Fizyka a mikroświat
Jacek Golbiak
Studia podyplomowe w zakresie
przyrodznawstwa - Lublin
Joseph Thompson
Odkrycie elektronu 1897 r.
Ernest Rutherford
Odkrycie jądra atomowego - 1911 r.
Doświadczenie Rutherforda
Niels Bohr
Model planetarny budowy atomu
Model atomu Bohra
Model Sommerfelda
Struktura subtelna
• Precesja orbit
eliptycznych
• Stała struktury
subtelnej
• degeneracja
James Chadwick
Odkrycie neutronu – 1932 r.
Wolfgang Pauli
Hipoteza neutrino – 1930 r.
Carl Anderson
Odkrycie antymaterii
(pozyton) – 1932 r.
Diagram Feynmana – kreacja,
anihilacja
Demokracja Hadronowa
contra
Model Standardowy Cząstek Elementarnych
Klasyfikacja cząstek
• Bariony – cząstki, z których
zbudowana jest materia
• Bozony – cząstki, które biorą
odział w oddziaływaniach
• Hadrony – cząstki, które
oddziałują w sposób silny
• Leptony – cząstki, które
oddziałują w sposób słaby
• Fermiony
–
cząstki, które
mają spin połówkowy
• Bozony – cząstki, które
mają spin całkowity
Spin cząstek
•
Spin – wewnętrzny moment
pędu
•
Cząstki o spinie połówkowym
obowiązuje zasada
wykluczania Pauliego
•
Przykłady fermionów: elektron,
kwark
•
Przykłady bozonów: foton,
cząstka W
+
, W
-,
Z
o
Liczby kwantowe
n – główna liczba kwantowa
n
n
,
.....
,
3
,
2
,
1
Główna liczba kwantuje energię układu
l – poboczna liczba kwantowa
n
n
l
n
l
1
,.....,
3
,
2
,
1
,
0
;
Poboczna liczba kwantuje orbitalny moment pędu
m – magnetyczna liczba kwantowa
1
2
,....
2
,
1
,
0
,
1
,
2
...
;
l
m
l
m
Magnetyczna liczba kwantuje rzut wektora momentu pędu na oś z
Liczby kwantowe – cd.
s – spinowa liczba kwantowa
2
1
s
Spin kwantuje wewnętrzny moment pędu
Degeneracja orbitali elektronowych
Pierwsza powłoka (n =1) jest realizowana przez następujący skład liczb kwantowych
(1,0,0)
Druga powłoka (n = 2) jest realizowana przez następujący skład liczb kwantowych
(2,0,0) (2,1,-1) (2,1,0) (2,1,1)
Trzecia powłoka (n = 3) jest realizowana przez następujący skład liczb kwantowych
(3,0,0) (3,1,-1) (3,1,0) (3,1,1) (3,2,-2) (3,2,-1) (3,2,0) (3,2,1) (3,2,2)
Oddziaływania fundamentalne
• Grawitacyjne
• Elektromagnetyczne
• Jądrowe słabe
• Jądrowe silne
Hideki Yukawa
Schemat mechanizmu
oddziaływania
pomiędzy cząstkami
Bozony pośredniczące w oddziaływaniach
• Elektromagnetyczne – foton
• Jądrowe słabe – cząstki W
+
, W
-
, Z
o
• Jądrowe silne – gluony (8)
• Grwitacyjne – grawiton (?)
Cząstki elementarne - leptony
Cząstki elementarne - bariony
M. Gell – Mann
hipoteza kwarków
1964 r.
"Three quarks for mister
Mark!" w powieści
Finnegans Wake
autorstwa Jamesa Joyce’a
Multiplety cząstek elementarnych
Oktet mezonów
Oktet barionów
Oktet mezonów
Oktet barionów
Multiplety cząstek elementarnych – cd.
Dekuplet barionów (tzw. rezonansów)
Kwarki
Charakterystyka kwantowa - kolor
•
Kwarki to fermiony, które
obowiązuje zasada Pauliego
•
Trzy kolory kwarków: niebieski,
czerwony i zielony
•
W przyrodzie mamy tzw. białe
realizacje układu kwarków
•
Chromodynamika kwantowa –
nauka o oddziaływaniach kwarków
Gluony
Swoboda asymptotyczna – hipoteza
uwięzienia kwarków
•
Zjawisko, w którym kwarki
oddziałują ze sobą siłą, która jest
proporcjonalna do odległości
między nimi.
•
Frank Wilczek – Nobel 2004 r.
Model Standardowy
Model standardowy
Unifikacja oddziaływań
fundamentalnych
W naszym świecie odkrywamy pewne prawidłowości – prawa przyrody, symetrie
.
Kiedy energia (temperatura) świata była wyższa – świat wykazywał większe prawidłowości, większe
symetrie.
Zjawiska, które w naszym świecie są niesprowadzalne do siebie (rządzą nimi różne prawa) przy wyższych
energiach stają się elementami jednego procesu opisanego przez jedno prawo.
Kosmologia – Model Wielkiego Wybuchu
Model Wielkiego Wybuchu opisuje ewolucję Wszechświata trwającą 14 mld. lat.
Gdy w kosmicznej ewolucji cofamy się w czasie, świat staje się
gęstszy, gorętszy – wykazuje coraz większe symetrie, coraz
większą prostotę
.
Fizyka próbuje odkrywać świat wyższych symetrii.
Do tego potrzeba wytwarzać coraz większe energie (temperatury).
W stanach o wyższej energii pojawiają się również nowe
cząstki elementarne, które są odzwierciedleniem wyższej
symetrii świata
.
Unifikacja oddziaływania
elektromagnetycznego i jądrowego słabego
S. Wienberg, A. Salam,
S. Glashow
1967 r.
Oddziaływanie elektrosłabe
Sytuacja problemowa
Wszystkie cząstki biorące udział w oddziaływaniu
elektrosłabym powinny być bezmasowe W
+
, W
-
, Z
0
i foton
Tymczasem oddziaływanie słabe jest
krótkozasięgowe i bozony przenoszące to
oddziaływanie powinny mieć masę
.
Oddziaływanie elektrosłabe
Rozwiązanie problemu masy bozonów oddziaływania słabego
.
Pojawia się tajemnicza cząstka, zwana cząstką Higgsa (pola
Higgsa), która znikając bierze udział w umasowieniu
bozonów pośredniczących.
Cząstka Higgsa – boska cząstka
Wyjaśnienie problemu masy cząstek elementarnych
Fizyka jądrowa
1. Promień jądra atomowego (R)
3
1
0
A
R
R
A – liczba masowa (liczba nukleonów: protonów i neutronów)
R
0
– stała = 1,1 fm; 1fm = 10
-15
m (fermi)
Objętość jądra:
A
R
A
R
R
V
3
0
3
3
1
0
3
3
4
3
4
3
4
Objętość jądra jest wprost proporcjonalna do liczby nukleonów: V~A
2. Gęstość jądra atomowego (
N
)
3
0
3
0
4
3
3
4
R
m
A
R
M
A
N
M – masa jednego nukleonu – 1,67 · 10
-27
kg
Gęstość materii jądrowej jest jednakowa dla jąder atomowych
wszystkich pierwiastków
3
17
10
3
m
kg
N
Notacja jąder atomowych pierwiastków chemicznych
X
A
Z
X – symbol chemiczny pierwiastka
Z – liczba atomowa (liczba protonów w jądrze)
A – liczba masowa (liczba nukleonów w jądrze)
N = A – Z – liczba neutronów w jądrze
Izotopy
Pierwiastki o takiej samej liczbie atomowej (Z), różniące się liczbą
masową (A), tzn. liczbą neutronów
Izotopy danego pierwiastka mają podobne własności chemiczne
(mają tę samą liczbę protonów i elektronów)
Własności fizyczne izotopów są bardzo różne
Przykłady izotopów
Izotopy wodoru
Izotopy węgla
Stabilność jąder atomowych
Stabilność jądra atomowego związana jest z pewnymi wartościami
liczb Z i N = 8, 20, 28, 50, 82.
Stabilne jądra wykazują następującą tendencję: spośród 284 stabilnych
jąder aż 166 posiada parzystą liczbę protonów i neutronów.
57 jąder posiada parzystą liczbę neutronów i nieparzystą protonów.
53 jądra posiada nieparzystą liczbę neutronów i parzystą protonów.
8 jąder posiada nieparzystą liczbę protonów i neutronów.
Radionuklidy są niestabilne. Są produkowane w wyniku rozpadów
promieniotwórczych i reakcji jądrowych. Ich trwałość jest bardzo różna: od
nanosekundy do miliardów lat.
Jądra atomowe pierwiastków promieniotwórczych (radionuklidy)
Krzywa stabilności
W przypadku jąder lekkich pierwiastków zachodzi tendencja do posiadania
równej liczby protonów i neutronów. Na wykresie leżą one na prostej N = Z.
Stabilne jądra pierwiastków ciężkich leże na linii odbiegającej od prostej
N = Z. Te jądra zawierają więcej neutronów niż protonów.
Linia, na której leżą stabilne jądra
atomowe nazywa się krzywą stabilności
Krzywa stabilności
Defekt masy
Masa jądra jest przeciętnie 1% mniejsza niż suma mas poszczególnych składników jądra
Zjawisko to nazywamy defektem masy
Defekt
masy
jest
powodowany
energią wiązań pomiędzy nukleonami
(oddziaływania jądrowe silne, które utrzymują nukleony w układzie związanym).
Energia wiązań jest ujemna i redukuję masę jądra atomowego.
Energia wiązań jądrowych
Energię wiązań określa różnica pomiędzy sumą mas poszczególnych elementów jądra
a faktyczną masą jądra.
Masa jądra atomowego
=
Suma mas składników
-
Energia wiązań
Gdyby energię wiązań pominąć, to średnia masa jądra wynosi
n
p
śr
m
N
m
Z
m
.
2
2
6
,
939
3
,
938
c
MeV
m
c
MeV
m
n
p
Średnia masa jądra na 1 nukleon:
2
.
940
c
MeV
A
m
N
m
Z
m
n
p
śr
Energia wiązań
Energia wiązań jest ujemna i wyznaczana na podstawie wzoru Einsteina E = mc
2
.
Dla wszystkich jąder jest podobna:
2
7
;
9
c
MeV
E
b
Procesy jądrowe
Fuzja jądrowa
Jądra lekkich pierwiastków łączą się ze sobą
Rozpad jądrowy
Jądra lekkich pierwiastków rozpadają sie
Model kroplowy jądra atomowego
Poszczególne elementy jądra tworzą strukturę przypominającą kroplę cieczy.
Model wyjaśnia:
•Jednakową gęstość wszystkich jąder
•Zbliżoną energię wiązań dla wszystkich jąder
•Nadwyżkę neutronów wobec protonów w
przypadku jąder ciężkich
N = 0,6 A ; Z > 92 – jądra tracą stabilność
Siły formujące jądro atomowe
Model powłokowy jądra atomowego
Cząstki składające się na jądro atomowe znajdują się jedynie na
dozwolonych orbitach (powłokach), tzn. energie cząstek są skwantowane.
Analogia do pierwiastków, które mają na ostatnich
powłokach komplet elektronów (gazy szlachetne).
Liczby atomowe tych pierwiastków to Z = 2, 10,
18, 36, 54, 86.
Stabilne
jądra
atomowe
występują
dla
szczególnych wartości Z i N. Liczby 2, 8, 20, 28,
50, 82, 126 nazywamy liczbami magicznymi
Liczby podwójnie magiczne:
)
20
(
);
8
(
);
2
(
40
20
16
8
4
2
N
Z
Ca
N
Z
O
N
Z
He
Procesy promieniotwórcze
Maria Skłodowska
Curie
13 lipca 1898 – odkrycie Polonu
12 lipca 2010 – odkrycie pierwiastka Kopernik
Procesy promieniotwórcze
Rozpad
Emisja cząstek
- jąder atomu helu
Rozpad
Emisja cząstek
- elektronów albo pozytonów
Rozpad
Emisja wysokoenergetycznych fotonów
Szeregi promieniotwórcze
Krzywa zaniku promieniotwórczego
Akceleratory - urządzenia służące do przyspieszania cząstek,
zderzania ze sobą w celu osiągnięcia wyższych energii
Istnieją dwa główne typy akceleratorów cząstek, liniowe i kołowe.
Akceleratory liniowe, lub liniaki, przyspieszają wstrzykniętą wiązkę cząstek
tylko raz. W końcowej części akceleratora cząstki na ogół uderzają w tarczę i
detektor cząstek rejestruje ich oddziaływania.
Akceleratorów liniowych często używa się do badania zderzeń pomiędzy
egzotycznymi, krótkożyciowymi cząstkami. W tym celu wiązką zwyczajnych cząstek
bombarduje się tarczę. Cząstki te oddziałują z tarczą i wytwarzają nowe cząstki wielu
rodzajów, włącznie z krótko żyjącymi, które są w danym eksperymencie interesujące.
Egzotyczne cząstki są za pomocą magnesów wyciągane z obszaru produkcji i
kierowane w stronę kolejnej tarczy, a nawet w stronę kolejnej wiązki cząstek, w celu
zbadania egzotycznych zderzeń.
SLAC - Stanford Linear Accelerator Center
(Kalifornia USA)
Fermi National Accelerator Laboratory - FermiLab (Chicago)
Large Hadron Collider (LHC) – CERN Geneva