02.06.2012

Proces rzymski

Apelacja - wykształca się w procesie kognicyjnym. Wnoszona była do sądu wyższej instancji, a na końcu do samego
cesarza. Polegała na tym, że na żądanie co najmniej jednej ze stron sąd wyższej instancji rozpatrywał całą sprawę od
początku i rozstrzygał tą sprawę nowym wyrokiem. Do tego czasu wykonie wyroku sąd niższej instancji pozostawało w
zawieszeniu.
Jeżeli strona spowodowała bezzasadną apelację podlegała tzw. relegacji, czyli wydaleniu z kraju na 2 lata oraz
konfiskacie połowie majątku. Jeżeli takiego majątku nie posiadała była kierowana do pracy przymusowej w
kamieniołomach na 2 lata. Justynian zredukował te sankcję do kar pieniężnych.

Możliwe były tylko 2 apelacje w jednej sprawie i to w sprawach o znaczenie wartości przedmiotu sporu.
Jeżeli była skomplikowana sprawa i sędzia miał kłopot jaki wydać wyrok w sprawie, wtedy odsyłał sprawę, do
rozpatrzenia wyższej instancji, albo do cesarza. Często osoby prywatne jeszcze przed rozpoczęciem procesu zwracały
się do cesarza z prośba o rozstrzygnięcie sprawy. Jednak z uwagi na liczbę wnoszonych petycji przez osoby prywatne,
cesarz nie mógł zaznajamiać się ze stanem faktycznym wszystkich spraw, które do niego trafiały. Dlatego też cesarze
zajmowali się tylko prawną oceną spraw, które do nich trafiły i wydawali rozstrzygnięcia hipotetyczne. Odbiorca
takiego reskryptu cesarskiego mógł okazać je przeciwnikowi, jeżeli to rozstrzygnięcie było dla strony korzystne i
przeciwnik wtedy wiedział na jakiej stoi pozycji, widział że sprawa została rozstrzygnięta przez cesarza na korzyść
przeciwnika, to sąd tym bardziej wyda takie samo rozstrzygnięcie. W związku z tym ten przeciwnika zazwyczaj
zaspokajał pretensje powoda. Natomiast jeżeli powód nie otrzymał dobrowolnie zaspokojenia swoich pretensji to
wytaczał proces i przedstawiał ten reskrypt cesarski sądowi, który badał stan faktyczny i jeżeli on odpowiadał
wydanemu reskryptowi to wydawał takie samo rozstrzygnięcie. Jeżeli stan faktyczny był inny to wydawał inne
rozstrzygnięcie. Taki sposób postępowania doprowadził do powstania procesu reskryptowego. Proces kognicyjny
przetrwał aż do końca istnienia państwa rzymskiego.

Ochrona poza procesowa – droga postępowania sądowego zawsze jest długotrwała, kłopotliwa, rozciągnięta w czasie i
nie zawsze prowadzi do wymiaru sprawiedliwości jakiego oczekują strony, dlatego też pretorowie dzięki swojej władzy
odpowiedzialni za utrzymanie porządku i ładu wykształcili zespół środków uzupełniających ochrony prawnej. Te środki
były wydawane na prośbę zainteresowanego, oczywiście pretor zaznajamia się z przedmiotem sprawy i wydaje
zarządzenie.
poza procesowe środki ochrony:

•

stypulację pretorskie w prawie rzymskim była wykształcona praktyka zaciągania zobowiązań w formie
stypulacji, czyli w formie porozumień, które dochodziły do skutku w postaci ustnej, za pomocą wymiany
ściśle określonych formułek słownych. Do tej praktyki zaciągania zobowiązań w formie stypulacji zaczęli
nawiązywać pretorowie i na żądanie jednej z zainteresowanych stron przymuszali drugą stronę, żeby
zaciągnęła takie zobowiązanie stypulacyjne. Przypadki zastosowania takich stypulacji pretor ogłaszał w
edykcie. W okresie prawa poklasycznego stypulacje pretorskie były wykorzystywane w procesie przez
sędziów, czyli ten poza procesowy środek ochrony procesowej zbliżył się do środków ochrony sądowej

•

interdykty – nakazy i zakazy, które były wydawane przez pretorów na prośbę osób zainteresowanych, które
były uwikłane w konflikt. Podobnie jak w przypadku cesarzy, zanika możliwość osobistego badania sprawy
przez pretora. W związku z tym podobniej jak cesarze, pretorowie zaczęli wydawać takie interdykty
warunkowe, to doprowadziło do procesów sądowych na podstawie interdyktów. W tych procesach sędziowie
badali czy nastąpiło naruszenie, czy nie i sprawcę takiego naruszenia nakładali odpowiednie obowiązki
odszkodowawcze czy restytucyjne związane z wydaniem rzeczy w naturze.

•

misiones – pretorowie mieli także uprawnienie polegające na tym, że wprowadzali osobę zainteresowaną w
posiadanie majątku drugiej strony. To wprowadzenie w posiadanie majątku mogło być całkowite
(wprowadzany był zainteresowany w posiadanie całego majątku – misio in bona) albo tylko w część majątki
(misio in rem). Jak to wprowadzenie się odbywało? Najpierw osoba zainteresowana zabezpiecza sobie
zachowanie tego cudzego majątku, żeby dłużnik nie pozbył się, albo nie rozproszył tego majątku - custodia et
obserwatio, czyli strzegła. Dopiero później, jeżeli dłużnik sam nie spełnił swoich zobowiązań, wtedy dopiero
pretor upoważniał osobę zainteresowaną do sprzedaży zajętego majątku i do .zaspokojenia swoich roszczeń,
albo mógł umożliwić osobie zainteresowanej pretor, żeby zatrzymała ten majątek na własność.

•

przywrócenie do stanu pierwotnego – to był środek ostateczny, kiedy już nie było do dyspozycji, żadnego
innego środek ochrony i można było się ubiegać o ten środek ochrony tylko wtedy jeżeli powstał ujemy skutek
prawny i można było się nim posłużyć w krótkim terminie od uzyskania swobody działania. Najczęszcze
przypadki stosowania tego środka to właśnie:

* wiek, czyli małoletni po ukończeniu 25 lat mógł wystąpić do pretora o zastosowanie takiego
środka, żeby przywrócić stan sprzed wyroku, sprzed procesu jeżeli taki małoletni poniósł straty w
związku z brakiem doświadczenia życiowego.
* z powodu nieobecności w sprawach państwowych

* groźby lub błąd przy dokonywaniu czynności prawnych.

Był to środek poza procesowy, ale zdarzało się, że był stosowany również w procesie, między innymi:

•

dla odwrócenia skutków nadmiernego żądania powoda pluris petitio

•

dla odwrócenia skutków niesłusznego wyroku

Poza tym pretor poza tymi najczęszczymi przypadkami, mógł również w edykcie ogłosić w jakich konkretnych
sytuacjach będzie udzielał takiego środka w konkretnych nietypowych przypadkach.

Pozostałe
Ustawa 12 tablic – jedno z najważniejszych źródeł prawa rzymskiego, była wynikiem żądań plebejuszy – chodziło o
spisanie zwyczajowego prawa, które było interpretowane na ich niekorzyść przez patrycjuszowskich zarówno
świeckich dzierżycieli władz, jak i patrycjuszowskich kapłanów. Ustawa była redagowana przez dwie komisje, każda
była powołana na okres roku, obydwie komisje złożone z 10 mężów, do udziału w drugiej komisji byli już dopuszczeni
również plebejusze. Pracę nad powstaniem ustawy 12 tablic poprzedziło 3 osobowe poselstwo do Grecji, żeby
zaznajomić się z urządzeniami prawnymi jakie tam obowiązywały.
Ustawa 12 tablic zawierała:

•

przepisy z zakresu prawa prywatnego, procesu i postępowania egzekucyjnego w sprawach prywatnych.

•

dużo miejsca poświęcono prawu sąsiedzkiemu, prawu własności, prawu granicznemu.

•

w dosyć dużym zakresie ustawa poruszała prawo spadkowe, przede wszystkim dziedziczeni ustawowe,
testament i legaty,

•

natomiast skromie potraktowano kwestię zobowiązań oraz sprawy z zakresu prawa rodzinnego, chodzi o
władze ojcowską i kuratelę.

Ustawa 12 tablic to jedno z najważniejszych źródeł prawa rzymskiego, zawsze była dostępna na forum gdzie
urzędował pretor, była dostępna dla wszystkich mieszkańców. Stopniowo tą ustawę rozszerzano i uzupełniano o nowe
regulację. Dzieci miały obowiązek uczyć się tej ustawy na pamięć. Formalnie ustawa nigdy nie wyszła z użycia, nie
została uchylona, nawet gdy jej przepisy nie były aktualne, w praktyce nigdy jej formalnie nie uchylono.
Konstytucję cesarskie – jest to wszystko co cesarz ustanowił w dekrecie w edykcie, albo w liście.
Cesarze wydawali 4 najważniejsze rodzaje aktów normatywnych:

•

edykty,

•

reskrypty,

•

dekrety,

•

mandaty

Dekrety - były to rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiały do cesarza w pierwszej instancji, albo w drodze
apelacji. Ograniczały się do konkretnego przypadku, który trafiał do cesarza, cesarza badał stan faktyczny i wydawał
rozstrzygnięcie takiej sprawy spornej. Dzięki wielkiemu autorytetowi cesarza z biegiem czasu te rozstrzygnięcia
cesarskie zaczęły nabierać cech takich wzorcowych, którymi później kierowali się sędziowie przy wydawaniu
wyroków. Przykładem jest dekret Marka Aureliusza przeciwko stosowaniu pomocy własnej.
Edykty – cesarzowi jako największemu autorytetowi w państwie przysługiwało tzw. ius edicenti było to prawo
ogłaszania zapowiedzi w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy. Na mocy tego ius
edicenti cesarzowie wydawali edykty. Cesarzowie wydawali te obowiązujące normy prawne zarówno przy
obejmowaniu stanowiska, jak również w każdej innej chwili w trakcie panowania mogli właśnie w formie edyktów
wydawać obowiązujące normy prawne. Te edykty obowiązywały, albo na określonym terytorium albo też na terytorium
całego państwa. Ponieważ władza cesarska była dożywotnia, to te edykty również były dożywotnie, przestały
obowiązywać z chwilą śmierci cesarza. Następca mógł przejąć ten edykt po zmarłym cesarzu, albo wydawał swoje
własne edykty. Największe skutki jeżeli chodzi o edykty miał edykt cesarza Karakali z 212 roku w sprawie nadania
obywatelstwa wszystkim mieszkańca imperium rzymskiego.
Reskrypty (rescriptia) –odpowiedzi na zapytania z zakresu prawa publicznego i prywatnego. Cesarze udzielali
odpowiedzi na zapytania zarówno osób prywatnych jak i urzędników, które dotyczyły kwestii zarówno z zakresu prawa
publicznego jak i prawa prywatnego i rozstrzygnięcia tą drogą doprowadziły do wykształcenia się procesu
reskryptowego.
Mandaty – są to instrukcje, które były udzielane na piśmie urzędnikom, namiestnikom prowincjonalnym, przede
wszystkim w zakresie spraw administracyjnych.
Pretor i jego edykt – początkowo wymiar sprawiedliwości leżał w rękach konsulów, to konsulowie byli dzierżycielami
władzy w państwie rzymskim. Dopiero kiedy został powołany do życia urząd pretora, hierarchicznie niższy niż urząd
konsulatu (ale wyposazony w te same atrybuty władzy co konsul) jurysdykcja w sprawach spornych przeszła w ręce
pretorów a, natomiast konsulowie zajęli się rozstrzyganiem spraw nieposrnych.
Było 2 preotrów pretor misjski (pretor urabnus) i pretor peregrynów zajmował się sprawami peregrynów, ale mógł
również się zajmować sprawmi mieszanymi. Obok pretorów sprawami z zakresu jurysdykcji spornej należały również
do edylów kurulnych. Edykty które były wydawane zarówno przez pretorów jak i edylów kurulnych początkowo miały
formę ustną, z biegiem czasu przyjmowały postać pisemnej deklaracji, treść edyktu była ogłaszana na białej tablicy
ustawianej na forum, gdzie urzędował taki pretor. Taki edykt zawierał w swojej treści zapowiedzi z zakresu ochrony
praw prywatnych zarówno w procesie jak i poza procesem, czyli to były zapowiedzi udzielania środków ochrony

procesowej jak i poza procesowej. Edykt pretora był ustawą roczną, obowiązywał w czasie kadencji magistratury i
kolejny pretor mógł zachować, przejąć edykt swojego poprzednika i ta część przejęta była nazywana ediktum
translaticum (przenośny) to co nie przetrwało próby czasu nowy pretor usuwał z edyktu i dodawała swoje własne nowe
zapowiedzi. W pryncypacie swoboda działania magistratury była coraz bardziej ograniczona i krępowana przez cesarzy
który zaczęli przejmować w swojej ręce stanowienie prawa. Wyrazem tych tendencji była decyzja cesarza Hadriana,
który polecił Julianowi dokonanie redakcji edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych i takie ujednolicenie postaci
spotkł edykt wieczysty który, został ogłoszony i formalnie nigdy nie wyszedł z użycia, a zmiany mogły być
dokonywane wyłącznie przez cesarza.
Prawo poklasyczne – ustawodawstwo cesarskie w okresie poklasycznym – w okresie pokalsycznym z dawnych odmian
konstytucji cesarskich znikają mandata, coraz mniejszą rolę odgrywają dekstra, najważniejsze są edykty, również coraz
mniejsze znaczenie przypisuje się restryktom. Mandata zupełnie znikają. Powstają 3 kolejne zbiory ustaw cesarskich
pierwsze dwa maja charakter prywatny a trzeci ma charakter urzędowy. pierwszą taką ustawą jest kodeks Gregorianum
- gregurianus – został sporządzony przez nieznanego cesarza Gregoriusa i w tym zbiorze zawarte zostały konstytucję
cesarskie z okresu panowania cesarza Hadriana. Drugi zbiór o charakterze prywatnym to kodeks Hermohenianus –
stworzony przez Hermogenianiusa i ten kodeks jest uzupełnieniem poprzedniego. Prawdopodobnie ten kodeks
obejmował również materiał z czasów panowania Konstantyna Wielkiego. Trzeci o charakterze urzędowym kodeks
Teodozionus I w tym kodeksie zostały wydane tylko ustawy za panowania Konastantyna Wielkiego od roku 312. Jest to
zbiór przepisów prawa publicznego, tamte miały charakter prywatny, dlatego nawet po ogłoszeniu kodeksów
gregornianskiego i hermogańskiego również obowiązywały nawet po uchyleniu tego kodeksu.
Ustawodawstwo Justyniana !!!!!!!!!!!! (może być na egzaminie (np. digesta albo jedna z części ustawodawstwa
justyniańskiego)) – na ustawodawstwo Justynianie składają się:

•

digesta,

•

kodeks,

•

instytucje i

•

nowele.
Od średniowiecza te 4 części określa się nazwą corpus iuris civilis. To ustawodawstwo justyniańskie powstało
po to że stan prawny, który istniał w państwie rzymskim na początku 6w.n.e. był niezadawalający, posiadał
mnóstwo luk i nieścisłości i znalazła się Justynian który dopatrzył się nieprawidłowości, tego nieładu,
postanowił skodyfikować prawo. Justynian olbrzymią część swoich zasług zawdzięcza swoim
współpracownikom.
Instytucje – to podręcznik do nauki prawa, ale poza tym była to również obowiązująca ustawa. Miały charakter
autorytatywny tzn. że były napisane tak jak gdyby sam cesarz zwracał się do studentów. Instytucję zawierały
wykład prawa obowiązującego, przede wszystkim zagadnienia z zakresu pojęć prawnych i źródeł prawa oraz z
zakresu prawa prywatnego i procesu cywilnego i w jednym rozdziale kilka regulacji z zakresu prawa karnego.
Instytucje składały się z ksiąg, tytułów i paragrafów prawa karnego.
Digesta inaczej (pandektae) pandekte (tzn. że obejmuje wszystko) - digesta był to zbiór, który zawierał
obszerny wykład z dawnego prawa. Digesta również podniesione zostały do rangi ustawy. Zawierały literaturę
prawniczą, wykład z dawnego prawa. Pracę nad digestami miały trwać 10 lat, jednak juryści rzymscy, który
zajmowali się kodyfikacją justyniańską uporali się w niecałe 3 lata, komisje, które zajmowąły się tworzeniem
kolejnych części ustawodawstwa justyniańskiego przyjmuje się że komisja podzieliła sobie ten materiał na 4
części/masy.
- Pierwsza część to masa sabiniańska – zawierały materiały, trakrtaty jakie powstały za czasów panowania
Sabiniusa.
- Masa Papiniańska zawarte zostały pisma z twórczości Papiniana
- Masa edyktalna – zawarte były komentarze do edyktów.
- Masa luźna, w której zawarte były również dodatkowe masy materiałów, które uzupełniały pozostałe.
Jeżeli chodzi o materiał zawarty w digestach to prawo prywatne i postępowanie cywilne. Każdy fragment
który został zawarty w digestach był poprzedzony inskrypcją, czyli informacja od kogo dany fragment
pochodzi i z jakiego dzieła. Digesta dzieliły na się księgi, tytuły, fragmenty i paragrafy.
Kodeks – powstał w 529 roku i w zasadzie od opracowania kodeksu Justynian rozpoczął swoje prace, kodeks
został uzupełniony. Po 5 latach obowiązywania wyszedł z użycia. Kodeks to był zbiór konstytucji cesarskich,
czyli konstytucji: kodeks gregoriański. Kodeks dzielił się na księgi, tytuły, konstytucje i paragrafy. W zasadzie
z ogłoszeniem kodeksu w 534r. zakończono dzieło Justyniana, ale Justynian zastrzegł sobie i przewidział, że
będzie potrzeba systematycznego uzupełniane regulacji prawnych, które zostały zawarte w tych częściach
ustawodawstwa justyniańskiego i temu miało służyć nowele. W nowelach zawarte były uzupełnienia tych
regulacji prawych, aktów prawnych, które były zawarte w tych poprzednich częściach. Razem kodeks,
instytucje, digesta i nowele noszą nazwę corpus iuris civilis.