W algierskim mieście Oran wybucha epidemia dżumy. Na dziewięć miesięcy miasto staje się areną walki o przetrwanie. Wobec dżumy, która
staje się symbolem śmierci, zła, ludzie zajmują różne postawy. Główny bohater powieści, doktor Bernard Rieux, z oddaniem walczy o życie
swoich pacjentów. Robi to w imię zwykłej ludzkiej solidarności, chce nieść ulgę w cierpieniu. Pomagają mu: Grand - urzędnik merostwa i
dziennikarz -Rajmond Rambert. Są jednak tacy, którzy uważają, że dżuma jest słuszną karą za występki mieszkańców Oranu. Płomienne kazania
na ten temat wygłasza ksiądz Panneloux. Jest agresywny, skostniały w swoich poglądach fanatyka religijnego. Przy łóżku cierpiącego dziecka
przeżywa wielką przemianę i podejmuje walkę z chorobą. Pomaga w walce z dżumą. Sam na nią umiera.
Narrator, którym okazuje się być doktor Rieux, pokazuje, jak dżuma wpływa na życie mieszkańców miasta. Początkowo rzucają się, jakby na
przekór zagrożeniu, w wir zabaw. Starają się udawać, że nic się nie dzieje, chodzą do kawiarni, teatrów. Z czasem choroba coraz bardziej ich
terroryzuje, zaczyna dominować nad ich życiem. Miasto jest więzieniem, pułapką. Ludzie ulegają zmianom. Jedni popadają w obłędną rozpacz, a
inni stają do walki ze złem, jak doktor, Tarrou, czy dziennikarz Rambert.
Po zwycięstwie nad epidemią mieszkańcy Oranu to już zupełnie inni ludzie. Z jednej strony skażeni złem, bo otarli się o śmierć, z drugiej strony
umocnieni do walki ze złem, które może się pojawić wszędzie i w każdej chwili.

Autor: Albert Camus.

Tytuł: Dżuma.
Data pierwszego wydania: 1947 rok.
Rodzaj literacki: epika.
Gatunek literacki: powieść-parabola.
Temat: wybuch i przebieg epidemii dżumy, próby walki z chorobą, reakcje mieszkańców w obliczu klęski.
Problematyka: przedstawienie życia, jako walki człowieka ze złem.
Wkrótce po wydaniu Dżumę okrzyknięto manifestem nowego humanizmu ukazującym nowe zadania stojące przed ludźmi, którzy przeżyli
piekło wojny.
Czas akcji: lata czterdzieste dwudziestego wieku, akcja rozpoczyna się szesnastego kwietnia, zaś zakończenie ma miejsce w lutym następnego
roku.
Miejsce akcji: algierskie miasto portowe Oran.
Bohaterowie: doktor Bernard Rieux, Jean Tarrou, Raymond Rambert, Joseph Grand, Cottard.
Filozofia: egzystencjalizm.

I
„Ciekawe wypadki, które są tematem tej kroniki, zaszły w 194. r. w Oranie". Oran to miasto w Algierii, będące wówczas prefekturą francuską.
Jest brzydkim ośrodkiem handlowym. Próżno tu szukać gołębi, ogrodów, drzew. Nie czuć wiosny, latem jest upalnie, a jesienią błotnisto.
„Pięknie bywa tylko zimą". Mieszkańcy Oranu to głównie goniący za bogactwem handlarze. Rozrywek w mieście nie ma zbyt wiele: kino,
kawiarnie, kąpiele w morzu.
Mało kto ma jednak czas na przyjemności, ponieważ mieszkańcy miasta ciężko pracują od rana do nocy. Nie ma tu czasu na „miłość", młodzi
łączą się w pary przypadkowo i pospiesznie, a niekiedy są ze sobą z przyzwyczajenia. Niełatwo się tu umiera. Miasto nie ma czasu dla chorych i
żegnających się z życiem ludzi. Upalny klimat, brak zainteresowania ze strony innych, ciągły pęd za pieniądzem powodują, że śmierć przeżywa
się tu samotnie i w niehumanitarnych warunkach. Do życia w Oranie można się jednak przyzwyczaić. Dlaczego? Ponieważ miasto jest pięknie
zlokalizowane. Otoczone dolinami stoi na płaskowyżu, ustawione, niestety, tyłem do pięknej zatoki.
Poznajemy narratora powieści, który nie chce się przedstawić, ale tłumaczy, iż zrobi to w odpowiednim dla siebie momencie. Udało mu się
utworzyć kronikę wydarzeń, które wstrząsnęły miastem. Dokonał tego dzięki gromadzeniu swoich zapisków, ale także świadectw pochodzących
od innych ludzi, z którymi spotykał się w czasie owych dramatycznych zajść. Narrator nazywa siebie historykiem, ponieważ odtwarza historię
dzięki zgromadzonym dokumentom. Zapowiada początek opowieści o dramacie, który dotknął miasta.
Akcja rozpoczyna się szesnastego kwietnia. Wtedy to Bernard Rieux, wychodząc ze swojego mieszkania, nadepnąwszy na martwego szczura,
postanawia zgłosić ten fakt dozorcy - Michelowi. Ten, po usłyszeniu od Rieux historii o martwym gryzoniu, uznaje ją za kawał, ponieważ,
według niego, „nie ma szczurów w domu". Zdanie to powtarza doktorowi kilkakrotnie. Wieczorem jednak, tego samego dnia, powracający do
swego mieszkania doktor zauważa konającego na korytarzu kolejnego szczura, któremu na sekundy przed śmiercią z pyska wypływa struga
krwi. W mieszkaniu na doktora czeka jego żona, która następnego dnia musi wyjechać do uzdrowiska, ponieważ jest ciężko chora.
Następnego dnia rano, dozorca Michel skarży się medykowi, że żartownisie podrzucili na korytarz trzy martwe, całe zakrwawione szczury.
Doktor rozpoczyna swój obchód, zaczynając od najuboższych dzielnic Oranu. Idąc ulicą właśnie takiej dzielnicy, nalicza sześć martwych
szczurów leżących na odpadkach. W rozmowie z pierwszym tego dnia pacjentem - starym Hiszpanem, doktor dochodzi do wniosku, że w całej
dzielnicy jest pełno martwych szczurów. Pacjent uważa, że przyczyną tej plagi jest głód.
Bernard wraca do domu, gdzie czeka na niego telegram od matki, z którego dowiaduje się, że starsza kobieta przyjedzie, by zająć się jego
domem pod nieobecność synowej. Rieux odwozi swoją małżonkę na dworzec kolejowy i bardzo czule się z nią żegna, obiecując jej, że gdy
znowu będą razem, to wszystko się między nimi ułoży. Małżonka doktora odjeżdża zalana łzami. Rieux przypadkowo wpada na sędziego
Othona. Wysoki mężczyzna czeka wraz z synkiem na powrót swojej małżonki. Podczas krótkiej rozmowy, która nawiązała się między doktorem i
sędzią, zauważają człowieka niosącego klatkę pełną martwych szczurów.
Po południu doktor przyjmuje w swoim gabinecie młodego dziennikarza - Raymonda Ramberta. Wysłannik paryskiej gazety ma za zadanie
napisanie artykułu o warunkach, w jakich żyją algierscy Arabowie. Rieux dokładnie wypytuje, czy tekst nie będzie ocenzurowany przez
paryskiego wydawcę. Dziennikarz odpowiada, że nie może napisać wszystkiego, co by chciał. Na te słowa Rieux odmawia udzielenia
Rambertowi jakichkolwiek informacji. Panowie rozstają się w zgodzie: doktor proponuje, by dziennikarz zainteresował się liczbą martwych
szczurów, które zalegają na ulicach Oranu.
Po siedemnastej, gdy doktor wyrusza na drugi tego dnia obchód, spotyka na schodach pod swoim gabinetem Jeana Tarrou. Mężczyzna, paląc
papierosa, przygląda się zdychającemu szczurowi. Jest zaciekawiony, podobnie jak Rieux, nagłym wzrostem liczby martwych szczurów. Doktor,
wychodząc z kamienicy, spotyka Michela, który mówi, że znajduje teraz po trzy martwe szczury, i że podobna sytuacja panuje w okolicznych
domach. Dozorca zwierza się, że przez martwe gryzonie czuje się „podle" psychicznie.
Osiemnastego kwietnia Rieux odbiera swoją matkę z dworca, po czym zabiera ją do domu. Spotykają Michela, który mówi, że znalazł aż
dziesięć martwych szczurów w piwnicy domu. Na matce doktora ta informacja nie robi najmniejszego wrażenia. Bernard dzwoni do znajomego
dyrektora miejskiej służby odszczurzania miasta - pana Merciera, od którego dowiaduje się, że w samym urzędzie znaleziono około
pięćdziesięciu zdechłych, zakrwawionych gryzoni oraz zapowiada, że postara się zająć tą sprawą.
Wśród mieszkańców Oranu pojawia się zaniepokojenie tajemniczym zjawiskiem masowego wymierania szczurów. W całym mieście znaleziono

ich setki, a nawet tysiące. Sprawą zaczyna interesować się prasa wieczorna. Zarząd miejski rozpoczyna wielkie zbieranie zdechłych gryzoni i
spalanie ich zwłok w zakładzie oczyszczania miasta. Czwartego dnia akcji szczury zaczynają wychodzić wielkimi gromadami na ulice, by tam
wspólnie konać.
Miasto jest nimi przepełnione. Autor tak opisuje tamten widok: „Rzekłbyś, że nawet ziemia, na której znajdowały się nasze domy, oczyszczała
swe soki, wyrzucała na powierzchnię czyraki i ropę, dotychczas zżerające je od wewnątrz". Agencja prasowa podaje, że dwudziestego piątego
kwietnia zebrano i spalono sześć tysięcy dwieście trzydzieści jeden szczurów. Trzy dni później ta sama agencja podaje liczbę o dwa tysiące
większą. W mieście panuje epidemia strachu, która stabilizuje się nazajutrz, gdy okazuje się, że liczba martwych szczurów gwałtownie spadła.
Tego samego dnia Rieux spotyka na ulicy Michela, który nie mogąc iść o własnych siłach, wspiera się na ojcu Paneloux, jezuity cieszącego się
wielkim uznaniem mieszkańców miasta. Dozorca wygląda na chorego, ma błyszczące oczy i świszczący oddech. W rozmowie z doktorem skarży
się na ból szyi, ból pod pachami i w pachwinach. Rieux wyczuwa palcami na szyi Michela obrzęk, przypominający guza, po czym mówi dozorcy,
że przyjdzie go zbadać po południu.
Rieux zostaje wezwany telefonicznie na nagłą wizytę przez jednego ze swoich dawnych pacjentów - Josepha Granda, biednego pracownika
merostwa, którego leczył za darmo. Okazuje się, że były urzędnik wezwał doktora, ponieważ w kamienicy, w której mieszka, ktoś próbował
popełnić samobójstwo. Grandowi udało się cudem zdążyć na czas zdjąć mężczyźnie pętlę z szyi. Rieux bada niedoszłego samobójcę i daje mu
zastrzyk z oleju kamforowego. Nieznajomy dziękuje doktorowi za pomoc. Grand wyjawia nazwisko mężczyzny, który targnął się na swoje życie,
to Cottard. Jest przedstawicielem pewnej winnicy, której produkty sprzedaje w miejskich restauracjach. Mężczyzna nie chce, by doktor
zawiadamiał policję o tej wizycie, chociaż wie, że taki jest jego obowiązek.
Rieux udaje się na umówioną wizytę z dozorcą. Oto widok, jaki zastaje w mieszkaniu Michela: „(...) zastał swego chorego na wpół wychylonego
z łóżka, z jedną ręką na brzuchu, a drugą wokół szyi; wydzierał z siebie z trudem różową żółć do blaszanki na śmiecie. (...) miał trzydzieści
dziewięć i pięć, gruczoły szyi i kończyny nabrzmiały, dwie czarniawe plamy wystąpiły na boku". Dozorca skarży się na palący ból wewnątrz jamy
brzusznej. Żona Michela stoi przy łóżku ze łzami w oczach, nie wiedząc, jak pomóc mężowi. Rieux nie potrafi zdiagnozować choroby i nakazuje
dozorcy, by pił dużo płynów.
Po powrocie do domu Bernard kontaktuje się telefonicznie ze swoim znajomym lekarzem Richardem, od którego dowiaduje się, że w jego
szpitalu jest dwóch pacjentów z objawami choroby podobnej do tej, na którą zapadł Michel. Wieczorem doktor Bernard wraca do mieszkania
dozorcy, gdzie za pomocą przypalania terpentyną tamuje mu ropień. Zauważa też powiększenie się gruczołów na szyi Michela. Następnego
dnia Rieux otrzymuje list od żony, po czym, w dobrym humorze, odwiedza chorego Michela. Obserwuje u pacjenta nieznaczną poprawę stanu
zdrowia, która okazuje się iluzoryczna. W południe gorączka u dozorcy sięga czterdziestu stopni, wracają wymioty, a gruczoły bolą jeszcze
bardziej, dlatego też doktor wzywa ambulans, chcąc przewieść Michela do szpitala. Stary dozorca umiera jednak w wielkich bólach w karetce.
Zapoznajemy się z historią Jeana Tarrou. Nikt dokładnie nie wie, skąd pochodzi i czego szuka w Oranie ten uśmiechnięty i życzliwy człowiek,
przebywający w mieście od kilku tygodni. Jean to stały bywalec miejsc, gdzie można spotkać hiszpańskich tancerzy i muzykę z ich kraju. Tarrou,
podobnie jak narrator, sporządzał notatki z wydarzeń, jakie miały miejsce w mieście. Jego zapiski skupiały się na detalach, drobnych
szczegółach, nieprzechodzących zazwyczaj do historii. Pierwsza część kroniki Tarrou dotyczy jego przyjazdu do Oranu. Z lektury tych
wspomnień można wnioskować, że mężczyzna jest „oczarowany" brzydotą miasta. W jego zapiskach pojawiają się liczne szczegóły: rozmowa
tramwajarzy o zmarłym na tajemniczą chorobę koledze oraz scena, która codziennie odbywała się na balkonie sąsiedniego bloku, na który
wychodził staruszek, wabił okoliczne koty, po czym pluł na nie z wysokości.
Tarrou zauważa w swoich notatkach, że pewnego dnia staruszek był zdezorientowany nagłym brakiem kotów. Martwe szczury leżące na
ulicach zaabsorbowały ich uwagę znacznie bardziej niż stary człowiek. Tarrou spostrzega, że o „padniętych" gryzoniach mówi się wszędzie: w
tramwajach, restauracjach, hotelach, rozpisują się o tym także gazety. Mężczyzna pisze bardzo dużo o zniknięciu szczurów i pojawieniu się w
ich miejsce tajemniczej, śmiertelnej w skutkach, gorączki, na którą zapadło kilkanaście osób. W zapiskach Tarrou pojawia się bardzo dokładny
opis wyglądu doktora Rieux. W tym momencie kończy się pierwsza część notatek Jeana.
Doktor Bernard przeprowadza rozeznanie w miejskich szpitalach, z którego wynika, że w wyniku tajemniczej gorączki pachwinowej w ciągu
kilku dni zmarło około dwudziestu pacjentów. Rieux prosi swojego znajomego Richarda, sekretarza syndykatu lekarzy w Oranie, by izolował
nowych chorych. Prośba nie zostaje spełniona, ponieważ nie ma oznak, że gorączka, na którą zmarli pacjenci, jest zakaźna. W mieście dochodzi
do zmian pogody, padają przelotne deszcze, a powietrze staje się ciepłe i wilgotne.
Rankiem Rieux udaje się do kamienicy, w której próbował powiesić się Cottard. Musi być obecny przy policyjnym dochodzeniu w sprawie
nieudanej próby samobójczej. Doktor najpierw odwiedza mieszkanko sąsiada Cottarda - Josepha Granda, które tak opisuje narrator: „Urzędnik
merostwa mieszkał w dwóch pokoikach umeblowanych bardzo skąpo. Był tam półka z białego drzewa z dwoma czy trzema słownikami i czarna
tablica, na której można było jeszcze odczytać na wpół starte słowa: «Kwitnące aleje»". Grand opowiada mu o swoich stosunkach z Cottardem,
które ograniczają się do ukłonów na schodach. Były urzędnik nazywa swojego sąsiada „desperatem". Komisarz policji najpierw przesłuchuje
starego urzędnika merostwa. W tym czasie Rieux próbuje przygotować Cottarda do rozmowy z policjantem. Doktor spostrzega, że mężczyzna
boi się policji oraz tego, że będzie bity przez komisarza. Funkcjonariusz w rozmowie z Cottardem ustala, że przyczyną targnięcia się na własne
życie mężczyzny były „kłopoty natury osobistej".
W wyniku pogody powietrze w mieście staje się jeszcze bardziej duszne i wilgotne. Rieux dowiaduje się o kolejnych przypadkach gorączki,
której towarzyszą nabrzmiałe gruczoły pod pachami i na szyi oraz wymioty pacjentów. Coraz liczniejsze przypadki zgonów na tę samą
przypadłość doprowadzają miejskich lekarzy do wniosku, że mają do czynienia z epidemią. W gabinecie doktora zjawia się starszy kolega „po
fachu" - Castel. Obaj mężczyźni uznają, że mają do czynienia z dżumą, chorobą, która zniknęła z krajów o umiarkowanej temperaturze, do
których zaliczano się także Algierię. Reakcję doktora Rieux na rozmowę z Castelem najlepiej oddają słowa: „Na świecie było tyle dżum co
wojen. Mimo to dżumy i wojny zastają ludzi zawsze tak samo zaskoczonych".
Wiadomość o zarazie rozprzestrzenia się w mieście. Mieszkańcy Oranu starają się nie zwracać uwagi na zagrożenie zakażeniem, próbują go nie
dostrzegać i dalej pracują. Ich postawę określają słowa: „Jak mogli myśleć o dżumie, która przekreślała przeszłość (...)".
Doktor Rieux przypomina sobie wszelkie informacje o chorobie oraz statystyki, z których wynika, że trzydzieści dżum, jakie miały miejsce w
historii ludzkości, zabiły sto milionów ludzi. Od momentu wyjścia Castela ciągle stoi w bezruchu przed oknem. Jest sparaliżowany brzmieniem i
sensem słowa „dżuma". Po dłuższym czasie postanawia działać, uznając, że zrobi wszystko, co w jego mocy, by nieść pomoc mieszkańcom
Oranu, ponieważ: „Najważniejsze to dobrze wykonywać swój zawód". W jego gabinecie zjawia się Joseph Grand, urzędnik mający na polecenie
urzędu statystycznego zliczyć zgony. Towarzyszy mu dochodzący do zdrowia sprzedawca win - Cottard, który przyszedł podziękować
Bernardowi za pomoc. Grand wręcza doktorowi arkusz statystyczny, po czym cała trójka wychodzi z gabinetu. Medyk udaje się do
laboratorium, w czym przez pewien czas towarzyszą mu pozostali. Grand tłumaczy, że skończył się czas jego pracy i musi wracać do domu,
gdzie oddaje się pewnej osobistej pasji. Mimo próśb Rieux o przedstawienie szczegółów, nie chce nic wyjawić. Pod drzwiami laboratorium
Cottard żegna się z doktorem.
Rieux ciągle myśli o Grandzie. Uznaje, że dżuma nie dotknie starego urzędnika, ponieważ oszczędza ona ludzi o słabym organizmie, a zabija

tylko mocnych. Przypomina sobie zarys kariery zawodowej starego urzędnika, uważając, że Grand jest idealnym człowiekiem do wykonywania
drobnych prac. Jest skrupulatny i bardzo dokładny. Jego ambicją nie jest zajmowanie wysokich urzędów, dlatego od wielu lat trwa na niskim
stanowisku w merostwie, w dodatku marnie opłacanym. Rieux wspomina także: „Joseph Grand nie znajdował odpowiednich słów". Ta cecha
najlepiej określa Granda, który nie może od lat napisać żadnego podania czy zażalenia do władz urzędu. Choć obiecano mu dawno temu awans,
nie może się o to tak po prostu upomnieć. Rieux darzy go wielką sympatią, uznając za jednego z najbardziej wartościowych ludzi, jakich zna.
Doktor domyśla się, że Grand w wolnym czasie pisze książkę.
Następnego dnia, dzięki staraniom Rieux, zbiera się miejska komisja sanitarna. Na słowo „dżuma", wypowiedziane przez Castela, wszyscy
zebrani lekarze zrywają się z miejsc w oburzeniu. Prefekt miasta twierdzi, że to nie może być „ta" choroba, mimo iż Rieux opisuje dokładnie
objawy towarzyszące właśnie tej przypadłości, popierając się wynikami badań przeprowadzonymi dzień wcześniej w laboratorium. Oznajmia,
że miasto ma do czynienia z bakcylem dżumy w nieco innej niż klasyczna postaci.
Nie zależy mu na nazwaniu choroby, ale na ratowaniu ludzi. Doktor Richard z kolei upiera się, że gorączka nie może być zakaźna, ponieważ
krewni zmarłych w jej wyniku nie wykazywali oznak zachorowania. Komisja chce jasnej deklaracji od Rieux, czy jest pewny, że to dżuma, na co
Bernard odpowiada: „To nie kwestia słownika, to kwestia czasu". Doktorowi udaje się przekonać pozostałych lekarzy i prefekta do
wprowadzenia ostrych środków profilaktycznych na terenie Oranu. W drodze do swojego gabinetu widzi konającą w katuszach na ulicy
kobietę, której pachwiny opływają krwią.
Z nakazu prefektury na ulicach miasta pojawiają się specjalne afisze. Gdy Rieux czyta jeden z nich, z treści obwieszczenia, podanej w bardzo
łagodny sposób, bez ostrych nakazów dla ludności, dowiaduje się jedynie o tym, że zostaną wytrute środkami chemicznymi wszystkie szczury w
mieście. Prefektura sugeruje także, że mieszkańcy Oranu powinni, bardziej niż zwykle, dbać o czystość i higienę osobistą. Ostatnią informacją
zawartą na afiszu jest nałożony na Orańczyków obowiązek zgłaszania przypadków gorączki, której towarzyszą wymioty, nabrzmiałe gruczoły
pod pachami, na szyi i pachwinach.
Doktor spotyka pod swoim gabinetem Granda, który opowiada mu o diametralnie zmienionym zachowaniu pana Cottarda: mężczyzna stał się
bardzo uprzemy i wszędzie próbuje zjednywać sobie ludzi. Urzędnik opowiada, że tamten zaprasza go nawet na posiłki do najlepszych
restauracji w mieście. Zauważa też, że sprzedawca win, aby przypodobać się mieszkańcom miasta, zmienił swoje liberalne poglądy, a do tego,
by zyskać jak najwięcej przyjaciół, ostentacyjnie rozdawał pieniądze ubogim. Wysłuchawszy tego wszystkiego - Rieux uznaje, że Cottard
najwyraźniej usłyszał o tajemniczej chorobie i, w obawie przed samotnością, próbuje zjednać sobie jak najwięcej ludzi. Grand ma jednak inne
zdanie co do przyczyny zachowania mężczyzny. Uważa, że ma on coś na sumieniu.
Rieux ma inne problemy, niż zastanawianie się nad zachowaniem niedoszłego samobójcy. Chodzi o serum, które zamówił, a które nie dotarło
jeszcze z Paryża. Doktor powątpiewa w skuteczność (uważa, że w Oranie mają do czynienia z dziwną mutacją dżumy). Rieux zdaje sobie sprawę
ze swojego strachu przed epidemią i śmiercią setek ludzi.
Wieczorem udaje się na spotkanie z Cottardem do hotelowej restauracji. Podczas rozmowy zauważa strach sprzedawcy win, spowodowany
tym, że ktoś chce mu wyrządzić krzywdę. Mężczyzna pyta, czy w razie choroby lekarz przyjmie go do swego szpitala i czy będzie tam poza
zasięgiem policji. Po kolacji Rieux odwozi go swoim samochodem do domu. Gdy są na miejscu, przedstawiciel winnicy zachowuje się w dziwny
sposób: pyta doktora, czy plotki krążące po mieście pokrywają się z prawdą i czy faktycznie nad Oranem zawisła epidemia. Gdy lekarz nie
potwierdza, ale też nie zaprzecza, wtedy Cottard mówi, że epidemia zabije co najwyżej kilkadziesiąt osób, a temu miastu „potrzebne jest
prawdziwe trzęsienie ziemi". Ostatnie słowa wykrzykuje i ucieka z samochodu Rieux.
Następnego dnia podczas obchodów Rieux spotyka się niechęcią pacjentów. Wyczuwa, że chorzy coś przed nim ukrywają. Środki podjęte przez
prefekturę przynoszą pierwsze efekty: do szpitala zgłasza się trzydzieści osób z objawami choroby. W kolejnych dniach liczba wzrasta tak
gwałtownie, że zarządzający miastem nakazują opróżnić szkołę i zorganizować w niej szpital pomocniczy. Rieux, choć stara się nieść ludziom
pomoc i ukojenie, to jedyne, co może robić, to przecinać chorym „dymienice", czyli powiększone gruczoły. Castel z kolei spędza całe dnie w
bibliotece, szukając informacji o dżumie. Stary lekarz wnioskuje, że to pchły zdechłych szczurów są odpowiedzialne za rozprzestrzenianie się
infekcji.
Mimo iż pogoda nad miastem poprawia się, dni są słoneczne i czuć w powietrzu wiosnę, to choroba z każdym dniem zabija coraz więcej osób.
Powstaje kolejny szpital pomocniczy, tym razem w przedszkolu. Podirytowany Rieux żąda od prefekta zdecydowanych działań, ale urzędnik nie
może niczego zrobić bez zarządzenia gubernatora. Reakcja Rieux na te słowa jest porywcza: „Zarządzenia! Wystarczy wyobraźnia". Urzędnik
prosi doktora o dokumentację, która przekona ludzi z urzędu gubernatora do podjęcia koniecznych środków.
Tego dnia umiera czterdzieści osób. Prefekt wprowadza ostateczne środki, które sam może zarządzić, czyli izolację chorych, dezynfekcję ich
mieszkań oraz kwarantannę ich rodzin. Udaje się także sprowadzić drogą lotniczą pierwszą partię serum. Środki podjęte przez prefekturę zdają
przynosić się wymierny skutek. Liczba zgonów w ciągu kilku dni spada do zaledwie dwunastu. Mieszkańcy Oranu starają się żyć, jakby nic
strasznego się nie stało.
Jednak epidemia powraca, liczba zgonów sięga trzydziestu dziennie. Gubernator wysyła do prefekta depeszę, której treść brzmi: „Ogłoście stan
dżumy. Zamknijcie miasto".

II

Zamknięcie bram miasta sprawia, że wszyscy jego mieszkańcy uzmysławiają sobie, że tylko razem mogą stawić czoła dżumie. Okazuje się, że
ludzie, którzy wyjechali kilka dni wcześniej z Oranu, nie mogą do niego powrócić. Wiele rodzin, kochanków, przyjaciół, zostaje rozdzielonych na
czas izolacji miasta. Prefektura zabrania nawet wysyłania listów, ponieważ mogą one roznosić infekcję. Telefoniczne rozmowy międzymiastowe
zostają ograniczone do nagłych wypadków, z powodu przeciążenia linii. Dozwolone są depesze, ale można w nich zawrzeć jedynie dziesięć
słów. Ludność miasta ciągle próbuje skontaktować się z bliskim spoza jego bram. Prefektura zezwala na wpuszczenie do Oranu obywateli,
którzy wyjechali przed epidemią, ale ich rodziny nie zgadzają się na to, ponieważ nie chcą narażać bliskich. Wyjątkiem jest małżeństwo państwa
Castel. Małżonka starego doktora wraca, ponieważ uznaje, że dżuma jest drobnostką, w porównaniu do ich miłości.
W mieszkańcach Oranu widać zmiany. Ludzie zaczynają doceniać swoich nieobecnych bliskich, więzy między nimi bardzo się umacniają. Nie
wychodzi to jednak na dobre, ponieważ tęsknota za bliskimi, pozostającymi poza miastem, staje się nie do zniesienia. Poczucie wygnania
towarzyszy wszystkim obywatelom miasta. Jeszcze gorsze uczucia towarzyszą ludziom, takim jak dziennikarz Rambert, którzy zostali zaskoczeni
przez dżumę w obcym mieście, a nawet w obcym kraju. Narrator tak opisuje ich sytuację: „W wygnaniu ogólnym byli najbardziej wygnani (...)".
Mieszkańcy miasta, przez swą samotność, przestają przestrzegać zasad społecznej egzystencji. Każdy sam musi uporać się ze swoimi
problemami, troskami i tęsknotą. Właśnie tęsknota powoduje, że w ówczesnej fazie epidemii nikt, tak naprawdę, nie myśli o dżumie. Dżuma
powoduje, że Oran jest omijany zarówno przez samochody, jak i statki. Port miejski stoi pusty. Narrator tak opisuje tę sytuację: „(...) handel
również zmarł na dżumę". Agencja prasowa Infdok sporządza tygodniowe bilanse liczby zgonów. W trzecim tygodniu dżumy ich liczba sięga
trzystu dwóch osób (Oran liczy dwieście tysięcy mieszkańców, więc ta liczba nie przemawia jeszcze do świadomości obywateli). Wzrost liczby

ofiar dżumy (w piątym tygodniu sięga trzystu dwudziestu jeden, a w szóstym trzystu czterdziestu pięciu) uświadamia w końcu Orańczykom, że
w ich mieście panuje epidemia.
Do momentu wprowadzenia przez prefekta zarządzenia o oszczędzaniu zasobów paliwa, energii elektrycznej i żywności, ludność stara się
zachowywać pogodę ducha. Owe zarządzenie powoduje, że ruch samochodowy w mieście maleje do minimum, sklepy zamyka się z dnia na
dzień (przed ostatnimi otwartymi ustawiają się wielkie kolejki). Do miasta docierają z zewnątrz jedynie produkty pierwszej potrzeby. Na ulicach
miasta jest pełno ludzi, ponieważ transport samochodowy przestał funkcjonować. Zakłady pracy dają wszystkim pracownikom urlopy. Ludzie z
braku jakichkolwiek rozrywek chodzą na te same filmy do kin. Kawiarnie i restauracje, które miały duże zapasy win, przeżywają rozkwit.
Mieszkańcy Oranu piją dużo alkoholu.
W dwa dni od zamknięcia bram miasta Rieux spotyka Cottarda, który wydaje się być zadowolony z takiego obrotu spraw. Do gabinetu doktora
przychodzi Grand. Mężczyźni rozmawiają o żonie Bernarda, która ciągle jest w sanatorium. Narrator przybliża nam również losy miłości starego
urzędnika. Żona Granda - Jeanie, odeszła od niego po wielu latach małżeństwa. Przyczyną jej ostatecznej decyzji był fakt, iż mąż „z czasem"
przestał okazywać jej miłość. Joseph nigdy nie przebolał tej straty (wciąż myśli o utraconej Jeanie). Od wielu lat próbuje napisać list do
ukochanej, ale nie może dobrać do niego odpowiednich słów. Wieczorem Rieux telegrafuje do swojej żony, informując ją, że miasto zostało
zamknięte oraz zapewniając o swej tęsknocie. Prosi, by nadal o siebie dbała i wracała do zdrowia.
Trzy tygodnie po zamknięcia bram miasta Rieux spotyka na ulicy młodego dziennikarza Raymonda Ramberta. Wysłannik paryskiej gazety,
czując się zagubiony w obcym mieście, prosi doktora o pomoc. Ten proponuje mu, by udał się z nim do przychodni w centrum miasta. Po
drodze Rambert wyjawia, że w Paryżu czeka na niego ukochana kobieta. Młody mężczyzna jest oburzony zachowaniem władz miasta, które
uniemożliwiają mu powrót. Narzeka też na ograniczenie środków komunikacji międzymiastowej, w wyniku czego nie może przekazać
ukochanej dłuższej wiadomości. Zdradza ponadto doktorowi szczegóły rozmowy z dyrektorem w prefekturze, który obiecał, że spróbuje
uzyskać dla niego zezwolenie na opuszczenie miasta, przy czym prosi Rieux o wydanie zaświadczenia, że nie jest chory na dżumę (doktor jednak
nie może wydać takiego dokumentu, ponieważ nie ma pewności, że od momentu jego wystawienia do przedłożenia, dziennikarz nie zostanie
zarażony). Doktor tłumaczy, że w podobnej sytuacji do tej, w jakiej znalazł się Rambert, jest ponad tysiąc osób i, że teraz „(...) niestety, będzie
pan stąd, jak wszyscy", na co dziennikarz oznajmia, że i tak opuści miasto. Bernard próbuje tłumaczyć, że nie życzy Raymondowi źle, lecz chce
tylko jak najlepiej spełniać swoje powinności i prosi go na pożegnanie, by ten informował o podejmowanych przez siebie krokach.
Od narratora dowiadujemy się, że Rieux kieruje jednym z trzech szpitali pomocniczych. Doktor dostaje depeszę od małżonki. Podczas czytania
wiadomości jego matka zauważa, że trzęsą się mu ręce. Lekarz nie jest jednak przemęczony. Nadal może pochwalić się siłą i odpornością (po
prostu denerwował się). Najgorszym obowiązkiem doktora stają się wizyty u chorych, kiedy po stwierdzeniu u pacjenta gorączki epidemicznej
daje rodzinie do zrozumienia, że następnym razem ujrzą bliskiego zdrowego lub... martwego. Przyjazdowi karetki po chorego zawsze
towarzyszą wielkie dramaty, które dotykają także doktora. Z czasem staje się coraz bardziej obojętny na cierpienia chorych, na które się
uodpornił.
Mija miesiąc od wybuchu epidemii. Wydarzeniem, które wstrząsnęło miastem, jest płomienne kazanie ojca Paneloux. Kościół w Oranie
podejmuje walkę z dżumą, robi to poprzez zorganizowanie tygodnia wspólnych modlitw, który cieszy się wielką frekwencją. Kulminacją
przedsięwzięcia jest niedzielna msza do św. Rocha - uważanego za patrona zadżumionych. Właśnie na tej mszy homilię wygasza ojciec
Paneloux. Jezuita rozpoczyna kazanie słowami: „Bracia moi, doścignęło was nieszczęście, bracia moi, zasłużyliście na nie".
Kontynuując przypomina, że Bóg zesłał już kiedyś dżumę na swoich nieprzyjaciół - Egipcjan. Ojciec uznaje, że epidemia jest karą bożą, której
sprawiedliwi mieszkańcy nie muszą się obawiać. Dżuma według niego jest biczem, który ma wybić zboże ludzkie „aż słoma zostanie oddzielona
od ziarna". Paneloux twierdzi, że mieszkańcy Oranu odwrócili się od Boga, więc teraz On odwrócił się od nich. Ojciec obrazuje plagę jako
działania złego anioła, który wskazuje domy, których mieszkańcy muszą zginąć. Wytyka mieszkańcom miasta fałszywą religijność i w niej
upatruje źródło gniewu Boga. Według jezuity, zniecierpliwiony Stwórca zesłał plagę, by móc częściej widywać swoich wyznawców. Paneloux
twierdzi, że: „Nawet ta plaga, która was zabija, uszlachetnia was i wskazuje drogę". Ma nadzieję, że pomimo epidemii boskiej dżumy, ludzie
dalej będą odnosić się do Boga jedynie z miłością. Nie wszyscy obywatele zgadzają się z treścią kazania. Część z nich myśli tylko o ucieczce z
Oranu. Miastem zaczyna rządzić strach, ludzie pojęli, w jak ciężkiej sytuacji się znaleźli.
Kilka dni po kazaniu ojca Paneloux, Rieux, wraz z Grandem, udają się do małej kawiarni, po drodze komentując homilię jezuity. Gdy docierają
na miejsce, zamawiają jedynie dwa kieliszki wina i wychodzą. W drodze powrotnej rozmawiają o osobistej pracy Granda. Urzędnik twierdzi, że
idzie mu dobrze. Wyjaśnia doktorowi, że chce tak dopracować swoją książkę, że gdy złoży ją wydawcy, ten po przeczytaniu powie: „Panowie,
kapelusze z głów!". Grand dalej opowiada, że napisał już bardzo dużo stron, ale czasami spędza całe dnie nad doborem jednego słowa:
„Wieczory, całe tygodnie nad jednym słowem... czasem nawet nad zwykłym spójnikiem", po czym zaprasza doktora do domu, gdzie pokazuje
mu swoje notatki (kartki zapisane drobnym drukiem i naniesionymi na niego poprawkami).
Urzędnik wyjawia, że doktor czyta właśnie początkowe zdanie, z którego napisaniem ma wiele problemów, po czym odczytuje pierwsze zdanie
swojej książki na głos: "W piękny poranek majowy wytworna amazonka, siedząc na wspaniałej kasztance, jechała kwitnącymi alejami Lasku
Bulońskiego". Rieux podoba się wprowadzające zdanie i chętnie poznałby dalszą część, ale urzędnik nie pozwala na to. Nie może pokazać
doktorowi niedopracowanego dzieła. Wychodząc w nocy z mieszkania Granda, Rieux jest świadkiem ucieczki dwóch mężczyzn, którzy siłą
próbują bramy miasta.
Młody dziennikarz Rambert wciąż próbuje dostać oficjalną zgodę któregoś z urzędników na opuszczenie miasta. Jego upór nie przynosi jednak
żadnych wymiernych efektów, ponieważ jego przypadek nie jest odosobniony. W końcu wydaje mu się, że osiągnął jakiś sukces, gdyż otrzymał
ankietę, w której dopytywano się o jego sytuację poza miastem. Ku rozczarowaniu dziennikarza okazuje się, że dane te potrzebne są w
wypadku jego zachorowania i śmierci, a nie do sporządzenia listy osób, które mogą opuścić Oran. Rambert popada w stan odrętwienia, nie ma
już urzędu, w którym by nie był i nie walczył o swoją sprawę. Młody dziennikarz błąka się od kawiarni do kawiarni bez jakiegokolwiek celu.
Dużo czasu spędza na miejskim dworcu kolejowym (godzinami przesiaduje w poczekalni, pomimo, że pociągi mają zakaz wjazdu do Oranu).
Siedząc tam przypomina sobie widoki Paryża i pozostawionej tam ukochanej żony.
W niedługim czasie po kazaniu ojca Paneloux rozpoczynają się upały. Jest koniec czerwca. Słońce zagląda w każdy zakamarek miasta, ludzie nie
mają gdzie uciec przed żarem. Upały zbiegają się ze znacznym wzrostem liczby ofiar, która sięga siedmiuset tygodniowo. Miasto ogarnia
przygnębienie. Idąc ulicami Oranu słychać jęki umierających w domach ludzi, na które nikt już nie zwraca uwagi. Strażnicy bram miasta są
zmuszeni do użycia broni wobec obywateli próbujących ucieczki. Powoduje to falę sprzeciwu mieszkańców.
Władze zastanawiają się, jakie środki podjąć w przypadku wybuchu buntu ludności. Wzmocnione zostają patrole policyjne krążące po Oranie.
Atmosferę w mieście pogarszają liczne wystrzały z broni żandarmów, którzy mieli nakaz odstrzału psów i kotów - potencjalnych przenosicieli
pcheł. Mieszkańcy orientują się, że upały sprzyjają rozprzestrzenianiu się dżumy, dlatego fakt, że każdy dzień jest coraz gorętszy, dodatkowo
ich przeraża i przygnębia. Lato zwykle kojarzy się Orańczykom z kąpielami w morzu, które teraz są surowo zabronione.
Z notatek Tarrou dowiadujemy się, „iż pewien zwrot w epidemii podkreśliło radio, które nie informowało już o setkach zgonów w tygodniu, ale
o dziewięćdziesięciu dwóch, stu siedmiu i stu dwudziestu zmarłych dziennie". Dziennik demaskuje poczynania prefektury, która zamiast

podawać wysokich liczb zgonów na koniec tygodnia, woli informować ludność o mniejszych liczbach. Tarrou zauważa, że z aptek zniknęły
pastylki mentolowe, których żucie ludzie uważają za najlepszą ochronę przed dżumą. W notatkach mężczyzny możemy śledzić dalsze losy
staruszka z balkonu. Nie może już pluć na koty, ponieważ większość z nich została odstrzelona przez policjantów. Choć przez tydzień wychodzi
na balkon, zwierząt wciąż nie ma. Tarrou dochodzi do wniosku: „W czasie dżumy zabrania się pluć na koty". W hotelu, w którym mieszka
mężczyzna, większość pokoi stoi pusta, ponieważ goście wyprowadzili się do swoich znajomych w mieście, by nie czuć się samotnie. Dyrektor
hotelu uznaje dżumę za ruinę turystyki. W zapiskach Tarrou znajduje się także komentarz do kazania ojca Paneloux, który brzmi: „Rozumiem
ten sympatyczny zapał. Gdy zaczyna się plaga i kiedy się już skończyła, uprawia się zawsze nieco retoryki. W pierwszym wypadku trwają jeszcze
dawne przyzwyczajenia, w drugim powracają znowu. W chwili nieszczęścia człowiek oswaja się z prawdą, to znaczy z ciszą. Czekajmy".
Wspomina także o swoim spotkaniu z doktorem Rieux i wspólnej wizycie, jaką złożyli staremu pacjentowi lekarza.
Chory na astmę człowiek od wielu lat leży w łóżku, choć nie ma żadnych przeciwwskazań do tego, by chodzić. Tarrou jest pod wrażeniem
metody odliczania czasu, jaką preferuje pacjent. Od lat nie korzysta z zegarów, uważając je za „głupie". Zamiast tego przekłada ziarenka grochu
z jednego garnka do drugiego. W ten sposób astmatyk odlicza czas między posiłkami. Mężczyzna tłumaczy swoje zachowanie religią, która
mówi, że: „(...) pierwsza połowa życia człowieka jest wstępująca, druga zstępująca (...) w drugiej dni człowieka nie należą już do niego, można
mu je odebrać w każdej chwili, nic tu zrobić nie jest w mocy, najlepiej więc nic nie robić". Jego największym pragnieniem jest umrzeć w bardzo
starym wieku. Tarrou zadaje sobie w notatkach pytanie, czy człowiek ten jest święty. Zaraz jednak daje sobie odpowiedź: „Tak, jeśli świętość
jest zespołem przyzwyczajeń".
W swoich notatkach Tarrou opisał typowy dzień w „zadżumionym mieście". Wczesnym rankiem rześkie powietrze oczyszcza Oran. Wszystkie
sklepy są zamknięte, a wywieszki na ich drzwiach z napisem: „Zamknięte z powodu dżumy", świadczą o tym, że nie zostaną szybko otwarte.
Sprzedawcy gazet, zamiast wykrzykiwać jak zawsze tytuły nagłówków gazet, stoją w ciszy. Tematem, który zdominował miejscową prasę jest
oczywiście dżuma. Pomimo wielkich trudności z pozyskaniem papieru powstaje nowy dziennik: „Kurier Epidemii", w całości poświęcony
wydarzeniom związanym z plagą dżumy. Jedynym środkiem komunikacji są teraz przepełnione tramwaje, w których pasażerowie starają się
stać do siebie plecami, aby uniknąć zarażenia.
Wczesnym rankiem otwierają się kawiarnie. Drzwi większości z nich zdobią tabliczki z napisem: „Brak kawy" lub „Przynieś swój cukier". Potem
otwierają się sklepy, ożywają ulice. Nad miastem zaczyna górować słońce i upał, który doskwiera wszystkim mieszkańcom. Na bulwary
wychodzą ludzie, stopniowo ich liczba wzrasta. W południe miejskie restauracje pękają w szwach. Chętnych do posiłku jest tak wielu, że
ustawiają się w kolejki. Ludzie baczną uwagę przywiązują do czystości nakryć, boją się zarażenia chorobą tą drogą. Około godziny czternastej
miasto pustoszeje, ponieważ właśnie wtedy upał jest najmocniejszy. Wieczorem, gdy słońce ustępuje miejsca ożywczemu chłodowi, miasto
staje się „rozgadane" i tłumne. Tarrou tak opisuje atmosferę panującą wieczorami w Oranie: „(...) pod czerwonym niebem lipca miasto, ciężkie
od miłosnych par i krzyku, odpływa ku dyszącej nocy". Na zakończenie tej części swoich notatek, mężczyzna porusza temat religii. Gdy
mieszkańcy uzmysłowili sobie powagę epidemii, stali się nie tylko bardziej religijni, ale znacznie intensywniej poszukiwali rozkoszy.
Rieux, czekając na Tarrou (odbędzie się spotkanie opisane powyżej), rozmawia ze swoją matką, która martwi się, że jej syn jest przepracowany.
Lekarz, nie chcąc jej martwić, nie mówi o swoich problemach: o tym, że serum dowożone z Paryża jest nieskuteczne, że dymienice nie dają się
już przecinać, że choroba okazała się być dżumą płucną... Gdy pani Rieux pyta syna, czy ma nowe wieści od swojej żony, słyszy że tak i, że
wszystko u niej dobrze. W mieszkaniu zjawia się oczekiwany gość lekarza. Mężczyźni rozmawiają o pomyśle Tarrou, który ma plan organizacji
ochotniczych oddziałów sanitarnych. Do podjęcia tego zadania zmusiła go opieszałość i przeciążenie prefektury, która nie potrafi zorganizować
jakiejkolwiek cywilnej inicjatywy. Rieux zgadza się, ale uprzedza rozmówcę, że ryzykuje zarażeniem się i śmiercią.
W dalszej rozmowie Tarrou pyta doktora, czy ten wierzy w Boga. Gdy Bernard zaprzecza, mężczyzna zadaje kolejne pytanie, które dotyczy
powodów poświęcenia, jakie wykazuje Rieux w niesieniu pomocy chorym. Doktor odpowiada, „że gdyby wierzył we wszechmogącego Boga,
przestał by leczyć ludzi zostawiając Bogu tę troskę", po czym uznaje, że nikt, kto próbuje zmienić świat i nie poddaje się losowi, nie może tak
naprawdę wierzyć w Boga. Dalej doktor mówi, że wykonuje swój zawód dla idei. Za najpilniejszą sprawę uważa leczenie chorych i ratowanie ich
życia. Rieux opowiada, że wybrał zawód lekarza, ponieważ był niedostępny dla syna robotnika, takiego jak on. Chciał osiągnąć coś wielkiego.
Swoje podejście do wykonywanej pracy zmienił, gdy po raz pierwszy zetknął się ze śmiercią. Do dzisiejszego dnia nie przyzwyczaił się do tego,
że jego pacjenci umierają. Zawsze robi wszystko, by do tego nie dopuścić. Doktor mówi o swojej cichej rywalizacji z Bogiem i zdaje sobie
sprawę, że jego sukcesy są zawsze tylko tymczasowe, i Stwórca prędzej czy później z nim wygrywa. Jednak Rieux nie zniechęca się, ponieważ:
„(...) to nie powód, żeby zaniechać walki". Przyznaje rację Jeanowi, że dżuma jest jedną wielką klęską. Rozmówca lekarza jest pod wrażeniem
jego poglądów, gdy pyta: „Kto pana tego wszystkiego nauczył, doktorze?". Odpowiedź pada natychmiast: „Bieda".
Gdy gość Bernarda ma zamiar opuścić gabinet lekarski, Rieux proponuje mu wspólne odwiedziny u jednego z jego pacjentów - chorego na
astmę starszego mężczyzny. Przed wyjściem z mieszkania, Tarrou poznaje matkę doktora, który przedstawia go jako swojego przyjaciela.
Mężczyźni wsiadają do samochodu doktora, który informuje swojego przyjaciela o obowiązku szczepienia przeciwko dżumie. Szczepionka ta nie
gwarantuje uniknięcia zakażenia, ale zmniejsza je do jednej szansy na trzy. Tarrou przypomina doktorowi: „Przed stu laty epidemia zabiła
wszystkich mieszkańców w pewnym perskim mieście prócz człowieka, który mył trupy i który ani na chwilę nie zaprzestał swej pracy".
Następnego dnia Tarrou zbiera pierwszą grupę ochotników do formacji sanitarnej. Narrator stara się nie przeceniać roli, jaką odegrały one w
walce z epidemią. Ludzie przystępują do owych drużyn nie tylko z chęci pomocy innym, ale z czystej nudy. Dodatkową motywacją do
przyłączenia się jest chęć poznania dżumy z bliska. Celem, który przyświeca formacjom Tarrou i doktorowi Rieux jest walka „do upadłego" z
epidemią i nie poddawanie się jej.
Castel sporządza surowicę na bazie mikroba, pobranego od chorującego na dżumę płucną mieszkańca Oranu. Rieux ma nadzieję, że będzie ona
bardziej skuteczna niż serum dowożone z Paryża. Sekretarzem formacji sanitarnych zostaje Joseph Grand. Same formacje zajmują się pracami
zapobiegawczymi w przeludnionych dzielnicach. Wprowadzają konieczną higienę, zliczają niezdezynfekowane strychy i piwnice. Inna część
drużyn towarzyszy lekarzom w wizytach domowych, troszczy się o transport zadżumionych, a nawet, w braku specjalnego personelu, przewozi
chorych i zmarłych. Nad wszelkimi statystykami, których prowadzenie jest konieczne, czuwa Grand. Narrator uważa, że to właśnie stary
urzędnik, bardziej niż Tarrou czy Rieux, „ucieleśniał milczącą cnotę ożywiającą formacje sanitarne". Grand pracuje dla drużyn codziennie od
osiemnastej do dwudziestej.
Po pracy urzędnik nieustannie pisze swoją książkę, a wrażeniami z tej czynności dzieli się chętnie zarówno z Rieux, jak i z Tarrou. Wszyscy trzej
znajdują swoiste „ukojenie" w pracy Granda. Urzędnik pewnego wieczora mówi, że ostatecznie rozstał się z przymiotnikiem "wytworna" i, że
odtąd będzie nazywał amazonkę "smukłą". Pierwsze zdanie jego książki brzmi teraz: „W piękny ranek majowy smukła amazonka, siedząc na
wspaniałej kasztance, jechała kwitnącymi alejami Lasku Bulońskiego". Z każdym kolejnym wieczorem Grandowi nie podobają się kolejne słowa
zdania i chce je zmieniać. Powoduje to u urzędnika roztargnienie i zaniedbywanie obowiązków zawodowych w merostwie. Grandowi grozi
zwolnienie z pracy. Stary urzędnik jest zmęczony ciągłym poszukiwaniem odpowiednich słów do swojego zdania o amazonce. Jeśli chodzi o
pracę dla formacji sanitarnych, to wywiązuje się z niej najlepiej, jak potrafi. W tym miejscu narrator nazywa Granda prawdziwym bohaterem
całej tej historii.

Do Oranu napływają liczne głosy współczucia i wsparcia z całego świata. Pomoc humanitarna dociera transportem powietrznym. Doktorowi nie
podoba się język, w jakim w radiu ludzie wypowiadają się o zadżumionym mieście. Słyszy w nim utarte frazesy oraz wielką niemoc.
Inną drogę walki z dżumą obrał Rambert. Mężczyzna wie już, że nie opuści miasta w sposób legalny, dlatego próbuje innych: rozmawia z
kelnerami w mieście, ponieważ uważa, że oni wiedzą wszystko. Nie przynosi to jednak żadnego efektu. Przełomowym okazuje się moment
spotkania Cottarda (mężczyźni poznali się wcześniej w gabinecie doktora Rieux, gdzie Rambert żalił się na niemoc urzędników) na ulicy.
Dziennikarz mówi o zaniechaniu legalnych sposobów opuszczenia miasta, na co Cottard tłumaczy zdumionemu dziennikarzowi, że od dawna
bywa we wszystkich kawiarniach Oranu i wie o istnieniu pewnej organizacji, która zajmuje się sprawami „tego rodzaju".
Mężczyzna mówi dalej, że proponowano mu opuszczenie miasta, ale odmówił (twierdzi, że ma ku temu poważne powody). Cottard tak
motywuje swoją decyzję: „czuję się tu znacznie lepiej, odkąd dżuma jest z nami". Dowiadujemy się też, że dorobił się on małej fortuny z
kontrabandy towarów z zewnątrz. Rambert zgadza się na współpracę z tajemniczą organizacją. Cottard prowadzi dziennikarza do brudnej
knajpy, pełnej kurzych odchodów. Niedoszły samobójca, a obecnie zadowolony z życia w zadżumionym mieście mężczyzna pyta kelnera, czy
ma szanse na zobaczenie się z panem Garcią, któremu chciałby przedstawić swojego przyjaciela. Wieczorem dochodzi do spotkania. W
rozmowie z wpływowym mężczyzną Cottard używa słowa „wyjście", aby opisać cel ich rozmowy. Garcia mówi, że takie sprawy nie leżą w jego
zakresie, i że powinni skierować się do Raoula. Mężczyzna zapowiada, że umówi Ramberta z człowiekiem odpowiedzialnym za „wyjścia"
pojutrze. Dodaje też, że będzie to sporo kosztowało dziennikarza.
Dwa dni później, w drodze na umówione spotkanie, Rambert z Cottardem napotykają Tarrou idącego razem z doktorem Rieux. Przyjaciel
doktora rozpoznaje dziennikarza, ponieważ mieszkają w tym samym hotelu. Rieux domyśla się, na jakie spotkanie wybierają się tamci dwaj.
Tarrou spostrzega, że zbliża się do nich sędzia śledczy - pan Othon. Między mężczyznami wywiązuje się krótka rozmowa. Przyjaciel doktora
przedstawia sędziemu Cottarda i Ramberta, po czym pyta, czy epidemii towarzyszy wzrost przestępczości. Othon odpowiada, że przez dżumę
nie może w swojej pracy skupiać się na mniejszych wykroczeniach, tylko musi doprowadzić do końca te duże, niecierpiące zwłoki. Gdy sędzia
odchodzi, Cottard nazywa go swoim „wrogiem numer jeden". Tarrou z doktorem odjeżdżają, pozostawiając dwójkę mężczyzn. W chwilę potem
Rambert i Cottard spotykają Garcię, który oznajmia im, że muszą chwilę poczekać na Raoula. Po krótkim czasie pojawia się dobrze ubrany,
postawny mężczyzna, którym okazuje się Raoul. Informuje on Ramberta, że cała operacja będzie go kosztować dziesięć tysięcy franków, na co
dziennikarz zgadza się automatycznie. Umawiają się nazajutrz na spotkanie sam na sam w hiszpańskiej restauracji.
Następnego dnia dochodzi do umówionego spotkania. Przy stoliku Raoula siedzi dodatkowo mężczyzna, którego nazwisko nie zostaje
wymienione. Nieznajomy ma skontaktować Ramberta z dwoma innymi mężczyznami, którzy zapoznają go z oddanymi Raoulowi strażnikami.
Tajemniczy mężczyzna, nazywany z racji swojego wyglądu przez narratora „koniem", proponuje dziennikarzowi spotkanie za dwa dni pod
katedrą. Dziennikarz zgadza się. W dalszej rozmowie Rambert orientuje się, że „koń" jest piłkarzem, co powoduje, że między nimi wywiązuje się
emocjonująca wymiana zdań na temat piłki nożnej (dziennikarz również uprawiał ten sport). Pod koniec obiadu „koń" zwraca się do Ramberta
na "ty", chcąc go przekonać, że najlepsze miejsce w drużynie ma środkowy napastnik. Dyskusję przerywa im radio, które ogłasza komunikat, że
poprzedniego dnia dżuma zabrała sto trzydzieści siedem ofiar. Wszyscy trzej mężczyźni wstają i wychodzą z restauracji. Na zewnątrz środkowy
napastnik ściska energicznie rękę Ramberta i przedstawia się jako Gonzales.
Następnego dnia dziennikarz opowiada o postępach w organizowaniu wyjazdu doktorowi Rieux. W rozmowie z lekarzem dowiaduje się, że
formacjom sanitarnym brak materiału (we wszystkich armiach świata brak materiału wyrównują na ogól ludzie, ale drużynom brak również i
ludzi). Dziennikarz zauważa, że przecież przyjechali lekarze i personel sanitarny z zewnątrz - dziesięciu lekarzy i sto osób personelu
pomocniczego, lecz doktor wyjaśnia, że to wystarczy przy obecnym stanie choroby, a nie gdy epidemia się rozszerzy. Rambert nie chce być
postrzegany jako tchórz, a obawia się, że tak właśnie widzi go Rieux. Doktor zapewnia jednak, że nie ma o nim takiego zdania oraz, że jest
pewny, że dziennikarzowi uda się dopiąć swego i wrócić do swej ukochanej. Rambert wyjawia, że boi się, iż kobieta, zmęczona czekaniem,
zapomniała o nim. Do rozmawiających mężczyzn dołącza rozpromieniony Tarrou, który ogłasza, że ojciec Paneloux zgodził się przyłączyć do ich
formacji sanitarnych. Rieux tak komentuje ten fakt: „Cieszę się, że jest lepszy od swego kazania". Rambert żegna się i odchodzi.
W czwartek dziennikarz czeka o umówionym czasie na Gonzalesa w przedsionku katedry. Środkowy napastnik spóźnia się na spotkanie
dwadzieścia minut i, zwarzywszy na nieobecność mężczyzn mających się z nim zjawić, proponuje kolejne spotkanie - następnego dnia, pod
pomnikiem poległych, o tej samej porze. Nazajutrz wszystko przebiega zgodnie z planem, Gonzales przedstawia dziennikarzowi Marcela i
Louisa. Mężczyźni są do siebie bardzo podobni, więc Rambert uznaje ich za braci. Okazuje się, że za dwa dni rozpoczynają służbę wartowniczą
na bramie oraz że będą na straży przez tydzień. Postanawiają wybrać najbardziej dogodny dzień. Marcel i Louis informują dziennikarza, że
pozostali dwaj strażnicy są zawodowi żołnierzami i nie mogą o niczym się dowiedzieć. Bracia proponują Rambertowi, żeby przeniósł się do ich
mieszkania, położonego w pobliżu bramy, i poczekał tam na ich znak. Gonzales proponuje kolejne spotkanie pojutrze w hiszpańskiej
restauracji, skąd mężczyźni mieli się udać się do mieszkania strażników.
Nazajutrz dziennikarz spotyka w hotelu Tarrou. Proponuje mu oraz doktorowi Rieux wspólną kolacje wieczorem w restauracji. O jedenastej
mężczyźni spotykają się we trzech. Rambert wyjawia, że być może za tydzień uda mu się opuścić Oran. Tarrou uważa, że to wielka szkoda,
ponieważ dziennikarz mógłby się przydać ich formacjom. Dalsza rozmowa z Rambertem nie ma sensu, ponieważ młody redaktor jest zupełnie
pijany.
Nazajutrz Rambert zjawia się ponownie w hiszpańskiej restauracji. Czeka od dziewiętnastej trzydzieści do dwudziestej pierwszej, ale nikt się nie
pojawia. Zdenerwowany wychodzi z lokalu. Podirytowany i zrozpaczony kieruje swe kroki w kierunku hotelu. Zdaje sobie sprawę, że przez cały
ten czas w pewien sposób zapomniał o swojej żonie, poświęcając się znalezieniu możliwości kontaktu z nią. W tej samej chwili wzbiera w nim
nagromadzona tęsknota za ukochaną. Nazajutrz dziennikarz udaje się do Rieux, by go zapytać o sposób znalezienia Cottarda. Doktor mówi, że
Tarrou zaprosił go na jutrzejszy wieczór, ponieważ ma wobec niego jakieś plany.
Następnego dnia, gdy w gabinecie doktora zjawia się Cottard, lekarz wraz ze swoim przyjacielem rozmawiają o niespodziewanym
wyzdrowieniu pacjenta w szpitalu. Tarrou twierdzi, że miał on po prostu wielkie szczęście, a Cottard uznaje, że to nie mogła być dżuma, bo na
nią nie ma lekarstwa. Tarrou sugeruje sprzedawcy win, że zbyt wielu obywateli Oranu pozostaje nieaktywnymi społecznie, podczas gdy każdy
powinien spełnić swój obowiązek. Dodaje też, że formacje ochotnicze są otwarte dla wszystkich. W końcu przyjaciel doktora proponuje
współpracę Cottardowi. Mężczyzna odmawia, stwierdzając, że to nie dla niego, po czym dodaje: „Zresztą dobrze mi z dżumą i nie wiem,
dlaczego miałbym się wtrącać, żeby się skończyła". Tarrou udaje nagłe olśnienie i wykrzykuje: „Ach, rzeczywiście, zapomniałem. Gdyby nie
dżuma, aresztowano by pana". Cottard jest tak zaskoczony tymi słowami, że chwyta się krzesła, jakby miał upaść. Tarrou wyjawia, że doszli do
takiego wniosku wraz z doktorem, jednocześnie zapewniając, że nie mają zamiaru go wydać policji. Cottard przyznaje, że toczy się przeciwko
niemu śledztwo i grozi mu więzienie. Ponownie odmawia wstąpienia do formacji, ale obiecuje, że przestanie „wychwalać" dżumę, chociaż stała
się ona jego wybawieniem.
Do gabinetu wchodzi Rambert. Dziennikarz dowiaduje się, że Cottard nie zna adresu Gonzalesa. Sprzedawca win zobowiązuje się jednak do
zaaranżowania kolejnego spotkania z Garcią. Doktor jest ciekawy poczynań dziennikarza, więc ten zaprasza go wraz z Tarrou z końcem
tygodnia, by odwiedzili go w jego pokoju hotelowym. Następnego wieczoru Cottard wraz z Rambertem spotykają się z Garcią w hiszpańskiej

restauracji. Mężczyzna nie potrafi wytłumaczyć niepowodzenia akcji i jedyne, co może zrobić, to zaproponować ponowne spotkanie z Raoulem.
Dziennikarz powtarza całą procedurę. W końcu dochodzi do ponownego spotkania z Gonzalesem, który tłumaczy dziennikarzowi, że
zatrzymano go i braci strażników na rogatkach miasta. Przy aranżacji kolejnego spotkania dochodzi do komplikacji i zostaje ono przełożone.
Zmęczony Rambert udaje się do hotelu, gdzie spotyka Tarrou, który, widząc minę dziennikarza, wie, że nie ma on powodów do zadowolenia.
Tego wieczora do Ramberta przychodzą doktor Rieux i jego przyjaciel, którym wyjawia, że zaczyna tracić nadzieję na opuszczenie miasta, że
ciągłe przekładanie spotkań i zaczynanie wszystkiego od początku go „dobija". Mówi też, że zrozumiał dżumę, według niego: „(...) to polega na
zaczynaniu od nowa". Dziennikarz zadaje pytanie doktorowi o wygląd sprawy formacji sanitarnych, na co ten odpowiada, że jest dziesięć ekip
roboczych i spodziewa się kolejnych.
Rambert wyjawia, że walczył podczas wojny domowej w Hiszpanii, ale nie zdradza po której ze stron. Uważa, że mógłby zginąć jedynie dla
miłości, ale nie dla idei. Dziennikarz nie rozumie doktora i Tarrou, którzy ryzykują własnym życiem dla uczciwości, a nie dla uczucia. Zarzuca
rozmówcom, że nie mają nic do stracenia, że nie mają ukochanych kobiet, dla których warto żyć. Po tych słowach doktor wstaje i wychodzi.
Tarrou przed wyjściem mówi Rambertowi, że żona Rieux znajduje się w sanatorium kilkaset kilometrów od miasta. Dziennikarza stać tylko na
gest zdumienia. Następnego ranka Rambert dzwoni do doktora i pyta, czy do czasu znalezienia sposobu na opuszczenie miasta może
współpracować z formacjami sanitarnymi. Doktor zgadza się na tę propozycję.

III

Połowa sierpnia to czas wielkich upałów, ale też szczytowy punkt dla epidemii dżumy. Właśnie teraz choroba zbiera największe żniwa. W
mieście wzmaga się wiatr, który wzbija tumany kurzu. Oran jest szary od brudu. Ludzie, chodząc ulicami, zasłaniają twarze chustami. Dżuma
zbliża się do dzielnic położonych w centrum miasta. Mieszkańcy są przekonani, że to wiatr roznosi zarodki infekcji. Władze miasta nakazują, by
dzielnice centrum opuszczali tylko ci ludzie, których praca jest niezbędna dla Oranu. Tym samym tworzy się swoiste getto w jego sercu.
Mieszkańcy tych dzielnic uważają, że są w większym stopniu więźniami choroby, niż ludzie zamieszkujący obrzeża miasta. Wzrasta również
liczba pożarów, zwłaszcza w dzielnicach willowych, po zachodniej stronie Oranu (to doprowadzeni do szaleństwa ludzie, którzy wracali z
kwarantanny, podpalają swoje domy, aby zabić dżumę).
Rozprzestrzenianiu się pożarów sprzyja wiejący wciąż wiatr. Władze miasta grożą podpalaczom sankcjami prawnymi, w tym więzieniem.
Ostrzeżenie prefektury skutkuje, gdyż właśnie w więzieniu odsetek umieralności na dżumę jest bardzo wysoki. Choroba atakuje duże,
zamknięte skupiska ludzi, dlatego zakonnicy z dwóch klasztorów miasta opuszczają je i szukają schronienia przy pobożnych rodzinach. Żołnierze
z miejskich koszar umieszczani są w szkołach i gmachach publicznych. W mieście powstaje wielki zamęt. Szturmy mieszkańców na bramy
miasta ponownie przybierają na sile. Niektórym orańczykom udaje się uciec, ale jest też spora liczba rannych od postrzałów straży. W mieście
dochodzi do zamieszek, mają miejsce akty kradzieży, zwłaszcza w opuszczony i spalonych domach czy sklepach.
Narrator stara się usprawiedliwiać tych mieszkańców, z których okazja uczyniła złodziei, ale władze miasta nie są tak pobłażliwe. Prefektura
wprowadza obok stanu dżumy stan oblężenia i nakłada nowe prawa, w wyniku których dwaj złodzieje zostają rozstrzelani. Tak surowe środki
nie są jednak skuteczne, ponieważ ludzie nie widzą różnicy pomiędzy śmiercią przez egzekucję, a tą spowodowaną chorobą. Władze z czasem
przestają interweniować w tej sprawie, ale wprowadzają tzw. stan zupełnej ciemności - od godziny jedenastej miasto pogrąża się w mroku.
Narrator przybliża wygląd pogrzebów z czasów epidemii. Z początku ceremonie pogrzebowe cechuje pośpiech. Wszystkie formalności zostają
znacznie uproszczone, a uroczyste pogrzeby są całkiem zniesione. Ciała ludzi, którzy zmarli za dnia, są chowane bezzwłocznie, a tych, którzy
umarli nocą - z samego rana. W tych przypadkach, gdzie zmarły nie mieszkał z rodziną i nie przechodziła ona kwarantanny, bliscy mieli prawo
pożegnać się z krewnym, ale dopiero na cmentarzu. Sama ceremonia pogrzebu nabiera takiego tempa, że ogranicza się do przywiezienia
trumny na cmentarz i natychmiastowego zrzucenia jej do przygotowanego dołu. Kapłan jedynie kropi trumnę, po czym jest ona natychmiast
zakopywana. Procedura ta zapewnia maksimum szybkości i minimum ryzyka. Sami ludzie z czasem przyzwyczajają się do takich pochówków.
Szczerze mówiąc, nie mają innego wyjścia, ponieważ codzienne życie w zadżumionym Oranie nie pozwala im na zadumę czy refleksję nad
umierającymi współobywatelami. Rozwój epidemii powoduje, że zaczyna brakować trumien. Dochodzi do tego, że skrzynie wykorzystywane są
wielokrotnie, a ciała składowane są w specjalnych szopach, ponieważ cmentarz jest już zapełniony. Z czasem obecność krewnych na
pogrzebach jest uznana przez prefekturę za zbyteczną i zostaje zakazana.
Na samym końcu miejskiej nekropolii zostają wykopane dwa olbrzymie doły, służące za masowe groby. Jeden dół jest dla kobiet, a drugi dla
mężczyzn. W ostatnich dniach zarazy zasada grzebania zgodnie z płcią przestaje być przestrzegana. Zwłoki w tej masowej mogile zasypywane
są niegaszonym wapnem. Wielu sanitariuszy i grabarzy zaraża się dżumą podczas wykonywania swojej pracy, ale o dziwo przez cały czas
trwania epidemii nigdy nie braknie ludzi do wykonywania tych posług. Zaraza jest główną przyczyną bezrobocia w mieście, dlatego takim
dużym wzięciem cieszą się takie prace, gdzie płaci się w stosunku do ponoszonego ryzyka zarażeniem. Prefekta cieszy taka sytuacja, ponieważ
nie musi zatrudniać skazańców z miejskiego więzienia do wykonywania tych prac.
Narrator wybiega w przyszłość i opowiada, że w ostatnich tygodniach dżumy. Gdy cmentarz nie mógł pomieścić już więcej ciał, prefekt zarządził
wykonywanie pochówków nocą. Umożliwiało to masowy pochówek zwłok bez żadnego poszanowania godności zmarłych. Ciała były wrzucane
do dołów jedne za drugim i natychmiast zasypywane niegaszonym wapnem. Gdy nie można było już dalej tego praktykować, prefekt zarządził
otworzenie w mieście krematorium. Jedyne miejsce, gdzie znajdował się odpowiedni piec, był trochę poza murami Oranu. Merostwo wpadło
na pomysł, aby używać starych tramwajów do przewozu zwłok do krematorium. Pojazdy zostały specjalnie do tego celu przygotowane. Ludzie,
gdy dowiedzieli się o celu nocnych specjalnych tramwajów, wrzucali przez ich okna kwiaty. Dym z krematorium unosił się nad wschodnią
częścią miasta, ale po protestach mieszkańców, został skierowany w neutralnym kierunku. Jednak w wietrzne drzwi przykry zapach powracał.
Narrator wprowadza nas z powrotem w bieżące wydarzenia. Mieszkańcy, których w wyniku epidemii rozdzielono ze swoimi bliskim, cierpią
fizycznie oraz moralnie, ponieważ zatracają poczucie wszelkiej cielesności. W pierwszym stadium dżumy pamiętają bardzo dobrze istotę, którą
stracili, i czują żal. Potrafią przywołać twarz kochanej osoby, ale nie potrafią sobie wyobrazić, co teraz robią ich bliscy. W drugim stadium zarazy
ci sami mieszkańcy tracą również i tę pamięć, twarze bliskich stają się dla nich niemożliwe do wyobrażenia. Na koniec tego długiego czasu
rozłąki nie potrafią już sobie wyobrazić intymności, która była ich udziałem, ani chwil, gdy każdej chwili mogli dotknąć ręką ukochanych.
Nie można powiedzieć, że mieszkańcy, których choroba oddzieliła od bliskich, przyzwyczaili się do dżumy, ale z pewnością ich tęsknota
ustępuje z czasem na rzecz walki o przetrwanie w Oranie. Narrator tak usprawiedliwia ich zachowanie: „Miłość bowiem żąda odrobiny
przyszłości, a myśmy mieli tylko chwile". Rozłączeni, jak nazywa ich autor, z zadżumionego miasta wyrzekają się tego, co najbardziej osobiste.
„Miasto zaludniali ludzie śpiący z otwartymi oczyma, którzy wymykali się swemu losowi tylko w tych rzadkich chwilach, kiedy ich rana z pozoru
zamknięta otwierała się nagle w nocy" - tak narrator opisuje stan, w jakim pogrążeni są ci ludzie. Rozłączeni wyglądają i zachowują się teraz jak
pozostali, chorzy mieszkańcy.

IV

W mieście nastaje jesień. Pogoda sprawia, że mgła, upał i deszcz następują po sobie. Rieux jest zaniepokojony faktem, że członkowie formacji
sanitarnych wyglądają na przemęczonych. Zauważa, że wykonują swoje zadania z obojętnością. Nie zwracają już uwagi na doniesienia prasowe
w sprawie dżumy.
Rambert zostaje zarządcą jednej ze stacji kwarantanny, znajdującej się w jego hotelu. Dobrze wykonuje swoje obowiązki, pomimo ciągłego
przekonania, że lada dzień ucieknie z miasta. Grand nadal wykonuje obliczenia, sporządzając śmiertelny bilans dżumy (ale nie potrafiłby podać
ogólnych rezultatów choroby). Tarrou, Rambert i Rieux są wyraźnie bardziej odporni na zmęczenie niż on. Starszy człowiek wciąż łączy funkcje
urzędnika w merostwie z sekretarzowaniem u doktora i swymi pracami nocnymi.
Doktor nie jest pewny, czy należy ufać pocieszającym telegramom od żony. Postanawia zadepeszować do naczelnego lekarza sanatorium, w
którym leczy się jego ukochana. W odpowiedzi otrzymuje wiadomość o pogorszeniu jej zdrowia i zapewnienie, że zostanie zrobione wszystko,
by nie dopuścić do dalszego rozwoju choroby. Rieux zachowuje te informacje tylko dla siebie. Nie chce z nikim rozmawiać o swojej małżonce
(robi to tylko raz, w rozmowie z Grandem, ale usprawiedliwia się, że było to skutkiem zmęczenia). Tarrou przeprowadza się do mieszkania
doktora Rieux, ponieważ hotel zostaje przerobiony na stację kwarantanny. Przyjaciel lekarza ciągle skupia się w swoich zapiskach na
szczegółach z życia zadżumionego miasta.
Castelowi udaje się w końcu opracować serum, nad którym pracował dniami i nocami. Rieux decyduje, że pierwszym pacjentem, któremu poda
surowicę, będzie synek sędziego śledczego Othona. Gdy mówi to Castelowi, zauważa, że stary doktor śpi wycieńczony w fotelu, co bardzo
wzrusza Rieux i uzmysławia jego własne zmęczenie. Doktor tłumi jednak emocje i zaciska „węzeł", który uformował w sobie, żeby łatwiej znosić
tragedię rozgrywającą się dookoła niego. Rieux wie już, że jego rola polega nie na leczeniu, ale na stawianiu diagnozy. Odczuwana ciągłe
niemoc go przytłacza.
Codziennie spotyka się z zarzutami umierających ludzi, że jest pozbawiony serca... Doktor ma jednak serce. Służy mu do wytrzymywania
dwudziestu godzin pracy na dobę, oglądania śmierci ludzi „stworzonych do życia". Narrator tak opisuje pracę doktora: „w ciągu dnia nie
udzielał pomocy, ale informacji". W pierwszych dniach epidemii był witany serdecznie przez pacjentów oczekujących pomocy, ale teraz muszą
towarzyszyć mu żołnierze, aby wymusić otworzenie drzwi i odebrać rodzinie chorego (ludzie nie chcą oddawać swoich bliskich do szpitali, bo
wiedzą, że już ich więcej nie ujrzą). Najgorszą oznaką zmęczenia, jaką obserwuje doktor, jest zaniedbywanie zasad higieny przez niego i jego
przyjaciół z formacji sanitarnych. Nie zawsze pamiętają o procesach dezynfekcyjnych i zabezpieczaniu się przed zarażeniem dżumą, chociaż
stanowią grupę najbardziej na to podatną. Coraz częściej zdają się na przypadek i szczęście.
Jedynym człowiekiem w mieście, który wydaje się nie być wyczerpany ani zniechęcony, pozostając żywym wizerunkiem zadowolenia, jest
Cottard. Trzyma się na uboczu, stara się nie zwracać na siebie uwagi. Najczęściej spotyka się z Tarrou, który wciąż odnosi się do ludzi z
życzliwością, mimo uciążliwej pracy, jaką wykonuje za dnia. Osobie Cottarda, który potocznie nazywany jest rentierem, Tarrou poświęca sporą
część swoich wspomnień. Rozdział tytułuje: "Stosunki Cottarda z dżumą". Ogólna opinia przyjaciela doktora Rieux o rentierze zamyka się w
sądzie: "To człowiek, który rośnie". Jest zadowolony z tego, że wszyscy mieszkańcy miasta znajdują się w stanie dżumy. Nie bierze pod uwagę
możliwości, że sam zachoruje, tłumacząc to pewnością, iż kogoś już śmiertelnie chorego nie może dopaść inna śmiertelna choroba (za swoją
chorobę uważa ciążący na nim wyrok). Jedyne, czego teraz się boi, to oddzielenie od innych. „Woli być oblężony wraz ze wszystkimi niż sam
zostać więźniem". Tarrou uznaje, że rentier przechodził już swoją dżumę, którą było życie w ciągłej niepewności, czy nie zostanie skazany na
więzienie. Dlatego też doskonale czuje się wśród ludzi, którzy boją się, że epidemia wyda nie nich wyrok śmierci.
Często zdarza się, że Tarrou wychodzi wieczorem z Cottardem. Obserwują wtedy, że w mieście mnożą się zabawy i próżniactwo. Pomimo, że
ceny towarów idą w górę, restauracje zbijają fortunę, ponieważ ludzi pragnących oddać się rozkoszy i zapomnieniu jest coraz więcej. Należy do
nich sam Cottard. Rentier czuje się w lokalach, gdzie przebywają tłumy rozmawiających i pijących ludzi, jak „ryba w wodzie". Przed epidemią
nie mógł sobie pozwolić na zabawę, ale teraz, gdy nie jest już osamotniony, może do woli oddawać się rozrywkom. Cottardowi strach wydaje
się mniej ciężki do udźwignięcia, niż wówczas, gdy odczuwał go zupełnie sam.
Rentier zaprasza Tarrou do Opery Miejskiej, gdzie grany jest Orfeusz i Eurydyka. Trupa teatralna przybyła do Oranu na wiosnę, zatrzymana
przez dżumę zgodziła się na wystawianie raz w tygodniu tego samego przedstawienia. Spektakl podoba się jednak publiczności i stale przynosi
duże dochody. „Frak wypędzał dżumę", z takiego założenia wychodzą Tarrou i Cottard, gdy zasiadają elegancko ubrani na najdroższych
miejscach w operze. W trzecim akcie (moment, kiedy Eurydyka wymyka się swemu kochankowi) salę ogarnia spore zdumienie. Aktor grający
Orfeusza wybiera właśnie ten moment, aby podejść do rampy krokiem zdradzającym obrzęk na udach i runąć pośrodku sielankowej dekoracji.
Oburzeni ludzie zaczynają wychodzić z opery. Pozostają tylko Cottard i Tarrou, ma miejsce symboliczna chwila: „(...) dżuma na scenie pod
postacią wyjącego histriona, na sali zaś, gdzie cały przepych stał się bezużyteczny, zapomniane wachlarze i koronki porzucone na czerwieni
foteli".
Przez pierwsze dni września Rambert pracuje bez przerwy u boku Rieux. Prosi tylko o zwolnienie na dzień, kiedy ma się spotkać z Gonzalesem i
dwoma młodymi ludźmi przed liceum męskim. Po tym spotkaniu, okazuje się, że dopiero w przyszłym tygodniu wypada służba braci na bramie i
wszystko zaczyna się na nowo. Tym razem Rambert zamieszkuje u Marcela i Louisa. Dziennikarz jest zaskoczony faktem, że matka braci gotuje
ryż na obiad (jest to obecnie towar luksusowy), ale szybko pojmuje, że jej synowie są w stanie „załatwić" takie produkty z zewnątrz. Po
tygodniu okazuje się, że trzeba czekać kolejne siedem dni.
Rambert przez cały ten czas całkowicie oddaje się pracy. Dziennikarz zwierza się doktorowi, że pewnej nocy, gdy się upił, wydawało mu się, że
puchną mu pachwiny i pachy - wpadł w atak histerii. Gdy następnego dnia okazało się, że wcale nie jest zarażony, było mu bardzo wstyd
swojego zachowania. Rieux jest wyrozumiały i uspokaja dziennikarza, że to normalna reakcja. Mówi też Rambertowi, że był u niego sędzia
Othon i dał mu jasno do zrozumienia, by ostrzegł dziennikarza przed zadawaniem się z ludźmi z kręgu kontrabandy. Gdy dziennikarz nie
rozumie, doktor podpowiada mu: „To znaczy, że musi się pan pośpieszyć".
Rambert dziwi się, że Rieux nie próbuje go zatrzymać w mieście, ale lekarz tłumaczy, że nie może pozbawiać nikogo szczęścia. Dziennikarz
spędza dużo czasu z matką Marcela i Louisa, która gotuje mu posiłki i rozmawia z nim o jego żonie. W środę bracia wartownicy przynoszą mu
wiadomość, że nazajutrz o północy będzie dogodna szansa ucieczki, ponieważ jeden z wojskowych strażników zaraził się dżumą, a drugi
przechodzi kwarantannę. Na taką właśnie wiadomość Rambert czekał od wielu tygodni.
Następnego popołudnia dziennikarz udaje się do szpitala, gdzie obecnie pracuje doktor Rieux. Na miejscu spotyka Tarrou, wypełniającego karty
zmarłych pacjentów. „Jedyne, co nam pozostałe, to buchalteria", tak opisuje swoje zajęcie. Dziennikarz prosi o spotkanie z Rieux. Mężczyźni
udają się razem do oddziału, w którym pracuje doktor. Po drodze nakładają na twarze maski z higroskopijnej gazy (nie robią tego po to, by się
chronić przed infekcją, ale by wzbudzić ufność pacjentów).
Lambert i Tarrou zastają doktora w momencie, gdy ten przecina pachwiny pacjentowi. Tarrou mówi Rieux, że ojciec Paneloux zgodził się
wykonywać wszystkie obowiązki, które dotąd sprawował Rambert. Dalej mężczyzna mówi, że serum Castela jest już gotowe do pierwszej
próby. Dziennikarz prosi o rozmowę z Rieux. Doktor proponuje, by poczekał na niego przy samochodzie. Gdy wszyscy trzej wsiedli do jego auta,
Rambert od razu mówi: „nie wyjeżdżam i chcę zostać z wami". Pozostali dwaj mężczyźni nie wiedzą jak odpowiedzieć, więc dziennikarz

kontynuuje. Mówi, że byłoby mu wstyd przed swoją żoną, że uciekł z miasta, w którym dzieją się takie rzeczy, zamiast nieść pomoc. Doktor
próbuje go odwieść od tej decyzji mówiąc, że nie ma wstydu, gdy ktoś wybiera miłość nad nieszczęście. Dziennikarz odpowiada, że nie tylko o
to mu chodzi, dodaje: „Zawsze myślałem, że jestem obcy w tym mieście i że nie mam tu z wami nic wspólnego. Ale teraz, kiedy zobaczyłem to,
co zobaczyłem, wiem, że jestem stąd, czy chcę tego, czy nie chcę. Ta sprawa dotyczy nas wszystkich". Mężczyźni w końcu dochodzą do
porozumienia i cieszą się, że Rambert zostanie w Oranie do końca epidemii.
Pod koniec października przeprowadzono pierwszą próbę serum przygotowanego przez doktora Castela. Pierwszym pacjentem jest synek
sędziego śledczego Othona. Gdy chłopiec wykazał pierwsze objawy dżumy, jego ojciec bezzwłocznie poinformował odpowiednie służby. Sędzia
wykonywał bez najmniejszego sprzeciwu wszystkie zalecenia prefektury. Cała rodzina poddała się kwarantannie. Othon musiał rozstać się na
ten czas z małżonką i córką, ponieważ nie było wystarczająco dużo miejsc w ośrodku izolacyjnym. Mężczyzna musiał odbyć swoją kwarantannę
na specjalnie zorganizowanym polu namiotowym, rozbitym na murawie stadionu miejskiego.
Synek sędziego znajduje się w beznadziejnym stanie, gdy zostaje wstrzyknięte mu serum doktora Castela. Dopiero następnego poranka doktor
Rieux obserwuje pierwsze skutki szczepionki. Dookoła łóżka chłopca zbierają się, poza doktor Rieux, Castel, Tarrou, ojciec Paneloux, Grand i
Rambert. Dziecko wychodzi ze stanu odrętwienia i konwulsyjnie rzuca się pod kocem. Mężczyźni są świadkami wielkich katuszy chłopca, który
wije się z bólu. Na chwilę przed śmiercią synek sędziego wydaje z siebie przeciągły krzyk. Doktor Rieux jest załamany niepowodzeniem tej
próby. Ojciec Paneloux próbuje powstrzymać doktora od opuszczenia sali, ale ten wściekły na cały świat, rzuca do jezuity: „Ach, ten
przynajmniej był niewinny, ksiądz wie o tym dobrze!". Rieux wychodzi na zewnątrz szpitala i siada na ławce. Stopniowo się uspokaja. Podchodzi
do niego ojciec Paneloux i pyta, dlaczego doktor na niego krzyknął. Dla jezuity widok umierającego dziecka był równie nie do zniesienia, jak dla
Rieux. Lekarz przeprasza za swoje zachowanie, usprawiedliwia się: „(...) zmęczenie to szaleństwo". Ojciec pragnie, aby Rieux zrozumiał, że obaj
pracują dla wspólnego celu, jakim jest zbawienie człowieka.
Ojciec Paneloux jest świadkiem cierpienia i śmierci wielu mieszkańców miasta, przejścia te nie zmieniają go tak bardzo, jak doświadczenie
obserwacji kilkugodzinnej agonii dziecka - synka sędziego Othona. Zmianę tę zauważa Rieux, gdy jezuita mówi mu, że pracuje nad krótką pracą
pt. Czy kapłan może radzić się lekarza. Jezuita zaprasza doktora na kolejne kazanie, które ma wygłosić podczas specjalnej mszy dla mężczyzn w
miejskim kościele. Drugie kazanie ojca Paneloux ma znacznie mniejsze audytorium, dzieje się tak za sprawą licznych przepowiedni, w które
uwierzyli mieszkańcy. Orańczycy wierzą teraz w przesądy i słowa dawnych proroków, takich jak święty Roch. Liczne przepowiednie są
drukowane przez miejscowe drukarnie i gazety, co przynosi im wielkie dochody. Największym „wzięciem" cieszą się proroctwa Nostradamusa i
świętej Otylii.
Doktor zajmuje miejsce w zimnym i cichym wnętrzu, wśród audytorium złożonego wyłącznie z mężczyzn. Kazanie jezuity jest wygłaszane
znacznie łagodniejszym językiem, niż poprzednie. Słuchacze zauważają, że ojciec nie mówi już "wy", ale "my". Ojciec Paneloux wyjaśnia, że ta
najokrutniejsza próba, jaką jest dżuma, jest największym dobrodziejstwem dla chrześcijanina. Jezuita głosi, że nie należy wyjaśniać sobie
zjawiska dżumy, ale wyciągnąć z niej jak najwięcej nauki. Uznaje, że nie można epidemii w żaden sposób wytłumaczyć, ponieważ jest ona
działaniem Boga.
Mieszkańcy właśnie teraz muszą skupić się na znajdowaniu dobrodziejstw wypływających z zarazy. Zwraca się do słuchaczy słowami: „Bracia
moi, chwila nadeszła. Trzeba we wszystko uwierzyć albo wszystkiemu zaprzeczyć. A któż spośród was ośmieliłby się wszystkiemu zaprzeczyć?".
Jezuita mówi dalej, że Bóg udziela łaski istotom przez siebie stworzonym, zsyłając im nieszczęście, by mogły udźwignąć największą cnotę:
„Wszystko lub Nic". Cnotą, jakiej Bóg wymaga od mieszkańców zadżumionego miasta, jest całkowita zgoda, która nie powinna być zrozumiana
jako banalna rezygnacja ani nawet trudna pokora. „Chodzi o upokorzenie, ale o upokorzenie, z którym upokorzony byłby w zgodzie". Paneloux
mówi dalej, że cierpienia trzeba chcieć, ponieważ Bóg go chce. Tylko w ten sposób chrześcijanin nie oszczędzi sobie niczego i mając wszystkie
wyjścia zamknięte - wybierze wiarę we wszystko. Jezuita twierdzi też, że: „Cierpienie dzieci jest naszym gorzkim chlebem, ale bez tego chleba
dusza zginęłaby od głodu duchowego".
Na te słowa któryś ze słuchających kazania mężczyzn wykrzyknął, że taka postawa to fatalizm. Paneloux odpiera, że owszem, jest to fatalizm,
ale czynny. Na zakończenie przemówienia jezuita przypomina historię dżumy, która miała miejsce w Marsylii wiele lat temu. W tamtejszym
klasztorze dżumę przeżyło jedynie czterech z osiemdziesięciu jeden braci zakonnych. Trzech z tych czterech w porę uciekło. Więc dżumę
przeżył tylko jeden, nawiązując do niego ojciec Paneloux mówi: „Bracia moi trzeba być tym, który zostaje!".
Przestrzega jednak, że nie należy odrzucać wszelkich środków ostrożności i zdrowego rozsądku. Należy zaufać Bogu i zdać się na jego łaskę i nie
szukać pomocy dla siebie. Jezuita mówi, że należy wybrać: „nienawidzić Boga czy go kochać. A któż odważyłby się wybrać nienawiść do Boga?".
Na sam koniec kazania ojciec mówi, że miłość do Boga jest najtrudniejszą z miłości, ponieważ zakłada całkowite wyrzeczenie się samego siebie i
pogardę dla własnej osoby.
Po mszy Rieux słyszy rozmowę idących przed nim dwóch duchownych. Starszy wyraża uznanie dla wymowy Paneloux, ale niepokoi go
zuchwalstwo jego myśli. Uważa, że to kazanie dowodziło bardziej niepokoju niż siły, a w wieku Paneloux kapłan nie ma prawa do niepokoju.
Młody diakon z kolei informuje, że bywa często u ojca i wie też, jak zamieniły się jego poglądy, dlatego nie wróży mu uzyskania imprimatur.
Rieux streszcza kazanie Paneloux swojemu przyjacielowi. Tarrou zgadza się z poglądami jezuity.
W kilka dni po kazaniu Paneloux musi się przeprowadzić, ponieważ mieszkanie, gdzie ulokował go zakon, ma być zwolnione. Jezuita
zamieszkuje u starszej, pobożnej kobiety, której naraża się, lekceważąc jej zachwyt nad przepowiedniami świętej Otylii. Przez to kobieta staje
się dla niego obojętna. Pewnego wieczora ojciec Paneloux odczuwa przemożną gorączkę i wielki ból głowy. Gospodyni zastaje jezuitę rano
leżącego po bezsennej nocy. Zakonnika męczą duszności i jest jeszcze bardziej zaczerwieniony na twarzy niż zwykle. Paneloux nie zgadza się, by
gospodyni wezwała lekarza. Ojciec zapewnia kobietę, że to nie dżuma, ponieważ nie ma najbardziej charakterystycznego objawu - opuchlizny.
Tłumaczy jej, że to wynik przemęczenia. Po raz kolejny odmawia wezwania lekarza tłumacząc, że byłoby to sprzeczne z jego zasadami.
Gospodyni opiekuje się cały dzień duchownym.
Najdziwniejszym objawem choroby zakonnika jest jego niepokój. Stan ojca Paneloux pogarsza się z każdą godziną, ale wciąż nie pozwala na
wezwanie doktora. Kobieta postanawia, że jeżeli do rana nie zauważy poprawy jego zdrowia, to będzie zmuszona wezwać pomoc. Zobowiązała
się, że będzie czuwać, przychodzić w nocy do jezuity i sprawdzać jak się czuje (nie dotrzymuje tej obietnicy i zasypia na całą noc). Gdy rano
wbiega do pokoju ojca Paneloux, widzi go sinego: „wyglądał tak, jakby bity przez całą noc stracił wszelką zdolność reakcji". Stara kobieta
przerażona dzwoni do szpitala.
Ambulans zabiera jezuitę i trafia on pod opiekę doktora Rieux. Bernard jest zdumiony, ponieważ Paneloux nie wykazuje żadnego z głównych
objawów dżumy dymienicznej czy płucnej, prócz obrzęku gardła i duszności. Rieux stwierdza, że musi odizolować ojca Paneloux i zapewnia, że
będzie przy nim czuwał. Jezuita odpowiada: „Dziękuję. Ale zakonnicy nie mają przyjaciół. Wszystko złożyli w Bogu", prosząc jedynie o krucyfiks,
który będzie mógł trzymać przez cały czas przy sercu. Zakonnik nie wypuszcza krzyża z rąk do momentu śmierci. Umiera następnego ranka, a w
jego karcie pojawia się wpis: „Wypadek wątpliwy".
Wraz z nadejściem listopada następuje ochłodzenie się pogody. Wieje nieustannie zimny wiatr, domy przykryte są cieniem wielkich chmur,
które zakrywają także niebo. Sklepy wykorzystują chłody do pozbycia się zalegających w magazynach stert niemodnych ubrań. Szczególnym

powodzeniem cieszą się rzeczy wykonane z błyszczących materiałów, mają one chronić ludzi przed zarazą. Dzień Wszystkich Świętych nie jest
obchodzony, jak co roku. Cmentarze świecą pustkami, ponieważ nikt nie chce myśleć o zmarłych. Miasto chce o nich jak najszybciej zapomnieć.
Według Cottarda, każdy dzień to teraz święto zmarłych.
Statystyki mówią, że dżuma nie zabija z każdym dniem coraz więcej ludzi, ale utrzymuje się na stałym poziomie. Urzędnicy uznają, że od tego
momentu zaraza może tylko zacząć się cofać. Serum Castela przynosi kilka nieoczekiwanych wyleczeń, ale stary doktor uznaje te przypadki za
niewytłumaczalne. Prefektura, chcąc uspokoić opinię publiczną, ma w projekcie zebranie lekarzy, którzy wypowiedzieliby się w tej sprawie, ale
gdy choroba dosięga doktora Richarda - rezygnuje z tego pomysłu.
Poza prefekturą już wszystkie inne budynki publiczne zamienione są albo na szpitale, albo na lazarety. Formacje sanitarne doktora Rieux i
Tarrou wciąż wykonują swoje zadania. Dżuma płucna szerzy się teraz w całym mieście. Chorzy na nią umierają znacznie szybciej, wyniszczani
krwawymi wymiotami. Zmniejsza się natomiast liczba zachorowań na dżumę dymieniczą, więc równowaga zostaje zachowana. Wzrost cen
artykułów pierwszej potrzeby powoduje, że biedni mieszkańcy Oranu cierpią jeszcze bardziej, ponieważ nie stać ich niemal na nic.
Biedota sądzi, że powinno im się pozwolić na opuszczenie miasta i przeprowadzkę do sąsiednich wsi, gdzie życie jest tanie. Na murach miasta
pojawiają się coraz częściej napisy: „Chleba albo powietrza". To hasło jest sygnałem do manifestacji, które zostają jednak szybko stłumione
przez władze miasta. Dzienniki szerzą optymizm. Piszą, że w mieście panuje porządek, a społeczeństwo cechuje „zimna krew i wzorowa
postawa". Za oazy spokoju gazety uznają obozy kwarantanny i izolacji. Jeden z takich obóz odwiedza Tarrou, o wrażeniach dowiadujemy się z
jego notatek.
W swych zapiskach Jean Tarrou opowiada o tym, jak wraz z Rambertem odwiedza obóz mieszczący się na stadionie miejskim, który znajduje się
niemal u bram miasta, otoczony jest wysokim cementowym murem, uniemożliwiającym ucieczkę z obozu, ale także broniącym nieszczęśników
odbywających kwarantannę przed ciekawością ludzi z zewnątrz (izolowani słyszą przejeżdżające tramwaje i przechodzących ludzi).
Tarrou i Rambertowi towarzyszy Gonzeles, który na prośbę dziennikarza jest nadzorcą obozu na stadionie. Piłkarz przyjął tę propozycję,
ponieważ odwołano wszelkie rozgrywki piłkarskie w mieście i nie miał nic innego do roboty. Jean zauważą, że przez całą drogę Gonzales kopie
każdy napotkany kamyczek, co świadczy o tym, że napastnik faktycznie tęskni za grą w piłkę. Teren stadionu pokrywają setki czerwonych
namiotów, wewnątrz których widać z daleka pościel i materace. Na zadaszonych trybunach siedzi masa ludzi, którzy dopiero po zachodzie
słońca wrócą do swoich namiotów. W szatniach znajdują się teraz biura i gabinety lekarskie. Ludzie na trybunach sprawiają wrażenie, jakby na
coś czekali, nikt się nie odzywa. Najgorsze wydaje się być to, że ci wszyscy ludzie nie mają co robić. Choć z początku powodowali wielki hałas na
stadionie, teraz panuje tu wszechogarniająca cisza. Każdy z tych, na których patrzy Tarrou, ma puste spojrzenie, wszyscy zdają się cierpieć na
skutek oderwania od tego, co stanowiło treść ich życia. A ponieważ nie mogą wciąż myśleć o śmierci, nie myślą o niczym. Najgorsze, według
Tarrou, jest to, że są zapomniani i, że zdają sobie z tego sprawę.
Do trzech mężczyzn podchodzi administrator stadionu i mówi, że pan Othon chciałby się z nimi spotkać. Tarrou z Rambertem udają się na
trybuny, gdzie czeka na nich sędzia śledczy. Pan Othon, jak zwykle ubrany w garnitur, sprawia wrażenie zaniedbanego i zmęczonego. Chce, by
mężczyźni podziękowali doktorowi Rieux za jego opiekę nad Filipem - synem mężczyzny. Tarrou z Rambertem zapewniają go, że jego syn nie
cierpiał, gdy opuszczał ten świat. Mężczyźni odchodzą, żegnają się z Gonzalesem i chcą już opuścić stadion. Ludzie zostają wezwani przez
megafon do swoich namiotów, gdzie mogą odebrać wieczorny posiłek. Tarrou i Rambert opuszczają obóz przygnębieni, zwłaszcza widokiem
sędziego. Jean postanawia, że pomoże jakoś panu Othonowi.
W mieście jest wiele innych obozów, których istnienie, płynący stamtąd odór, wrzask megafonów o zmierzchu i obawa przed tymi potępionymi
miejscami powodują niechęć pozostałych mieszkańców. Mnożą się zajścia i konflikty z administracją.
Kończy się listopad, więc poranki są już bardzo zimne. Ulewne deszcze oczyszczają zakurzone ulice. Najcieplej jest teraz wieczorem i tę właśnie
porę dnia wybiera Tarrou, aby zwierzyć się doktorowi Rieux. Do rozmowy dochodzi na tarasie, gdzie mężczyźni udali się po wieczornej wizycie
u starego astmatyka. Jean pyta doktora, czy ten nie zastanawiał się nigdy nad tym, kim jest jego rozmówca. Zadaje też pytanie, czy uznaje go za
swojego przyjaciela. Doktor odpowiada, że tak. Tarrou zaczyna opowieść o swoim dotychczasowym życiu. Mówi, że cierpiał na dżumę dużo
wcześniej, niż zachorowało na nią to miasto. Zaczął życie bardzo dobrze, nie był biedny, tak jak doktor. Jego ojciec był zastępcą prokuratora
generalnego. Pomimo tak wysokiego stanowiska zachował swoją „poczciwość". To ojciec opiekował się nim i wychował. Matka pozostawała
raczej w cieniu. Osobliwą cechą ojca Jeanau była znajomość wielkiego rozkładu jazdy Chaixa (książka, z którą się nie rozstawał). Znał na pamięć
wszystkie zawarte w niej połączenia, godziny odjazdów i przyjazdów pociągów. Każdego wieczoru ojciec czytał rozkład, po czym syn
przepytywał go. Stary Tarrou nigdy się nie pomylił.
Gdy Jean miał siedemnaście lat ojciec zaproponował mu, by przyszedł do sądu i zobaczył jak pracuje. Młody chłopak ujrzał wtedy inne oblicze
swojego ojca. Jako oskarżyciel był surowy i ostry. Jean zrozumiał, że jego ojciec żądał kary śmierci przez ścięcie dla rudowłosego oskarżonego,
który sprawiał wrażenie przerażonego i bezbronnego. Taki właśnie wyrok zapadł. Młody Tarrou czuł bliższą wieź ze skazanym, niż z własnym
ojcem, do którego nabrał nienawiści, zdał sobie sprawę, że skazał on na śmierć (i był obecny przy egzekucjach) dziesiątki osób.
Młody chłopak zrozumiał także, że jego matkę nie łączą z ojcem żadne uczucia. Kobieta przed ślubem była bardzo biedna i zamążpójście było
dla niej jedyną drogą do dostatniego życia. Jean nie opuścił domu natychmiast, zrobił to po upływie niemal roku. Gdy uciekł z domu, jego ojciec
od razu zaczął go szukać. Wrócił, by oznajmić, że jeśli nie pozwoli mu odejść, to się zabije. Zrozpaczony pan Tarrou musiał się zgodzić. Jean
odwiedzał często matkę i spotykał mimochodem ojca. Po pewnym czasie rodzice umarli, najpierw ojciec, kilka lat później matka.
W wieku osiemnastu lat poznał biedę. Nauczył się wielu zawodów, by jakoś sobie radzić. Jego głównym celem w życiu stało się odkupienie kary
śmierci, jaką jego ojciec wydał pamiętnego dnia na rudowłosym mężczyźnie. W swojej misji tułał się po całej Europie. Był świadkiem egzekucji
na Węgrzech (wstrząsnęła nim procedura rozstrzelania skazańca przez pluton). Wszystkich, którzy przyczyniają się do czyjejś śmierci nazywał
zadżumionymi i oto mu chodziło w życiu - by nie być zadżumionym. Dlatego rzucił wszystko, by „nieść ludziom nadzieję dobrej śmierci". Tym
właśnie tłumaczy swoje zaangażowanie w niesienie pomocy mieszkańcom Oranu. Tarrou mówi, że nigdy nie zgodzi się zabijać i zawsze będzie
stał po stronie ofiar. Taka droga doprowadzi go do osiągnięcia spokoju. Informuje doktora, że tą drogą jest sympatia. Pragnie teraz tylko
jednego - zostać świętym. Gdy doktor zwraca mu uwagę, że przecież jego przyjaciel nie wierzy w Boga, ten odpowiada: „Właśnie. Znam dziś
tylko jedno konkretne zagadnienie: czy można być świętym bez Boga?".
Rozmowę mężczyzn przerywa wybuch i odgłosy strzałów. Tarrou uznaje, że to kolejne starcie przy bramach miasta. Gdy hałasy cichną, doktor
mówi, że czuje się bardziej bohaterem niż świętym, dodaje też: „Obchodzi mnie tylko, żeby być człowiekiem". Tarrou proponuje przyjacielowi
kąpiel w morzu dla umocnienia ich przyjaźni. Doktor zgadza się i mężczyźni udają się na molo. Po pokazaniu strażnikom specjalnych przepustek
i dotarciu do odpowiedniego miejsca, przyjaciele rozbierają się i wskakują do morza. Pływając mężczyźni poczuli się nareszcie daleko od dżumy
i wszystkiego, co się z nią wiąże. Czuli, że choroba na tę krótką chwilę zapomniała o nich.
Nastaje grudzień, ale chłodna pogoda nie hamuje epidemii. Prognozy prefektury, że zimne dni powstrzymają chorobę, nie sprawdzają się i
szpitale wciąż są pełne, krematoria dalej spalają dziesiątki ciał dziennie, a obozy izolacyjne są przepełnione. Zostaje otworzony dodatkowy
szpital, w którym Rieux pracuje osamotniony. Doktor zauważa, że chorzy chcą mu pomóc i nie sprawiają problemów.
Pod koniec grudnia Rieux otrzymuje list od sędziego Othona, który wciąż znajduje się w obozie dla przebywających kwarantannę, pomimo, że

jego żona już dawno opuściła podobny ośrodek. Sędzia tłumaczy to pomyłką w prefekturze, i prosi, aby doktor wstawił się za nim. Rieux poleca
Rambertowi, żeby się tym zajął, i, w kilka dni potem, Othon zjawia gabinecie doktora. Lekarz jest oburzony pomyłką, ale sędzia nie ma nikomu
nic za złe i mówi, że każdy może się pomylić. Rieux pyta, co sędzia ma zamiar teraz robić i ku swemu zdumieniu słyszy, że Othon chce wrócić do
obozu, ale tym razem w charakterze pracownika administracji. Tak tłumaczy swoją decyzję: „Rozumie pan, miałbym zajęcie. A poza tym, głupio
to mówić, czułbym się bliżej mego chłopca". Rieux obiecuje, że zrobi wszystko, co w jego mocy, aby sędzia dostał tę posadę.
Do Bożego Narodzenia niewiele zmieniło się w sytuacji miasta. Rambertowi udaje się, za pośrednictwem młodych strażników, nawiązać
korespondencję listowną z żoną. Dziennikarz proponuje doktorowi, by skorzystał z jego sposobu i napisał list do swojej małżonki. Rieux po raz
pierwszy od miesięcy pisze list do swojej ukochanej i zauważa, że nie potrafi już się posługiwać takim językiem, jak kiedyś. Wysyła jednak list,
ale nie dostaje odpowiedzi. Cottard wzbogaca się na drobnych spekulacjach.
Boże Narodzenie tego roku w niczym nie przypomina dawnych Gwiazdek. Sklepy są puste, ludzie posępni, a świątecznego nastroju po prostu
nie ma. Grand nie pojawia się na umówioną godzinę w gabinecie Rieux. Następnego ranka zaniepokojony doktor wybiera się do niego, ale nie
zastaje urzędnika w domu. Później w szpitalu Rambert mówi lekarzowi, że widział Granda błąkającego się po ulicach miasta z dziwnym
wyrazem twarzy. Doktor i Tarrou jadą szukać go samochodem.
Znajdują urzędnika „przyklejonego" do szyby wystawowej, za którą znajdują się zabawki rzeźbione w drewnie. Twarz Granda zalana jest łzami.
Widok ten wstrząsa doktorem. Rieux przypomina sobie, że to właśnie przed tym sklepem w inne Boże Narodzenie stary urzędnik oświadczył się
swojej Jeanne. Starszy mężczyzna spostrzega doktora, ale nie może przestać płakać. Grand nie ma już siły walczyć ze swoją tęsknotą za
ukochaną kobietą. Rieux rozumie urzędnika i sam ze sobą walczy, by się nie rozpłakać, siłą ciągnie Josepha do samochodu. Ale Grand wyrywa
się, przebiega kilka kroków, potem staje, obraca się wkoło i upada na zimny chodnik, z twarzą ubrudzoną łzami, które nie przestają płynąć.
Całemu zajściu przygląda się tłum gapiów. Rieux musi wziąć starego człowieka na ręce. Mężczyźni odwożą urzędnika do jego domu i kładą go
na łóżku. Z Grandem jest źle, każdemu jego słowu towarzyszy charakterystyczny szmer w płucach. Doktor obiecuje, że niedługo wróci do
mieszkania starego urzędnika. Grand mówi do wychodzących mężczyzn: „Jeśli wyjdę z tego, kapelusze z głów, panowie!".
Kilka godzin później doktor i Tarrou wracają do mieszkania urzędnika, gdzie zastają chorego na wpół siedzącego na łóżku. Rieux z przerażeniem
spostrzega na twarzy Granda postępy nękającej go choroby. Joseph prosi Tarrou, by ten podał mu jego notatnik. Gdy Jean to czyni, starszy
mężczyzna wręcza go doktorowi i prosi, by przeczytał, co jest w nim napisane. Doktor przerzuca wszystkie pięćdziesiąt stron i dochodzi do
wniosku, że wszystkie te kartki zawierają to samo zdanie, setki razy przepisane, przerobione, wzbogacone lub zubożone. „Wciąż obok siebie
maj, amazonka i aleje Lasku w coraz to innym układzie".
Na ostatniej stronie doktor odnajduje zdanie: „Moja droga Jeanne, dziś jest Boże Narodzenie...", a nad nim ostateczną wersję zdania, nad
którym Grand pracował tak długo: „W piękny poranek majowy smukła amazonka, siedząc na wspaniałej kasztance, jechała wśród kwiatów
alejami Lasku...". Urzędnik prosi doktora, by spalił ten notatnik, ale Rieux waha się. Dopiero, gdy Grand z trudem wykrzykuje to polecenie,
lekarz wrzuca zeszyt do kominka. Starszy mężczyzna opada z sił i zasypia. Rieux wstrzykuje mu serum doktora Castela, po czym mówi Tarrou, że
urzędnik najprawdopodobniej nie przeżyje tej nocy.
Przyjaciel doktora zapewnia, że będzie czuwał nad Grandem do „końca". Przez całą noc Bernarda dręczy przekonanie, że już więcej nie zobaczy
Josepha żywego. Nazajutrz Rieux nie może wyjść ze zdziwienia, gdy, wchodząc do mieszkania urzędnika, widzi go siedzącego na łóżku i
rozmawiającego z Tarrou. Z każdą kolejną godziną stan chorego poprawia się. Rieux pozostaje jednak sceptyczny. Podobny przypadek ma
miejsce następnego dnia w szpitalu doktora, gdzie kobieta znajdująca się w ostatnim stadium choroby, nagle zdrowieje. W ciągu tygodnia
Rieux ma jeszcze cztery podobne wypadki. Stary astmatyk, do którego przychodzą doktor i Tarrou, mówi im, że znowu w mieście widać szczury,
ale tym razem nie umierają, tylko biegają jak dawniej.
Na początku kolejnego tygodnia statystyki oznajmiają cofanie się choroby.

V

Ludzie podchodzą z wielką ostrożnością do wiadomości o cofnięciu się dżumy. Mimo to wszyscy mają wielką nadzieję, że to naprawdę koniec
epidemii. Mieszkańcy czują się bardzo niepewnie, ale zaczynają planować nowe życie. W pierwszych dniach stycznia rozwój epidemii zwalnia
jeszcze bardziej. Powietrze staje się mroźne i czyste. Serum Castela przynosi nieoczekiwane sukcesy. Teraz skutkują wszystkie środki stosowane
przez lekarzy, które przedtem nie dawały żadnego rezultatu. Dżuma zabiera pojedyncze ofiary. Mieszkańcy nazywają te osoby jej
„pechowcami". Jednym z nich zostaje sędzia Othon.
Mimo cofania się epidemii, miasto nie zmienia się. Jedyną różnicą jest trudno dostrzegalny, ale jednak widoczny, uśmiech na twarzach
orańczyków. Wśród obywateli miasta można obserwować sprzeczne reakcje. Niektóre osoby, rozdzielone od swoich bliskich, próbują uciec z
miasta, nie mogąc znieść myśli, że mogliby umrzeć nie zobaczywszy ukochanej istoty, bez wynagrodzenia cierpienia. Ceny towarów wracają do
normy, wśród mieszkańców zaczyna panować optymizm. Żołnierze i zakonnicy z całego miasta powracają do budynków koszar i klasztorów, co
jest dobrym znakiem dla mieszkańców miasta.
25 grudnia prefektura, w oparciu o dane statystyczne, ogłosiła, że epidemia zahamowała swój rozwój. Zachowane jednak zostaną konieczne
środki ostrożności, m.in. bramy miasta pozostają jeszcze zamknięte przez dwa tygodnie. Przywrócone jest natomiast pełne oświetlenie ulic
miasta. Mieszkańcy przyjmują te wieści z wielką radością i tego samego wieczora wychodzą na ulice, by świętować koniec zarazy. Nie wszyscy
mogą jednak się cieszyć. Zdarzają się rodziny, których krewni właśnie teraz walczą z dżumą w szpitalach. Panująca dookoła radość sprawia im
zatem jeszcze większą przykrość. Wśród wiwatującego tłumu widać Rieux, Tarrou, Ramberta i innych członków formacji sanitarnych. Ich
emocje można określić jako śmiech przez łzy. Tarrou spostrzega biegnącego ulicą kota. Na myśl o tym, że staruszek z balkonu będzie mógł
ponownie oddawać się swojemu ulubionemu zajęciu, Jean uśmiecha się.
Z notatek Tarrou dowiadujemy się, że jedyną osobą, którą zaniepokoiło odejście dżumy, jest Cottard. Narrator zwraca uwagę, że od momentu
cofania się epidemii, charakter pisma Jeana staje się coraz bardziej niewyraźny. Zapiski nie są już tak obiektywne, jak na początku, przepełnione
są osobistymi przemyśleniami autora. Tarrou skacze też coraz bardziej z tematu na temat. Zapiski o Cottardzie krzyżują się z uwagami odnośnie
staruszka plującego na koty. Narrator sugeruje, że może być to efekt zmęczenia Tarrou.
Jean pisze też, że Grand, zupełnie zdrowy, kontynuuje swoją pracę nad książką, jakby nigdy nie zwątpił w swe umiejętności i nie polecił spalić
swego dzieła. Sporo uwagi poświęca też matce doktora Rieux, z którą miał wielokrotnie okazję rozmawiać, gdy mieszkał u Beranrda. O starszej
pani wypowiada się wyłącznie w ciepłych słowach, przypomina mu jego własną matkę. Od momentu spadku statystyk, Cottard odwiedza Rieux
pod byle pretekstem. Wciąż wypytuje doktora, czy są jakieś szanse na ponowne nasilenie się zarazy. Doktor zawsze odpowiada, że nie można
wykluczyć powrotu epidemii. Ta niepewność, wyraźnie działała na korzyść Cottarda, który wyjawił Tarrou, że obawia się, iż po otwarciu bram
zostanie porzucony przez wszystkich swoich przyjaciół, których poznał w czasie dżumy. Styl życia Cottarda zmienia się diametralnie, odwraca
się od ludzi, którymi wcześniej się otaczał. 25 stycznia, w dniu ogłoszenia przez prefekturę zahamowania epidemii, znika.
Po dwóch dniach Tarrou spotyka go błąkającego się po ulicach miasta. Mężczyźni rozmawiają o tym, jak będą funkcjonować instytucje

publiczne, czy ulegną one reorganizacji. Cottard marzy o tym, by władze miasta przekreśliły przeszłość i zorganizowały wszystko na nowo.
Nagle do rentiera podchodzą dwaj funkcjonariusze policji i pytają o jego nazwisko. Mężczyzna rzuca się do ucieczki. Policjanci ruszają w pościg
za nim. Tarrou wraca do domu, gdzie opisuje to zdarzenie w swoim notatniku. Ostatnim zapiskiem w kronikach Jeana jest odpowiedź na
pytanie, czy jest „gotów". W odpowiedzi napisał: „zawsze jest taka godzina za dnia i w nocy, kiedy człowiek jest tchórzem, i że on boi się tylko
tej godziny".
Dwa dni potem doktor Rieux wraca do domu w południe, zastanawiając się czy otrzyma telegram od żony. Mimo, że nadal pracuje bardzo
ciężko, odczuwa wewnętrzną radość - ma nadzieję, że będzie mógł zacząć wszystko od nowa. Kiedy wchodzi do mieszkania, matka oznajmia
mu, że Tarrou czuje się źle. Po zbadaniu okazuje się, że Jean wykazuje pierwsze objawy dżumy. Matka prosi Bernarda, by nie odwoził chorego
do szpitala oraz, by doktor pozwolił jej opiekować się Jeanem.
Rieux z trudem zgadza się na te prośby. Tarrou dostaje zastrzyk z serum Castela. Mężczyzna prosi doktora, by nie ukrywał przed nim żadnych
informacji o stanie zdrowia. Mówi do Rieux: „Nie mam ochoty umrzeć i będę walczył. Ale jeśli partia jest przegrana, chcę przyzwoicie
skończyć". Wieczorem okazuje się, że serum nie pomaga i Jean wyraźnie przegrywa walkę z chorobą. Wykazuje oznaki zarówno dżumy
dymieniczej, jak i płucnej. Doktor, zgodnie z obietnicą, nie ukrywa tych wiadomości przed swoim przyjacielem. Przez całą noc Rieux wraz matką
czuwają przy łóżku Tarrou i obserwują jego walkę dżumą. Po pewnym czasie za oknem zaczyna padać deszcz i grad. Doktor prosi matkę, by
położyła się spać. Pani Rieux żegna się z Tarrou, posyłając mu swój najcieplejszy uśmiech.
Nad ranem Bernard odkrywa, że zarówno jemu jak i Tarrou, udało się na parę godzin zasnąć. Jean zdaje sobie sprawę, że gorączka powróci w
okolicach południa (jednak wraca znacznie szybciej). Doktor telefonuje do szpitala z informacją, że nie może przyjść do pracy. W południe
Tarrou przechodzi szczytowy moment dżumy: ma bardzo wysoką gorączkę i pluje krwią, jest w agonii. Wieczorem umiera. Doktor zdaje sobie
sprawę, że stracił najlepszego przyjaciela.
Za oknem mieszkania Rieux słychać odgłosy wracającego do życia miasta: przejeżdżające samochody, spacerujący i śmiejący się ludzie. Doktor
wraz z matką siedzą nadal w pokoju, czuwając nad ciałem Tarrou. Bernard wcześniej powiadomił odpowiednie służby o śmierci przyjaciela
(zastanawia się nad więzią, która łączyła go z Tarrou, żałuje, że nie mieli nigdy okazji naprawdę nacieszyć się swą przyjaźnią). Rieux dochodzi do
wniosku, że jedyne, co wyniósł z czasów epidemii, to: „(...) tyle, że poznał dżumę i pamiętał o niej, że poznał przyjaźń i pamiętał o niej, że
poznał czułość i pewnego dnia będzie mógł sobie o niej przypomnieć. Wszystko, co człowiek może wygrać w grze dżumy i życia, to wiedza i
pamięć". Matka proponuje, by udał się wkrótce na odpoczynek, w góry. Rieux zgadza się z kobietą.
Rano Bernard otrzymuje telegram z sanatorium z zawiadomieniem o śmierci żony. Przyjmuje tę wiadomość ze spokojem, którego nauczył się
podczas walki z epidemią. Okazuje się, że małżonka doktora zmarła osiem dni temu. Rieux spodziewał się, że tak się stanie, dlatego jego reakcja
jest tak chłodna (nie można powiedzieć, że nie cierpi - jego cierpienie trwa już od wielu miesięcy).
W pewny lutowy poranek bramy miasta zostają otwarte. Narrator nie może powiedzieć, że cieszy się wraz ze świętującym tłumem. W mieście
trwają festyny, zostają przywrócone połączenia kolejowe i morskie. Do Oranu przyjeżdżają pociągi pełne powracających mieszkańców. Liczba
opuszczających miasto przymusowych gości jest podobna. Do Ramberta przyjeżdża jego żona z Paryża. Dziennikarz zmienił się jednak do tego
stopnia, że nie potrafi odczuwać takiego szczęścia z przybycia ukochanej, do jakiego był zdolny jeszcze kilka miesięcy temu. Jednak na widok
ukochanej nie może powstrzymać łez. W mieście wciąż odbywają się radosne uroczystości. Wszędzie widać tańczące pary i uśmiechnięte
twarze. Nieustannie dzwonią dzwony kościelne, w kościołach odprawiane są modły dziękczynne. Radość wyzwolenia ogarnia całe miasto.
Spacerujący samotnie Rieux dostrzega pary zakochanych w sobie ludzi, których rozdzieliła zaraza. Doktor myśli sobie, że: „Dżuma zakończyła
się wraz z terrorem, i te splatające się ręce mówiły, że była ona wygnaniem i rozłąką w głębokim sensie słowa". Rieux brnie dalej w tłum, zdaje
mu się, że stanowi z nim jedną całość. Po części tak jest, ponieważ wszystkich tych ludzi łączy cierpienie, którego dostarczyła im epidemia.
Doktor udaje się w kierunku mniej zaludnionych ulic i rozmyśla o Tarrou. Przypomina sobie słowa przyjaciela, który na łożu śmierci powiedział,
że odnalazł spokój. Doktor ubolewa, że wielka radość nie jest dana wszystkim.
Narrator wyjawia swoją tożsamość - jest nim doktor Bernard Rieux. Tłumaczy, że nie przedstawiał się na początku, ponieważ zależało mu na
tym, aby ta historia była opowiedziana jak najbardziej obiektywnie. Przez cały czas narrator powstrzymywał się od dodawania swoich uwag
bądź sądów wartościujących. Mówił głosem wszystkich mieszkańców miasta, poza Cottardem, o którym Tarrou powiedział raz: „Jedną tylko
prawdziwą zbrodnię popełnił: zgodził się w swym sercu na to, co zabija dzieci i dorosłych. Resztę rozumiem, ale to muszę mu wybaczyć".
Ostatnie słowa kroniki są poświęcone właśnie rentierowi.
Doktor Rieux, który odłączył się od świętującego tłumu, przechadza się ulicą, na której mieszka Grand i Cottard. Nagle zostaje zatrzymany przez
kordon policjantów. Funkcjonariusze informują go, że nie może iść dalej, ponieważ: „Jakiś wariat strzela do tłumu". Do doktora podchodzi
zdezorientowany Grand i mówi mu, że podobno ktoś zabarykadował się w jego kamienicy i strzela do wiwatujących ludzi. Z czasem mężczyźni
spostrzegają, że strzały padają z okna Cottarda. Rieux pyta policjanta, o co chodzi w całym zamieszaniu, na co słyszy odpowiedź, że szaleniec
zranił już dwie osoby, w tym policjanta. Doktor zauważa biegającego po ulicy psa, który po chwili pada martwy od kuli rewolwerowca.
Przybywa specjalny oddział policyjny. Zostaje przeprowadzony szturm na mieszkanie Cottarda. Policjanci wyprowadzają skutego szaleńca na
zewnątrz. Rieux i Grand z trwogą spostrzegają, że jest nim Cottard. Policja zezwala mieszkańcom kamienicy na powrót do swoich mieszkań.
Urzędnik, żegnając się z doktorem, mówi mu, że wysłał list do swojej Jeanne oraz, że pracuje na nowo nad swoim zdaniem.
Doktor w drodze do starego astmatyka rozmyśla o Cottardzie, ciężko mu uwierzyć w to, co widział. Pacjent dziwi się, że Rieux przyszedł sam.
Na wieść, że Tarrou zmarł na dżumę, stary astmatyk mówi: „(...) najlepsi odchodzą. Takie jest życie. Ale to był człowiek, który wiedział, czego
chciał". Doktor prosi o pozwolenie wyjścia na taras, aby spojrzeć na świętujący tłum z góry. Astmatyk zgadza się i pyta, czy lekarz słyszał o
pomniku, który prefektura postanowiła postawić ofiarom dżumy. Ma on przybrać formę kamiennego słupa lub tablicy. Pacjent z typowym dla
siebie poczuciem humoru komentuje działania władz, które dążą jedynie do zdobywania popularności.
Rieux udaje się na taras. Wspomina swoją rozmowę z Tarrou, która odbyła się właśnie tutaj. Noc jest chłodna, morze szumi bardzo głośno, a do
tego słychać głosy wiwatującego tłumu. Doktor, patrząc na fajerwerki, wspomina osoby, które odebrał los: „Cottard, Tarrou, ona, wszyscy (...)".
Postanawia napisać opowiadanie oparte na tym, co przeżył podczas epidemii, dedykowane czci jej ofiar. Obiecuje sobie, że postara się
przedstawić opowieść w sposób jak najbardziej obiektywny, aby nadać jej znamiona świadectwa.
Rieux, stojąc na tarasie i słuchając wiwatów, jest przekonany, że radość nie może trwać wiecznie, że jest ona zawsze zagrożona. Wie to, czego
nie wiedzą świętujący w dole ludzie. Wie, „(...) że bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w
meblach i w bieliźnie, że czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach, i że nadejdzie być może dzień, kiedy
na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście".