniu metod i narzędzi, red. Małgorzata Orłowska, L. Malinowski. Wyd.
 Żak , Warszawa 2000
16. Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 2001
17. Olech. A.: Etyka zawodowa w pracy socjalnej. Praca socjalna 2001, nr 3
18. Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1998
19. Podstawy pracy socjalnej  Materiały ze szkolenia dla aspirantów pracy socjalnej MOPS
w Radomiu, Radom 2006
20. Praca socjalna w Polsce  Materiały z VII Zjazdu Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy
Socjalnej, Katowice 1999
21. Rainko S.: Jakiej etyki potrzebujemy. Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi.
Wydawnictwo Akademickie  Żak , Warszawa 2000
22. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie
rodzinnego wywiadu środowiskowego. (Dz.U. Nr 77, poz. 672)
23. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 1 marca 2005 r. w sprawie wzoru
kontraktu socjalnego (Dz.U. Nr 42, poz. 409)
24. Skidmore R., Thackeray M.: Wprowadzenie do pracy socjalnej. BPS, Katowice 1998
25. Szmagalski J.: Praca socjalna w poszukiwaniu skutecznych metod [w]: Praca socjalna 
służbą człowiekowi. Wyd. Akad.  Żak , Warszawa 1998
26. Sztumski J.: Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1999
27. Ustawa z 26 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776)
28. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 64, poz. 593)
29. Włoch A., Domaradzki P.: Kontrakt socjalny. Przewodnik dla pracowników socjalnych
ośrodków pomocy społecznej. Praca socjalna 2005, nr 4, s. 21-100
30. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. BPS, Katowice 1998
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40