1
dr hab. Krzysztof Mech
FILOZOFIA RELIGII
(wykłady i ćwiczenia)
Wykłady:
Proponowany projekt filozofii religii wyrasta z konieczności coraz szerszego otwarcia filozo-
fii religii na religię w całej jej różnorodności, a jednocześnie pragnie być wyrazem po-
znawczego szacunku dla tego, co inne. Filozofia religii chce uwzględniać, tak szeroko jak
tylko jest to możliwe, wszystkie, dające się poznać, przejawy religijnego życia ludzkości; całe
duchowe bogactwo, tak pracowicie zgromadzone przez badaczy, zwłaszcza w ciągu dwóch
ostatnich stuleci. Różnorodność religijnych „przejawów” człowieka, która została ujawniona
przez nauki religioznawcze, takie jak historia religii, psychologia religii, socjologia religii,
etnologia religii, itp., stanowi bezprecedensowe wyzwanie także dla refleksji filozoficznej.
Filozofia religii podejmując to wyzwanie będzie pojmowała całość zjawisk religijnych jako
tekst wymagający filozoficznej interpretacji, będzie hermeneutyką skupioną na człowieku w
jego religijnym sposobie bycia. Filozoficzna hermeneutyka religii wychodzi od religijnego
wydarzenia, na które składają się trzy wyróżnione w nim elementy: doświadczenie, wysłowie-
nie, odniesienie. Te trzy elementy tworzą swoisty trójkąt wzajemnego oddziaływania. Inter-
pretacja wydarzenia religijnego chce objąć swoją refleksją nie tylko trzy wyróżnione elemen-
ty, ale także odsłonić dynamikę ich wzajemnego oddziaływania.
Wykład I
Wstępne określenie, czym jest filozofia religii oraz w jakim pozostaje ona związku z dyscy-
plinami jej pokrewnymi, takimi jak teologia i filozofia Boga, inne dyscypliny religioznawcze.
Fundamentalne pytanie filozofii religii: kim jest człowiek jako istota religijna? Poszukiwanie
warunków możliwości bycia religijnym, wstępne rozumienie człowieka, jako podstawa tego,
że człowiek jest potencjalnie istotą religijną, że zawiera w sobie możliwość bycia religijnym.
co stanowi podstawę tego, że człowiek jest potencjalnie istotą religijną, że nosi w sobie moż-
liwość bycia religijnym? Dwa aspekty człowieczeństwa - doświadczenie braku oraz zdolność
człowieka do dystansowania się człowieka wobec samego siebie Człowiek jako jak byt zdolny
do przekroczenia siebie, byt samotranscendujący.
Wykład II
Pytanie o antropologiczne podstawy religii, o warunki możliwości bycia religijnym - co w
strukturze doświadczającego człowieka jest takiego, co umożliwia mu bycie istotą religijną.
Doświadczenie bycia wystawionym na negację, wystawionym na możliwość pomniejszenia
„naszej fizycznej, cielesnej, duchowej integralności”, człowiek jako byt nieustannie zagrożo-
ny. Zagrożenie jako dotykające go zło, jako to, co się człowiekowi przeciw-stawia. Doświad-
czenie negacji dokonujące się w horyzoncie jakiegoś dobra, w horyzoncie tego, że mogłoby,
albo, że może być inaczej. Napięcie między bytem a powinnością. Struktura pragnienia, reli-
gia jako ukierunkowanie pragnienia.
Wykład III
Filozofia religii jako hermeneutyka religijnego wydarzenia. Wyróżnienie w wydarzeniu trzech
elementów składowych, które tworzą swoisty dialektyczny trójkąt wzajemnego oddziaływa-
nia: doświadczenie, wysłowienie, odniesienie. Te trzy elementy, ich wzajemne oddziaływanie,
jest tym, co daje nam do myślenia, hermeneutyka tego trójkąta stanowi dla nas sposób na od-
2
słonięcie tajemnicy religijnego sposobu bycia człowieka. Trzy typy redukcjonizmu w bada-
niach nad religią.
Wykład IV
Człowiek i jego doświadczenie religijne. Co filozof może powiedzieć na temat religijnego
doświadczenia. Trudności związane z jego opisem doświadczenia religijnego: 1. wewnętrzny
charakter doświadczenia, 2. trudności z rozumieniem tego co wykracza poza codzienne do-
świadczenie, 3. odmienność doświadczeń religijnych innych kultur 4. zaangażowanie we wła-
sne doświadczenie religijne badacza. Próba odróżnienia religijnego doświadczenia od innych
doświadczeń człowieka. Cechy konstytutywne doświadczenia religijnego: wymiar rozpozna-
nia, wymiar obecności, moment osobistego przeżycia, nadzwyczajność, bierność.
Wykład V, VI
Próba filozoficznego opisu tego, co wydarza się „pomiędzy” religijnym doświadczeniem a
jego wysłowieniem, tego, co rozgrywa się od momentu, w którym odsłania się jakieś do-
świadczenie, poprzez ten szczególny moment, w którym zostaje ono rozpoznane jako do-
świadczenie religijne, aż do momentu, w którym zostaje ono wysłowione. Uchylająca się
obecność i próba jej wypowiedzenia.
Wykład VII, VIII
Religijna mowa. Mowa werbalna, mowa niewerbalna. Filozoficzne koncepcje religijnej mo-
wy, omówienie wybranych szkół: szkoła analityczna – pytanie o wartość poznawczą religij-
nych twierdzeń, szkoła dialogiczna – mowa jako sposób bycia człowieka, dwa sposoby mó-
wienia w teorii Bubera, szkoła hermeneutyczna – religia jako wysiłek ustanowienia się czło-
wieka w świecie sensu.
Wykład IX, X
Religijny symbolizm. Koncepcja symbolu Ricoeura i Tillicha. Funkcje symboli. Pochodzenie
symboli - kauzalistyczna i teleologiczna interpretacja. Pytanie o prawdziwość symbolu. Sym-
bol a mit.
Wykład XI, XII, XIII
Filozofia religijnego punktu odniesienia. Konieczność uwzględnienia wszystkich możliwych
tradycji religijnych. Napięcie między teistycznymi i nieteistycznymi tradycjami religijnymi,
między osobowym i nieosobowym Bogiem. Napięcie zachodzące pomiędzy religiami imma-
nencji i transcendencji świętości (światowość Świętości – radykalna transcendencja). Napięcie
między religiami czasu i religiami przestrzeni – (Jahwe wyabsolutnił się z przestrzeni i wyda-
rza się w czasie). Napięcie religiami ontologicznymi (święte jest to, co jest) a religiami etycz-
nymi (święte jest to, co powinno być). Podejścia fenomenologiczne. Religijny punkt odniesie-
nia jako warunek etyczności człowieka. Religijny punkt odniesienia jako transcedentalny wa-
runek poznania –Schaeffler.
Wykład XIV, XV
Potrzeba postawienia pytania o wzajemne związki racjonalności i tego, co religijne. Napięcia
zachodzące między wiarą a rozumem. Pytanie o podstawę tych napięć. Poszukiwanie podsta-
wy w sposobie pojmowania wiary i rozumu w tradycji europejskiej. Postawienie pytania o
chrześcijańską pistis i o jej związki z żydowską emuną. Spojrzenie na dzieje relacji wiary i
rozumu od strony przemian w pojmowaniu racjonalności człowieka. Dwa podstawowe sposo-
3
by pojmowania tego, czym jest rozum. Koncepcja racjonalności pozostającej z związku z bo-
skością. Naturalizacja rozumu, odseparowanie rozumu od tego, co boskie.
Podręczniki, których znajomość jest wymagana na egzaminie:
Dupré L., Inny wymiar, przeł. S. Lewandowska-Głuszyńska, Kraków 2003 (I wyd. – 1991).
Schaeffler R., Filozofia religii, przeł. E. Kowalska, Częstochowa 1989.
Węcławski T. Wspólny świat religii, Kraków 1995.
Kłoczowski J.A., Między samotnością a wspólnotą, Tarnów 1994.
Literatura pomocnicza:
Zdybicka Z., Człowiek i religia, Lublin 1984.
Welte B., Filozofia religii, Kraków 1996.
Zasady zaliczenia kursu: egzamin ustny
***
Ćwiczenia:
Filozofia religii pragnie dotrzeć do filozoficznego sensu zawartego w religijnym przekazie;
różne teorie interpretacji zjawiska religii (różne hermeneutyki w szerokim rozumieniu tego
słowa) wyznaczają poszczególne typy filozofii religii. Uczestnicy kursu zapoznają się na ćwi-
czeniach z podstawowymi sposobami podejścia do religii wypracowanymi na gruncie filozo-
fii.
1. Krytyka świadomości przedracjonalnej - hermeneutyka demaskująca - dwa spotkania
Filozofia religii jest tu rozumiana jako krytyka zafałszowanej świadomości religijnej, poszu-
kuje źródeł religii w przyczynach pozareligijnych, np. psychologicznych (np. Freud) lub spo-
łecznych (np. Marks), a jej celem jest całkowite zerwanie ze świadomością religijną w imię
świadomości filozoficznej czy naukowej. Podstawowa teza jest taka: umysł może wznieść się
na poziom prawdy tylko poprzez radykalne zerwanie z fałszywą świadomością religijną.
Teksty:
a/ Ksenofanes /w:/ Filozofia starożytna Grecji i Rzymu, wybór tekstów opr. J. Legowicz PWN
1970 s.80-81.
b/ Marks K., /w:/ Marks, Engels, Lenin, O religii, KiW 1984, s.44-48, 143-153 (wybór tek-
stów).
d/ Freud S., Przyszłość pewnej iluzji (w całości), /w:/ Człowiek, religia kultura, s.149-197.
2. Przemiana religii w filozofię - hermeneutyka odkrywająca ("prawda ponad wszyst-
ko") – dwa spotkania
Religia jest koniecznym etapem na ludzkiej drodze ku prawdzie. Rola filozofii religii polega
na wyniesieniu prawdy religijnej na "wyższy" filozoficzny poziom, przełożenia jej na język
filozoficznej racjonalności (np. Hegel).
Teksty:
Kant I., Religia w obrębie samego rozumu, Znak 1993, s.188-229 ("O służbie bożej w religii w
ogóle", "O pseudosłużbie bożej w religii ustanowionej").
Hegel GWF., Encyklopedia nauk filozoficznych, PWN 1990, s.564-584. ("Duch absolutny -
Religia, Filozofia").
4
3. Filozofia religii "w służbie religii"
a/ Filozoficzne poszukiwania Boga – dwa spotkania.
Filozofia religii opiera się na pozyskanym przez teologię filozoficzną bądź filozofię pojęciu
Boga, zapewniającym odniesienie "przedmiotowe" dla religijnego mówienia o Bogu. Filozo-
fia religii, interpretując religię w świetle filozoficznie pozyskanego pojęcia Boga, poszukuje
tożsamości filozoficznego i religijnego mówienia o Bogu. Celem teologicznej filozofii religii
jest usprawiedliwienie religii przeciwko ateizmowi.
Teksty:
Anzelm z Canterbury, Proslogion, W-wa 1956 (całość).
Kołakowski L., Bóg rezonerów Znak 1988, s. 59-103, lub /w:/ Znak 368-369, VII-VIII 1985.
b/ Uzasadnienie "prawdziwości” (wyższości) wybranej religii – jedno spotkanie.
Filozofia religii przeradza się w apologetykę konkretnej religii, której przesłanie usiłuje się
dowieść "ponad" inne tradycje religijne – jedno spotkanie
Teksty:
Blondel M., Filozoficzne wyzwania chrześcijaństwa, Znak 1994, s.1133 ("Wstęp").
c/ Filozofia religii jako krytyka rozumu w imię wiary (filozofia jako samounicestwienie)
– jedno spotkanie.
Usiłuje się tutaj dowieść, że filozofia "zapoznaje" wiarę, że autentyczna wiara wyklucza dy-
stansującą refleksję filozoficzną.
Teksty:
Szestow L., Ateny i Jerozolima, Znak 1993, s.63-87 ("Przedmowa").
4. Nurt recepcjonistyczny – cztery spotkania.
Poszukiwanie jedności filozofii i religii ze szczególną świadomością ich odrębności. Filozofia
religii uznaje religię za zjawisko specyficzne, jako coś danego do interpretacji, której celem
jest odsłonięcie „miejsca” religii w człowieku. Religijne doświadczenie poprzedza wszelkie o
nim filozoficzne myślenie.
Teksty:
Tillich P., Pytanie o Nieuwarunkowane, Znak 1994, s.29-53 ("Filozofia a religia", "Filozofia
a teologia").
Dumery H., Problem Boga w filozofii religii, Znak 1994, s.29-59 ("Bóg filozofów czy Bóg
żywy").
Dupre L., Inny wymiar, Znak 1991, s. 93-119 ("Wiara religijna a myśl filozoficzna").
Ricoeur P. Egzystencja i hermeneutyka, W-wa 1985, s.58-76 ("Symbol daje do myślenia").
Zasady zaliczenia ćwiczeń:
Aktywne uczestnictwo w ćwiczeniach. Nieusprawiedliwiona nieobecność na więcej niż trzech
spotkaniach dyskwalifikuje uczestnika kursu. Ponadto nieobecność na ćwiczeniach skutkuje
koniecznością dodatkowego zaliczenia omawianego na tych ćwiczeniach tekstu na dyżurze.
Również nieprzygotowanie do zajęć powoduje konieczność dodatkowego zaliczenia omawia-
nego na zajęciach materiału na dyżurze. Jednak obowiązek dodatkowego zaliczania nieobec-
ności bądź nieprzygotowania nie powstaje, jeżeli uczestnik kursu był nieobecny lub nieprzy-
gotowany, co najwyżej raz w semestrze.