Prawo międzynarodowe2

Problemy Wspó³czesnego Prawa Miêdzynarodowego,
Europejskiego i Porównawczego, vol. IV, A.D. MMVI

ARTYKU£

Wojciech Burek

SPECJALNY TRYBUNA£ DLA SIERRA LEONE

JAKO NOWY ETAP W ROZWOJU

MIÊDZYNARODOWEGO

S¥DOWNICTWA KARNEGO

Rozwój miêdzynarodowego s¹downictwa karnego sta³ siê faktem. Trybu-

na³y Norymberski i Tokijski po II wojnie œwiatowej otworzy³y now¹ erê dla
s¹downictwa karnego, podwa¿aj¹c tradycyjne podejœcie, i¿ tylko suwerenna
w³adza danego pañstwa jest uprawniona do œcigania i karania zbrodni, jakie
mia³y miejsce na jego terytorium. Historia przynios³a wiele przyk³adów, kiedy
s¹dy krajowe nie by³y w stanie lub nie chcia³y œcigaæ zbrodni miêdzynarodo-
wych. Proces ten wszed³ na zupe³nie nowe tory w latach 90. ubieg³ego wieku,
gdy to decyzj¹ Rady Bezpieczeñstwa ONZ powo³ano do ¿ycia dwa Trybuna³u
ad hoc

– odpowiednio do spraw zbrodni w by³ej Jugos³awii w maju 1993 roku

(dalej MTKJ od Miêdzynarodowy Trybuna³ Karny dla by³ej Jugos³awii)
i w Rwandzie w listopadzie 1994 roku (dalej MTKR od Miêdzynarodowy
Trybuna³ Karny dla Rwandy). Uchwalenie Statutu Rzymskiego 17 lipca 1998,
a nastêpnie niespodziewanie szybkie jego wejœcie w ¿ycie

i ukonstytuowanie

siê Miêdzynarodowego Trybuna³u Karnego (dalej MTK) dla wielu stanowi
zwieñczenie tego procesu. Jednak okazuje siê, i¿ funkcjonowanie tych

Mgr Wojciech Burek – absolwent Wydzia³u Prawa i Administracji UJ, doktorant w Instytu-

cie Europeistyki UJ.

Dnia 1 lipca 2002 roku. Tekst Statutu: Dz. U. 2003, nr 78 poz. 708

Trybuna³ów

w wielu przypadkach trudno nazwaæ wzorem do naœladowa-

nia. Do powszechnie powtarzanych problemów z jakimi ju¿ borykaj¹ siê
Trybuna³y ad hoc, a które dla wielu bêd¹ wyzwaniem dla MTK, nale¿¹:
wysokie koszty funkcjonowania i niska efektywnoœæ; brak akceptacji i roz-
poznawania ich przez lokalne spo³ecznoœci (które wychodz¹c z traumatycz-
nych doœwiadczeñ tocz¹cych siê wojen nie uto¿samiaj¹ siê ze „sprawiedli-
woœci¹” odbywaj¹c¹ siê np. gdzieœ w odleg³ej Hadze), czy wreszcie brak
odpowiedniego przygotowania i znajomoœci lokalnej specyfiki sêdziów tych
s¹dów miêdzynarodowych.

Ostanie lata przynios³y rozwój nowej generacji s¹downictwa karnego,

które funkcjonuje pod ró¿nymi nazwami jak m.in.: umiêdzynarodowione
s¹downictwo karne, mieszane Trybuna³y karne lub hybrydowe s¹downictwo
karne

. Eksperyment ten rozpocz¹³ siê w Kambod¿y, nastêpnie zosta³ po-

wielony w Sierra Leone, Timorze Wschodnim, Kosowie i Boœni i Hercego-
winie. S¹dy te znajduj¹ siê obecnie na ró¿nych etapach rozwoju i spotykaj¹
siê z wieloma specyficznymi problemami.

Tematem tego tekstu jest Specjalny Trybuna³ dla Sierra Leone (dalej:

Specjalny Trybuna³), który wydaje siê byæ na najbardziej zaawansowanym
etapie rozwoju, a przez to dobrze ilustruje ca³e zjawisko umiêdzynarodo-
wionych s¹dów karnych. Przedstawiaj¹c historiê jego powstania, organiza-
cjê pracy oraz pierwsze decyzje poruszone zostan¹ podstawowe problemy
prawno-miêdzynarodowe, które pojawi³y siê w zwi¹zku z jego dzia³alno-
œci¹, oraz dokonana bêdzie próba oceny roli, jak¹ odgrywa w rozwoju miê-
dzynarodowego s¹downictwa karnego.

1. Dlaczego tworzy siê Trybuna³y umiêdzynarodowione (mieszane)?

Stosunek do MTKJ, MTKR i MTK.

A. Cassese wymienia nastêpuj¹ce warunki powstania tego rodzaju s¹-

downictwa: istnienie przynajmniej minimalnej infrastruktury s¹dowej w da-
nym kraju; rzeczywista chêæ rozliczenia przesz³oœci i ograniczenia bezkar-
noœci; brak woli politycznej wœród spo³ecznoœci miêdzynarodowej dla

Mowa w szczególnoœci o Miêdzynarodowym Trybunale do Spraw Zbrodni w b. Jugos³a-

wii oraz Miêdzynarodowym Trybunale do Spraw Zbrodni w Rwandzie, gdy¿ MTK dopiero
zaczyna swoj¹ pracê.

W dalszej czêœci bêdê siê pos³ugiwa³ wszystkimi tymi trzema pojêciami zamiennie.

utworzenia w pe³ni miêdzynarodowego trybuna³u oraz ma³e szanse na sfinan-
sowanie klasycznego trybuna³u miêdzynarodowego

. Innych przyczyn roz-

woju tego rodzaju s¹downictwa nale¿y szukaæ we wspomnianym ju¿ rozcza-
rowaniu Trybuna³ami ad hoc i w krytyce jakiej s¹ poddawane. Koszty ich
pracy s¹ szczególnie szokuj¹ce dla spo³ecznoœci miêdzynarodowej. Do koñca
2003 roku koszty funkcjonowania MTKJ szacuje siê na 695 milionów USD,
a MTKR na 544 miliony USD. Przy ci¹g³ym wzroœcie zatrudnienia

, a tak¿e

w zasadzie przes¹dzonym nie spe³nieniu Rezolucji 1503 (2003)

Rady Bez-

pieczeñstwa, wzywaj¹cej do zakoñczenia prac obu Trybuna³ów do koñca
2008 roku, koszty te w znacznym stopniu wzrosn¹. Zwiêkszone nak³ady nie
przek³adaj¹ siê te¿ na efektywnoœæ ich pracy

. Dodatkowo w szczególnoœci

MTKJ boryka siê z problemem legitymizacji i braku autorytetu na ziemiach
bêd¹cych scen¹ wydarzeñ stanowi¹cych przedmiot postêpowania s¹dowe-
go

. Nale¿y zgodziæ siê ze stwierdzeniem A. Cessese, ¿e ten rodzaj s¹downic-

twa nie ma ju¿ raczej przysz³oœci, w szczególnoœci w obliczu powstania MTK

Ten ostatni trybuna³ miêdzynarodowy tak¿e nie mo¿e byæ rozwi¹zaniem
w wielu sytuacjach, gdy¿ uniemo¿liwia to jego jurysdykcja czasowa

A. Cassese, The Role of Internationalized Courts and Tribunals in the Fight Against

International Criminality

, [w:] Internationalized Criminal Courts. Sierra Leone, East

Timor, Kosovo, Cambodia

, pod red. C. P. R. Romano, A. Nollkaemper and J. K. Kleffner,

Oxford 2004, s. 3-13.

Obecnie personel MTKJ liczy ju¿ ponad 1000 osób.

UN Doc S/RES/1503 (2003)

MTKJ postawi³ w stan oskar¿enie 162 osoby, a w stosunku do 55 wydano wyroki, 10 osób

jest nadal poszukiwanych, w tym tak kluczowe osoby jak Radovan Karad•iæ czy Ratko
Mladiæ, MTKR postawi³ w stan oskar¿enia 79 osób, w stosunku do 25 wydano wyroki,
a 9 osób jest nadal poszukiwanych. (dane na sierpieñ 2005). Kolejn¹ kwesti¹ jest te¿ oczywi-
œcie d³ugoœæ tocz¹cych siê tam postêpowañ.

Wiêcej na ten temat: L. E. Fletcher, H. M. Weinstein, A world unto itself? The application of

international justice in the former Yugoslavia

, [w:] My Neighbour, My Enemy. Justice and

Community in the Aftermath Mass Atrocity,

pod red. E. Stover, H. M. Weinstein , Cambridge

2004, s. 29-48.

A. Cassese, The Role of Internationalized… , s. 12.

Zgodnie z art. 11 ust. 1 Statutu Rzymskiego jurysdykcja Trybuna³u rozci¹ga siê na zbrod-

nie pope³nione po jego wejœciu w ¿ycie, a wiêc po 1 lipca 2002 roku. Wiêcej na temat stosun-
ku umiêdzynarodowionych trybuna³ów miêdzynarodowych do MTK w: M. Benzing, M.
Bergsmo, Some Tentative Remarks on the Relationship Between Internationalised Criminal
Jurisdictions and the International Criminal Court

, [w:] Internationalized Criminal Courts.

Sierra Leone, East Timor, Kosovo, Cambodia

, pod red. C. P. R. Romano, A. Nollkaemper

and J. K. Kleffner, Oxford 2004, s. 407-416.

To ograniczenie czasowe jurysdykcji MTK mog³oby powodowaæ, i¿ w wie-
lu sytuacjach najciê¿sze zbrodnie pozosta³yby nie os¹dzone gdyby nie roz-
wój tzw. drugiej generacji miêdzynarodowego s¹downictwa karnego.

Tak wiêc, dla os¹dzenia konfliktów jakie mia³y miejsce m.in. w Kambo-

d¿y, Timorze Wschodnim czy Sierra Leone jedynymi mo¿liwoœciami by³o
albo powtórzenie modelu Trybuna³ów ad hoc – powo³ywanych przez Radê
Bezpieczeñstwa na mocy Rozdzia³u VII Karty Narodów Zjednoczonych

albo poszukanie nowego modelu. W³aœnie tak¹ now¹ drog¹ pod¹¿ono powo-
³uj¹c umiêdzynarodowione s¹downictwo karne. Najwa¿niejsze cechy wspólne
tego s¹downictwa, odró¿niaj¹ce go od Trybuna³ów ad hoc, to: mieszany
(przedstawiciele zainteresowanego kraju oraz przedstawiciele miêdzynaro-
dowi) sk³ad sêdziowski i personel; brak powi¹zania z Rozdzia³em VII Karty
Narodów Zjednoczonych, a przez to, co najwa¿niejsze, brak obowi¹zku
wspó³pracy pañstw trzecich z tymi s¹dami; finansowanie nie pochodz¹ce
z bud¿etu ONZ; ich umiejscowienie w pañstwie, które by³o aren¹ os¹dza-
nych przez nie czynów.

Jurysdykcja czasowa Specjalnego Trybuna³u rozpoczyna siê 30 listo-

pada 1996 roku

, a sam konflikt w Sierra Leone zakoñczy³ siê w styczniu

2002 roku. Maj¹c to na uwadze widaæ, ¿e dzia³alnoœæ Specjalnego Trybu-
na³u nie mo¿e kolidowaæ z pracami MTK. Natomiast pewne powi¹zania
z MTKJ i MTKR wynikaj¹ ju¿ ze Statutu Specjalnego Trybuna³u

. Wed³ug

art. 20 ust. 3 Statutu, cz³onkowie Izby Apelacyjnej podejmuj¹c decyzje
winni kierowaæ siê dorobkiem orzeczniczym Izby Apelacyjnej MTKJ
i MTKR. Natomiast zgodnie z art. 17 Statutu do momentu pe³nego ukon-
stytuowania siê Specjalnego Trybuna³u winien on pos³ugiwaæ siê Regu³a-
mi Procesowymi i Dowodowymi MTKR. Artyku³ ten przewiduje jednak,
i¿ maj¹ byæ one jedynie punktem wyjœcia, a ca³y sk³ad sêdziowski Specjal-
nego Trybuna³u mo¿e je dowolnie zmieniaæ. W pocz¹tkowym etapie prac
nad Specjalnym Trybuna³em Sekretarz Generalny postulowa³ nie powo³y-
wanie dla niego odrêbnej Izby Apelacyjnej, tylko korzystanie z odpowied-
niej Izby MTKR

. Nale¿y zdecydowanie pochwaliæ odst¹pienie od tego

Dz.U. z 1947 nr 23 poz. 90 z póŸn. zm.

Wiêcej na ten temat przy omawianiu jurysdykcji Specjalnego Trybuna³u.

Wszystkie dokumenty, które s¹ podstaw¹ dzia³alnoœci Specjalnego Trybuna³u dostêpne s¹

na jego stronie internetowej: www.sc-sl.org

Raport Sekretarza Generalnego z 4 paŸdziernika 2000 r. (UN Doc S/2000/915).

pomys³u, gdy¿ jego realizacja niepotrzebnie powi¹za³aby Specjalny Trybuna³
z MTKR i zapewne obci¹¿y³a znacznie i tak umiarkowanie efektywny Try-
buna³ dla Rwandy.

2. Powstanie Specjalnego Trybuna³u.

Konflikt w Sierra Leone

wybuch³ 23 marca 1991 roku, kiedy kraj ten

zosta³ zaatakowany przez bojówkê partyzanck¹ Zjednoczony Front Rewolu-
cyjny (Revolutionary United Front, dalej: RUF), kierowan¹ przez Foday
Sankoh’a. Najazd ten by³ inspirowany i mocno wspomagany przez s¹siadu-
j¹c¹ Liberiê i jej przysz³ego Prezydenta Charles’a Taylor’a. Inne kraje wska-
zywane, jako ponosz¹ce odpowiedzialnoœæ za jego zainicjowanie to Liberia
i Burkina Faso. Partyzantka RUF by³ zasilana przez najubo¿sze, nie wy-
kszta³cone warstwy biednego i skorumpowanego spo³eczeñstwa. RUF nie
posiada³ ¿adnego konkretnego programu politycznego. Powszechnie jest
uznawany za bandyck¹ organizacjê, rekrutuj¹c¹ siê z doprowadzonej do osta-
tecznoœci biedoty o silnych zwi¹zkach z grupami przestêpczymi czerpi¹cy-
mi zyski z bogatych z³ó¿ diamentów jakie posiada Sierra Leone

. W 1997 r.

RUF zosta³ wsparty przez podobn¹ organizacjê: Si³y Zbrojne Rady Rewolu-
cyjnej (Armed Forces Revolutionary Council, dalej AFRC). Obie bojówki s¹
odpowiedzialne za najbardziej drastyczne przestêpstwa dokonywane prze-
ciwko cywilnej ludnoœci. Ju¿ nazwy operacji zbrojnych dokonywanych przez
nich wiele mówi¹, jak np.: Operacja „Nic nie pozostaje ¿ywe” lub Operacja

Informacje na jego temat i przytaczane dane pochodz¹ z: B. K. Dougherty, Right-sizing

international criminal justice: the hybrid experiment at the Special Court for Sierra Leone

International Affairs, Volume 80, No 2, March 2004, Oxford 2004, s. 311-318, raportów
Human Rights Watch: Sowing Terror: Atrocities Against Civilians in Sierra Leone z lipca
1998, Getting Away with murder, mutilation, and rape z czerwca 1999 dostêpne na:
http://hrw.org/doc/?t=africa_pub&c=sierra (odwiedzane: 16.08.2005).

D¹¿enie do przejêcia wydobycia diamentów powszechnie wskazywane jest za g³ówny

motyw tego konfliktu. David Crane, pierwszy Prokurator Specjalnego Trybuna³u wyraŸnie
na ten motyw wskazywa³: “It’s a lot like a drug case, but with diamonds as a product.
The primary motive was to take over a commodity, diamonds, by taking over Sierra Leone
after Liberia, followed by Guinea”,

cytat za: Washington Post, April 12, 3003, s. A21. Zreszt¹

niektórzy autorzy wskazuj¹, i¿ rozwi¹zanie tego konfliktu zbieg³o siê z eliminacj¹ z obrotu
tzw. bloody diamonds, Zob. P. Czubik, Zakaz handlu diamentami pochodz¹cymi z teryto-
riów objêtych konfliktami zbrojnymi w systemie prawnym Œwiatowej Organizacji Handlu

Kwartalnik Prawa Publicznego, Nr 4/2005 (w druku).

„Zap³aæ sobie sam”

. Po drugiej stroni konfliktu znajdowa³y siê pro-rz¹dowe:

Cywilne Si³y Obronne (the Civilian Defence Forces, dalej CDF), które cho-
cia¿ w mniejszej skali te¿ dopuœci³y siê wielu naruszeñ prawa humanitarne-
go, a w szczególnoœci „zas³ynê³y” z rekrutowania dzieci do swych oddzia-
³ów. Oficjalnie konflikt zakoñczy³ siê styczniu 2002 roku, przynosz¹c ponad
60.000 ofiar œmiertelnych, ok. 2 miliony osób przesiedlonych, ponad 20.000
osób rannych i okaleczonych (powszechnie stosowano amputacje, tortury,
podpalenia, seksualne niewolnictwo), tysi¹ce osób zdemobilizowanych oraz
dziesi¹tki tysiêcy zgwa³conych kobiet i dzieci. Szczególnie brutalnym mo-
mentem dzia³añ zbrojnych by³ atak RUF i AFRC na stolicê Freetown
w styczniu 1999, gdzie w trakcie 3 tygodni zosta³o zamordowanych ponad
7000 osób. Wojna ta w szczególny sposób jest dziœ kojarzona z powszech-
nym wykorzystywaniem dzieci w walkach oraz bezprecedensowymi ampu-
tacjami stosowanymi jako kara wobec ludnoœci cywilnej

. Tragiczn¹ sytu-

acjê Sierra Leone po ponad 10 letniej wojnie domowej najlepiej chyba
charakteryzuj¹ dane z raportów UNDP

, w których kraj ten znajduj¹ siê na

ostatnim miejscu wed³ug poziomu ich rozwoju, przy m.in.: poziomie umie-
ralnoœci niemowl¹t 180 na 1 000, oczekiwanej d³ugoœci ich ¿ycia na pozio-
mie 34.3 lat, 68 % spo³eczeñstwa ¿yj¹cego poni¿ej poziomu ubóstwa oraz
ogromnym poziomie analfabetyzmu. Maj¹c na uwadze powy¿sze nie trudno
zauwa¿yæ, i¿ w Sierra Leone dosz³o do „za³amania systemu s¹dowego”, co
dla G. A. Knoops’a stanowi jedn¹ z podstawowych przyczyn d¹¿enia dane-
go kraju do ustanowienia s¹downictwa z pierwiastkiem miêdzynarodowym

Dnia 12 czerwca 2000 roku rz¹d Sierra Leone napisa³ do Sekretarza

Generalnego ONZ list z proœb¹ o utworzenie specjalnego trybuna³u do os¹dze-
nia liderów RUF „za zbrodnie przeciwko ludnoœci Sierra Leone oraz za branie
w niewolê si³ pokojowych ONZ”

. Rada Bezpieczeñstwa, Rezolucj¹ 1315

z 14 sierpnia 2000 roku

, upowa¿ni³a Sekretarza Generalnego ONZ do roz-

poczêcia negocjacji z rz¹dem Sierra Leone w celu stworzenia niezale¿nego

ang. Operation No Living Thing, Operation Pay Yourself.

Szacuje siê, ¿e tylko RUF jest odpowiedzialny za ponad 4 000 amputacji.

UNDP Human Development Index 2002, dostêpny na: http://hdr.undp.org/statistics/data/

indic/indic_16_1_1.html (odwiedzane 16.08.2005)

G. A. Knoops, International and Internationalized Criminal Courts: the new face of

International Peace and Security

, Haga 2003, s. 15.

UN Doc S/2000/786, Annex.

UN Doc S/RES/1315 (2000).

100

trybuna³u do os¹dzenia „osób ponosz¹cych najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ” za
pope³nianie zbrodni przeciwko ludzkoœci, zbrodni wojennych i innych powa¿-
nych naruszeñ miêdzynarodowego prawa humanitarnego. Pierwszy etap ne-
gocjacji zakoñczy³ siê przed³o¿eniem 4 paŸdziernika 2000 roku przez Sekreta-
rza Generalnego raportu zawieraj¹cego wstêpn¹ wersjê umowy miêdzy rz¹dem
a Rad¹ Bezpieczeñstwa oraz statutu trybuna³u

. Po wprowadzeniu drobnych

zmian i wizycie przedstawicieli Rady Bezpieczeñstwa we Freetown, rz¹d Sierra
Leone zaakceptowa³ statut i umowê w lutym 2001 roku

. Ostateczne podpi-

sanie przez obie strony nast¹pi³o prawie rok póŸniej, bo dopiero 16 stycznia
2002 roku. Istotn¹ rolê w procesie negocjacyjnym odegrali te¿ przedstawiciele
lokalnych i miêdzynarodowych organizacji pozarz¹dowych oraz grupa krajów
zainteresowana przysz³ym finansowaniem Specjalnego Trybuna³u

. Dnia

7 marca 2002 roku Parlament Sierra Leone przyj¹³ specjaln¹ ustawê inkorporu-
j¹c¹ Specjalny Trybuna³ do wewnêtrznego porz¹dku prawnego Sierra Leone.
Pierwsze umowy o pracê z personelem Specjalnego Trybuna³u zawarto w lip-
cu 2002 roku. Tym samym podstawowe akty prawne na podstawie, których
funkcjonuje Specjalny Trybuna³ to: Umowa miêdzy ONZ a rz¹dem Sierra
Leone ustanawiaj¹ca Specjalny Trybuna³, Statut oraz wspomniana ustawa in-
korporuj¹ca powy¿sze akty prawne do porz¹dku prawnego Sierra Leone.
Zanim nast¹pi omówienie kompozycji, organizacji i jurysdykcji Specjalnego
Trybuna³u, ju¿ teraz warto powtórzyæ pojawiaj¹ce siê w literaturze

okreœle-

nia, ¿e jest on sui generis s¹dem, o podstawie konsensualnej (umowa miêdzy
ONZ a rz¹dem Sierra Leone) i mieszanej jurysdykcji oraz kompozycji.

3. Sk³ad i organizacja Specjalnego Trybuna³u

Specjalny Trybuna³ sk³ada siê z Izb Procesowych i Apelacyjnej, Proku-

ratora i jego zastêpcy oraz z Sekretariatu

UN Doc S/2000/915.

Oba dokumenty s¹ za³¹czone jako aneks do raportu Sekretarza Generalnego ONZ do Pre-

zydenta Rady Bezpieczeñstwa z marca 2002 (UN Doc S/2002/246).

Wiêcej o udziale NGO’s: D. Shraga, The Second Generation UN-based Tribunals: A Diversity

of Mixed Jurisdictions

, [w:] Internationalized Criminal Courts. Sierra Leone, East Timor, Kosovo,

Cambodia

, pod red. C. P. R. Romano, A. Nollkaemper and J. K. Kleffner, Oxford 2004, s. 20-21.

Tak m.in: Ibidem, s. 15, B. K. Dougherty, Right-sizing... , s. 316-317.

Sk³ad, organizacja i status prawny za: Art. 11-16 Statutu oraz Umow¹ ONZ z rz¹dem

Sierra Leone.

101

Obecnie Specjalny Trybuna³ sk³ada siê dwóch Izb Procesowych oraz jed-

nej Izby Apelacyjnej. Pocz¹tkowo by³a tylko jedna Izba Odwo³awcza, a ca³y
s¹d liczy³ 8 sêdziów. Na podstawie art. 12 Statutu w dniu 17 stycznia 2005
roku powo³ano drug¹ Izbê Procesow¹, która ma prowadziæ sprawy przeciwko
oskar¿onym wywodz¹cym siê z AFRC

. Od tego momentu sk³ad sêdziowski

Specjalnego Trybuna³u zwiêkszy³ siê do 11 osób. Ka¿da z Izb Procesowych
sk³ada siê z 3 sêdziów, dwóch wskazanych przez Sekretarza Generalnego ONZ,
a pochodz¹cych w miarê mo¿liwoœci z krajów Ekonomicznej Wspólnoty Kra-
jów Zachodnio-Afrykañskich (ECOWAS) lub/i Commonwealth’u oraz jedne-
go wskazanego przez rz¹d Sierra Leone

. Analogicznie wybierana jest pi¹tka

sêdziów tworz¹cych Izbê Apelacyjn¹, jednak w tym przypadku trzech wska-
zuje Sekretarz Generalny a jednego rz¹d Sierra Leone. Kadencja sêdziowska
trwa 3 lata, istnieje mo¿liwoœæ reelekcji. Tak samo skonstruowana jest kaden-
cja Prokuratora, którego wybiera Sekretarz Generalny, a jego zastêpcê rz¹d
Sierra Leone

. Na czele Sekretariatu stoi natomiast Sekretarz wybrany spoœród

funkcjonariuszy ONZ przez Sekretarza Generalnego tej organizacji miêdzyna-
rodowej. Oprócz organów statutowych Specjalny Trybuna³ posiada te¿ specjal-
ny wydzia³ obrony

, który na podstawie Regu³y 45 Regu³ Procesowych

i Dowodowych

ma „gwarantowaæ prawa oskar¿onych i podejrzanych”,

Organ ten stanowi o pewnej specyfice s¹downictwa hybrydowego w Sierra Le-
one, gdy¿ MTKJ i MTKR nie posiadaj¹ takiego sta³ego organu pomocniczego.

Specjalny Trybuna³ jest finansowany z dobrowolnych datków cz³onków

ONZ. Kraje o najwiêkszych zas³ugach na tym polu tworz¹ tzw. Komitet
Zarz¹dzaj¹cy, który m.in. rozpatruje roczne sprawozdanie finansowe Sekre-
tarza Trybuna³u

. Komitet ten niew¹tpliwie odgrywa pomocn¹ rolê w po-

Zob. M. Pack, Development at the Special Court for Sierra Leone, The Law and Practice

of International Courts and Tribunals, Volume 4, No 1, March 2005, Lejda 2005.

Art. 12 Statutu w zw. z art. 2 umowy ONZ z Sierra Leone.

Co ciekawe rz¹d Sierra Leone maj¹c mo¿liwoœæ wyboru dwóch sêdziów Izby Apelacyjnej,

dwóch Izb Procesowych, a tak¿e zastêpcê Prokuratora wybra³ tylko dwóch swoich obywateli.

Szczegó³owo organ ten jest przedstawiony w: J.R.W.D. Jones, C. Carlton-Hanciles,

H. Kah-Jallow, S. Scratch, I. Yillah, The Special Court for Sierra Leone. A Defence Perspective,
Journal of International Criminal Justice, Volume 2, No 1, March 2004, Oxford 2004.

Tekst na stronie Specjalnego Trybuna³u: www.sc-sl.org

Wiêcej na ten temat, a w szczególnoœci na temat negocjacji poprzedzaj¹cych powo³anie Komi-

tetu Zarz¹dzaj¹cego: P. Mochochoko, G. Tortora, The Management Committee for Special Court
for Sierra Leone

, [w:] Internationalized Criminal Courts. Sierra Leone, East Timor, Kosovo,

Cambodia

, pod red. C. P. R. Romano, A. Nollkaemper and J. K. Kleffner, Oxford 2004.

102

szukiwaniu i zapewnianiu finansowania Specjalnego Trybuna³u, dziêki nie
mu s¹d ten posiada tak¿e naturalne polityczne zaplecze. Jednak fakt, ¿e g³ów-
nym darczyñc¹ s¹ Stany Zjednoczone, co dla wielu stanowi przyk³ad polity-
ki tego kraju wymierzonej w MTK

mo¿e budziæ uzasadnione kontrowersje

i sprzyjaæ zarzutom, ¿e Specjalny Trybuna³ nie jest wolny od nacisków poli-
tycznych swoich darczyñców. Zosta³o to zreszt¹ bardzo szybko podniesione
przez adwokatów jednego z oskar¿onych – Samuela Hinga Normana, którzy
twierdzili ¿e istnienie Komitetu Zarz¹dzaj¹cego wp³ywa na niezale¿noœæ
Specjalnego Trybuna³u, a przez to nie jest on legitymizowany aby s¹dziæ ich
klienta. Izba Apelacyjna 13 marca 2004 odrzuci³a te zarzuty

Pierwsza propozycja bud¿etu przedstawiona przez Sekretarza General-

nego wynios³a 114.6 miliony USD na 3 lata dzia³alnoœci, jednak w wyniku
sprzeciwu Rady Bezpieczeñstwa zosta³ on zmieszony do 57 miliony USD

Ostatecznie Specjalny Trybuna³ poch³on¹³ 19.4 miliony USD w trakcie pierw-
szego roku dzialania, 30.2 miliony USD w drugim roku i 25.8 miliony USD
w trzecim

. Problemy finansowe s¹ jednak na porz¹dku dziennym i jego

dalsza praca jest ci¹gle zagro¿ona brakiem odpowiednich funduszy. Ca³y
personel zatrudniany jest na pó³roczne kontrakty, na bie¿¹co odnawiane

Specjalny Trybuna³ posiada osobowoœæ prawn¹ – mo¿e m.in. zawieraæ

umowy cywilno-prawne, a tak¿e umowy miêdzynarodowe. Sêdziowie, Pro-
kuratorzy oraz Sekretarz i cz³onkowie ich rodzin posiadaj¹ przywileje i im-
munitety dyplomatyczne. Specjalny Trybuna³ nie jest czêœci¹ systemu s¹do-
wego Sierra Leone, orzeka w swoim imieniu, a nie w imieniu tego kraju.
Wszystkie organy w³adzy publicznej w tym kraju s¹ natomiast zobowi¹zane
do wspó³pracy ze wszystkimi jego organami. Jêzykiem urzêdowym Specjal-
nego Trybuna³u jest jêzyk angielski.

W stan oskar¿enia dotychczas postawiono 13 osób: 5 cz³onków RUF,

4 cz³onków AFRC, 3 cz³onków CDF oraz by³ego Prezydenta Liberii – Char-
les’a Taylor’a. Dwóch cz³onków RUF, w tym lider tej organizacji – Fadoy

Zob. J.R.W.D. Jones, C. Carlton-Hanciles, H. Kah-Jallow, S. Scratch, I. Yillah, The

Special… ,

s. 223

Tekst decyzji Izby Apelacyjnej dostêpny na: http://www.sc-sl.org/Documents/SCSL-04-

14-PT-034-I.pdf (odwiedzane: 12.08.2005)

Zob. B. K. Dougherty, Right-sizing…, s. 320.

Dane ze strony internetowej Specjalnego Trybuna³u: www.sc-sl.org

Por. J.R.W.D. Jones, C. Carlton-Hanciles, H. Kah-Jallow, S. Scratch, I. Yillah, The

Special… ,

s. 223.

103

Sankoh, zmar³o w areszcie Specjalnego Trybuna³u. Charles Taylor oraz li-
der AFRC – Paul Koroma s¹ nadal poszukiwani, tak wiêc obecnie w aresz-
cie przebywa 9 osób

. Procesy osób pochodz¹cych z trzech g³ównych orga-

nizacji bior¹cych udzia³ w konflikcie w Sierra Leone pogrupowano i obecnie
tocz¹ siê trzy sprawy g³ówne: przeciwko oskar¿onym z RUF, AFRC i CDF.

4. Jurysdykcja

Jurysdykcja ratione personae

Artyku³ 1 Statutu stanowi, ¿e Specjalny Trybuna³ ma jurysdykcje nad

osobami „które ponosz¹ najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ za naruszenia miê-
dzynarodowego prawa humanitarnego i prawa Sierra Leone dokonane na
terytorium tego kraju (...), a wœród nich przywódcy, którzy dokonuj¹c tych
zbrodni zagrozili przyjêciu oraz wprowadzeniu procesu pokojowego w Sier-
ra Leone”.

Takie sformu³owanie art. 1 odpowiada wczeœniejszym zapowie-

dziom Sekretarza Generalnego ONZ, który w swych raportach wskazywa³,
i¿ przysz³y Specjalny Trybuna³ winien os¹dziæ nie wiêcej ni¿ 25-30 osób
ponosz¹cych najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ za zbrodnie w tym kraju pope³-
nione

. Przyjmuje siê tak¿e, i¿ ograniczenie siê do przywódców najbardziej

odpowiedzialnych za naruszenia nie wp³ywa na elementy definicji zbrodni,
a ma byæ jedynie wskazówk¹ dla strategii prokuratorskiej

Jednak o specyfice jurysdykcji personalnej Specjalnego Trybuna³u

œwiadcz¹ dwie kategorie osób, które do tej pory nigdy nie by³y przedmiotem
miêdzynarodowej jurysdykcji karnej: 1) osoby miêdzy 15 a 18 rokiem ¿ycia,
a wiêc dzieci wed³ug rozumienia Konwencji Praw Dziecka z 1989 roku

oraz 2) cz³onkowie miêdzynarodowych si³ pokojowych, które stacjonowa³y
w tym kraju (g³ównie by³y to oddzia³y zbrojne Ekonomicznej Wspólnoty
Krajów Zachodnio-Afrykañskich). Dodanie tych dwu kategorii osób zdecy-
dowanie wyró¿nia Specjalny Trybuna³ od dotychczasowych miêdzynarodo-
wych s¹dów karnych.

Stan na 10.10.2005.

Por. S. Linton, Cambodia, East Timor and Sierra Leone: Experiments in international

justice

, Criminal Law Forum, Volume 12, Issue 2, Deventer 2001, s. 232.

Zob. D. Shraga, The Second Generation… , s. 25.

Dz. U. 1991, Nr 120, poz. 526.

104

Udzia³ osób nieletnich w konflikcie w Sierra Leone by³ znacz¹cy, a rapor-

ty organizacji miêdzynarodowych zawieraj¹ opisy licznych zbrodni pope³nia-
nych przez t¹ kategoriê walcz¹cych. Szczególnie z³¹ s³aw¹ cieszy³y siê tzw.
Ma³e Oddzia³y Ch³opiêce RUF

. Jednak umieszczenie tej kategorii osób

w statucie Specjalnego Trybuna³u przynios³o uzasadnione kontrowersje. Za-
równo statut MTKJ jak i MTKR nie mówi nic o œciganiu i s¹dzeniu osób
poni¿ej 18 roku, a art. 26 Statutu Rzymskiego MTK wyraŸnie tego zabrania.
Mimo protestów wiêkszoœci lokalnych i miêdzynarodowych organizacji miê-
dzynarodowych, ale przy poparciu rz¹du Sierra Leone i Amnesty International
zapis ten znalaz³ siê w statucie Specjalnego Trybuna³u. Uzasadnieniem dla
niego by³o poszukiwanie kompromisu miêdzy sprawiedliwoœci¹ dla ofiar prze-
stêpstw pope³nianych przez tê grupê a interesami samych dzieci, które dla
wielu by³y jednoczeœnie sprawcami jak i ofiarami tego konfliktu

. W samym

Statucie znajduje siê uregulowanie, i¿ Prokurator prowadz¹c postêpowania
przeciwko nieletnim winien kierowaæ siê dobrem tocz¹cych siê programów
rehabilitacyjnych dla dzieci, a w razie groŸby ich naruszenia winien odst¹piæ
od œcigania na rzecz alternatywnych mechanizmów pojednawczych

. Podob-

ne stanowisko zaj¹³ Prezydent Rady Bezpieczeñstwa w liœcie z dnia 31 stycz-
nia 2001 roku do Sekretarza Generalnego, gdzie wskaza³ na Komisjê Prawdy
i Pojednania za lepiej usytuowan¹ do zajmowania siê tak wra¿liw¹ kwesti¹

Maj¹c na uwadze wspomniane wy¿ej ograniczenia, a tak¿e kontrowersje jakie
wywo³a³ ten przepis nale¿y uznaæ, i¿ jego zamieszczenie by³o b³êdem. Co
wiêcej, Prokurator David Crane 1 listopada 2002 roku na spotkaniu ze studen-
tami Sierra Leone powiedzia³: „dzieci Sierra Leone wycierpia³y siê wystar-
czaj¹co jako ofiary i sprawcy. Nie jestem zainteresowany prowadzeniem po-
stêpowañ przeciwko dzieciom. Chcê œcigaæ tych, którzy zmusili tysi¹ce dzieci
do pope³niania tych okropnych zbrodni”

. Lepszym rozwi¹zaniem by³oby

objêcie tej grupy osób szczególn¹ uwag¹ Komisji Prawdy i Pojednania, bez
poddawania ich jurysdykcji Trybuna³u. Przepis ten dodatkowo razi maj¹c na
uwadze, ¿e Specjalny Trybuna³ zgodnie z za³o¿eniami Sekretarza Generalnego

Por. B. K. Dougherty, Right-sizing… , s. 322.

Por. D. Shraga, The Second Generation… ,s. 26.

Art. 15 ust. 5 Statutu.

UN Doc S/2001/95.

Cytat za: IRINnews.org, 4 Listopad 2002., dostêny na: http://www.irinnews.org/re-

port.asp?ReportID=30752&SelectRegion=West_Africa&SelectCountry=SIERRA_LEONE
(odwiedznane: 13.08.2005).

105

ONZ, ale tak¿e na podstawie wspomnianego ju¿ art. 1 statutu ma s¹dziæ tylko
osoby, które ponosz¹ najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ za naruszenia miêdzyna-
rodowego prawa humanitarnego. Trudno sobie wyobraziæ, ¿e osoba w prze-
dziale wiekowym 13–18 lat mo¿e byæ uznane za najbardziej odpowiedzialn¹
powy¿szych naruszeñ. Przepisy te stoj¹ w faktycznej sprzecznoœci ze sob¹.

Przypadki zbrodni pope³nianych przez miêdzynarodowe si³y pokojowe

w miejscach takich jak: Somalia, Kongo, Mozambik czy Boœnia s¹ powszechnie
znane. Niestety, podobne wydarzenia mia³y miejsce tak¿e w Sierra Leone.
Art. 1 ust. 2 i 1 ust. 3 jest odpowiedzi¹ na takie przypadki. Jednak jurysdykcja
Specjalnego Trybuna³u co do tych osób jest warunkowa (wymaga zatwierdzenia
przez Radê Bezpieczeñstwa ONZ) i subsydiarna w stosunku do jurysdykcji kra-
jów wysy³aj¹cych (mo¿e nast¹piæ tylko w przypadku, gdy kraj wysy³aj¹cy nie
chce lub nie mo¿e os¹dziæ takiej osoby). Mimo, ¿e jak na razie nie dosz³o do
postawienia zarzutów cz³onkom misji pokojowych w Sierra Leone, to wprowa-
dzenie tej regulacji nale¿y oceniæ pozytywnie jako pierwszy krok w przeciw-
dzia³aniu upokarzaj¹cych dla spo³ecznoœci miêdzynarodowej wydarzeñ.

Art. 6 ust. 2 stanowi, ¿e zajmowanie wysokiego stanowiska pañstwowe-

go nie wy³¹cza odpowiedzialnoœci przed Specjalnym Trybuna³em. Natomiast
wydanie aktu oskar¿enia przeciwko Charles’owi Taylor’owi potwierdzi³o tylko
fakt, ¿e jurysdykcja personalna nie ogranicza siê tylko do obywateli Sierra
Leone lub cz³onków misji pokojowych stacjonuj¹cych w tym kraju.

Jurysdykcja ratione temporis

Statut wskazuje na 30 listopada 1996 roku jako datê pocz¹tkow¹ dla jurys-

dykcji Specjalnego Trybuna³u. Daty koñcowej w zwi¹zku z faktem, i¿ w mo-
mencie negocjowania jego powstania konflikt jeszcze trwa³, nie poddano

Wskazana data to moment pierwszej próby pokojowego zakoñczenia sporu –
tzw. Porozumienia Pokojowego z Abidjan miêdzy rz¹dem a RUF. Kwestia
wskazania jurysdykcji czasowej Specjalnego Trybuna³u wzbudzi³a wiele kon-
trowersji w procesie negocjowania Statutu

. Powszechnie przyjmuje siê,

Art. 1 ust. 1 Statutu.

Szczegó³owo na temat wyboru jurysdykcji czasowej: A. Smith, Sierra Leone: The Inter-

section of Law, Policy, and Practice

, [w:] Internationalized Criminal Courts. Sierra Leone,

East Timor, Kosovo, Cambodia

, pod red. C. P. R. Romano, A. Nollkaemper and J. K. Kleffner,

Oxford 2004, s. 130-132.

106

i¿ pocz¹tek konfliktu to marzec 1991 roku i ta data wydawa³a siê najw³a-
œciwsz¹. Jednak Sekretarz Generalny ONZ kieruj¹c siê d¹¿eniem do ograni-
czenia kosztów pracy Trybuna³u oraz jej efektywnoœci¹ wskaza³, i¿ tak d³ugi
okres objêty prac¹ Specjalnego Trybuna³u bêdzie za du¿ym obci¹¿eniem
i wp³ynie negatywnie na jego prace. Wybrano wiêc datê, która z jednej stro-
ny pozwala na w miarê sprawne prowadzenie postêpowañ prokuratorskich
i zbieranie dowodów, a z drugiej obejmuje tak¿e okres w trakcie którego
dosz³o do najwiêkszych zbrodni. Osoby zwi¹zane z RUF i AFRC wskazy-
wa³y na dzieñ 7 lipca 1999 roku, a wiêc datê pokoju z Lomé gwarantuj¹cego
im amnestiê, za najw³aœciwsz¹

. ¯¹dania te zosta³y jednoznacznie odrzu-

cone przez ONZ, której przedstawiciel w Sierra Leone ju¿ w trakcie podpi-
sywania Pokoju z Lomé z³o¿y³ sprzeciw wobec gwarantowania amnestii dla
sprawców najciê¿szych naruszeñ prawa miêdzynarodowego. Co wiêcej sta-
nowisko, i¿ nie przys³uguje amnestia w przypadku najciê¿szych zbrodni zo-
sta³o expresis verbis wyra¿one w art. 10 Statutu. Mimo to dwóch oskar¿o-
nych: Morris Kallon (RUF) i Brima Bazzy Kamara (AFRC) podnieœli sprzeciw
wobec jurysdykcji Specjalnego Trybuna³u twierdz¹c, i¿ postanowienia Po-
koju z Lomé nadal obowi¹zuj¹, a sprzeciw do tego dokumentu zg³oszony
przez ONZ odnosi siê tylko do tej organizacji i nie obowi¹zuje w porz¹dku
prawnym Sierra Leone. Prokurator podniós³, i¿ porozumienie z Lomé nie
by³o traktatem miêdzynarodowym, a tylko porozumieniem miêdzy rz¹dem
Sierra Leone a RUF, które przesta³o obowi¹zywaæ w zwi¹zku z przyjêciem
przez Parlament Sierra Leone ustawy ratyfikuj¹cej Statut Specjalnego Trybu-
na³u

. W decyzji podjêtej przez Izbê Apelacyjn¹ w dniu 13 marca 2004 roku

odrzucono wniosek oskar¿onych przyjmuj¹c argumentacjê Prokuratora, uzu-
pe³niaj¹c j¹ jednak o stwierdzenie, ¿e zbrodnie pope³nione w Sierra Leone
podlegaj¹ uniwersalnej jurysdykcji, a takie nie mog¹ byæ objête amnesti¹

Decyzjê tak¹, mimo ¿e co do meritum w³aœciw¹, nale¿y skrytykowaæ za jej

„Pokojowe porozumienia miêdzy Rz¹dem Sierra Leone a Zjednoczonym Frontem Rewo-

lucyjnym (RUF)” Tekst porozumienia: http://www.sierra-leone.org/lomeaccord.html (odwie-
dzane: 17.08.2005). Pokój ten gwarantowa³ ca³kowit¹ amnestiê dla Fadoy’a Sankoh’a i jego
towarzyszy z RUF oraz cz³onków AFRC w stosunku do czynów pope³nionych od pocz¹tku
konfliktu, tj. od marca 1991 roku do podpisania tego porozumienia.

Zawieraj¹cy wspomniany art. 10 uchylaj¹cy wczeœniejsze porozumienia amnestyjne

w odniesieniu do jurysdykcji Specjalnego Trybuna³u.

Decyzja dostêpna na: http://www.sc-sl.org/Documents/SCSL-04-15-PT-060-I.pdf (odwie-

dzane: 18.08.2005).

107

uzasadnienie. S³usznie zauwa¿y³ A. Cassese

, i¿ porozumienie z Lomé

obowi¹zywa³o w prawie miêdzynarodowym przez pewien czas. Stronami
tej umowy miêdzynarodowej by³o Sierra Leone i partyzanci RUF. Dopiero
podjêcie dzia³añ zbrojnych przez RUF, ³ami¹ce jego postanowienia, a na-
stêpnie wyraŸne wyst¹pienia rz¹du Sierra Leone, który sygnalizowa³, ¿e nie
czuje siê zwi¹zany tymi postanowieniami w wyniku ich z³amania przez RUF,
spowodowa³o, i¿ porozumienie to wygas³o. Taka argumentacja jest zgodna
z prawem zwyczajowym, odnosz¹cym siê do wygaœniêcia traktatów miê-
dzynarodowych, potwierdzonym w odniesieniu do traktatów miêdzy pañ-
stwami przez art. 60 Konwencji wiedeñskiej o prawie traktatów

. Fakt in-

korporowania przez rz¹d Sierra Leone tego dokumentu nie wp³yn¹³ na jego
dalsze obowi¹zywanie, gdy¿ wygaœniêcie samego porozumienia automatycz-
nie uchyli³o obowi¹zywanie aktu prawa wewnêtrznego Sierra Leone tego
dotycz¹cego. Wydaje siê, ¿e Specjalny Trybuna³ winien w wiêkszym stop-
niu skupiæ siê na peremptoryjnym charakterze norm miêdzynarodowych za-
kazuj¹cych i kryminalizuj¹cych najciê¿sze zbrodnie wed³ug prawa miêdzy-
narodowego, co zreszt¹ zosta³o potwierdzone w art. 10 jego statutu.

Jurysdykcja ratione loci

Art. 1 Statutu Specjalnego Trybuna³u jednoznacznie przes¹dza, ¿e jego

jurysdykcja terytorialna rozci¹ga siê tylko na terytorium Sierra Leone.

Jurysdykcja ratione materiae

Na wstêpie nale¿y zauwa¿yæ, i¿ to co odró¿nia jurysdykcje przedmiotow¹

Specjalnego Trybuna³u od m.in. MTKR, MTKJ czy MTK jest brak zbrodni
ludobójstwa. Wynika to ze specyfiki konfliktu w Sierra Leone, gdzie motywem
pope³nianych zbrodni nie by³o „zniszczenia w ca³oœci lub czêœci grupy narodo-
wej, etnicznej, rasowej lub religijnej”

. Ostatecznie Statut wymienia trzy rodza-

je przestêpstw w rozumieniu miêdzynarodowego prawa humanitarnego

A. Cassese, The Special Court and International Law. The Decision Concerning the Lomé

Agreement Amnesty

, Journal of International Criminal Justice, Volume 2, No. 4, December

2004, Oxford 2004, s. 1130-1140.

Dz. U. 1990, nr 74, poz. 439.

Art. 6 Statutu Rzymskiego MTK.

Odpowiednio art. 2, 3 i 4 Statutu.

108

1) zbrodnie przeciwko ludzkoœci, czyli „pope³nianie w ramach rozleg³e-

go lub systematycznego, œwiadomego ataku skierowanego przeciwko ludno-
œci cywilnej”

m.in. zabójstw, eksterminacji, niewolnictwa, tortur, gwa³tów

i innych przestêpstw seksualnych.

2) naruszenie wspólnego Konwencjom Genewskim z 12 sierpnia 1949

roku art. 3

oraz Protoko³u Dodatkowego nr II z 8 sierpnia 1977 roku.

3) inne powa¿ne naruszenia miêdzynarodowego prawa humanitarnego

w postaci: umyœlnych ataków na ludnoœæ cywiln¹ lub jednostki nie bior¹ce
bezpoœredniego udzia³u w dzia³aniach zbrojnych; umyœlnych ataków na per-
sonel i sprzêt misji humanitarnych i pokojowych stacjonuj¹cych na terenie
Sierra Leone na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych; werbowanie
i zaci¹ganie do si³ zbrojnych oraz wykorzystywanie w dzia³aniach zbrojnych
osób poni¿ej 15 roku ¿ycia.

Obok tych trzech rodzajów przestêpstw w rozumieniu miêdzynarodowe-

go prawa humanitarnego art. 5 Statutu rozci¹ga jurysdykcjê Specjalnego
Trybuna³u na dwa przestêpstwa na podstawie prawa Sierra Leone: przestêp-
stwa w stosunku do dzieci p³ci ¿eñskiej na podstawie stosownej ustawy
z 1926 roku oraz niszczenie i dewastowanie nieruchomoœci na podstawie
ustawy wewnêtrznej z 1861 roku.

Szerzej zostan¹ omówione tylko dwa z przestêpstw podlegaj¹cych ju-

rysdykcji Specjalnego Trybuna³u, gdy¿ tylko one stanowi¹ swego rodzaju
novum

w miêdzynarodowym prawie karnym.

Przestêpstwo umyœlnego atakowania personelu i sprzêtu misji humani-

tarnych i pokojowych na podstawie stacjonuj¹cych na terenie Sierra Leone
na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych zosta³o wprowadzone do Sta-
tutu pod naciskami ONZ, która by³a ci¹gle poruszona wydarzeniami z maja
2000 roku, kiedy to RUF wzi¹³ do niewoli ponad 500 cz³onków misji poko-
jowej stacjonuj¹cej w tym kraju

Natomiast przestêpstwo werbowania i zaci¹gania do si³ zbrojnych oraz

wykorzystywania w dzia³aniach wojennych osób poni¿ej 15 roku ¿ycia

by³o prób¹ zmierzenia siê z tak powszechnym udzia³em nieletnich w kon-
flikcie zbrojnym w tym kraju. Zamieszczenie tego rodzaju przestêpstwa

Dz. U. 1956, nr 38, poz. 171, za³.

Zob. D. Shraga, The Second Generation… ,s. 23.

Zarówno Statut MTKJ jak i MTKR nie zawieraj¹ takiego przestêpstwa, znalaz³o siê ono

jednak w Statucie Rzymskim MTK – art. 8 ust. 2 pkt a lit. XXVI.

109

wzbudzi³o liczne kontrowersje. Oskar¿ony m.in. w³aœnie o werbowanie osób
poni¿ej 15 roku – Samuel Hinga Norman

podniós³ zarzut, ¿e w momencie

pope³niania zarzucanych mu czynów, tj. w 1996 roku miêdzynarodowe pra-
wa humanitarne nie zna³o takiego przestêpstwa. W zwi¹zku z tym jego ad-
wokaci podnieœli, ¿e ewentualne s¹dzenie ich klienta za pope³nienie tych
czynów z³amie zasadê nullum crimen, nulla poena sine lege

. Na podstawie

Regu³y 72 (E)

Regu³ Procesowych i Dowodowych zarzut ten zosta³ rozpa-

trzony od razu przez Izbê Apelacyjn¹, która wyda³a stosown¹ decyzjê w tej
sprawie 31 maja 2004 roku

. Specjalny Trybuna³ rozpatruj¹c ten zarzut musia³

odpowiedzieæ na pytanie czy ju¿ od 30 listopada 1996 roku, tj. od pocz¹tku
jurysdykcji temporalnej Specjalnego Trybuna³u istnia³a stosowna norma
zwyczajowa praw miêdzynarodowego mówi¹ca, i¿ rekrutowanie i wykorzy-
stywanie w konfliktach zbrojnych osób poni¿ej 15 roku ¿ycia narusza miê-
dzynarodowe prawo humanitarne. Wszyscy sêdziowie Izby Apelacyjnej byli
zgodni, i¿ przestêpstwo takie jest znane wspó³czesnemu miêdzynarodowe-
mu prawu humanitarnemu. Nie ulega to w¹tpliwoœci, gdy¿ zosta³o ono po-
twierdzone Statutem Rzymskim MTK z 17 lipca 1998 roku, a tak¿e Protoko-
³em Opcyjnym do Konwencji Praw Dziecka o zaanga¿owaniu dzieci
w konflikt zbrojny przyjêty przez Zgromadzenie Ogólne 25 maja 2005 roku

Natomiast w odniesieniu do zarzutu Samuela Hinga Normana potwierdzono
istnienie stosownego zwyczaju ju¿ w listopadzie 1996 roku wiêkszoœci¹ 3:1,
przy opinii odrêbnej sêdziego Geoffrey’a Robertsona. W decyzji przytoczono
wiele dokumentów miêdzynarodowych, które wspominaj¹ o specjalnej

Lider prorz¹dowego CDF, zatrzymany podczas pe³nienia funkcji ministerialnej.

Sprawa ta zosta³ dok³adanie przedstawiona w: M. Happold, International humanitarian

law, war crimes and child recruitment: The Special Court for Sierra Leone’s decision on
“Prosecutor v. Samuel Hinga Norman

”, Leiden Journal of International Law, Volume 18, No

2, June 2005, Cambridge 2005 oraz A. Smith, Child Recruitment and the Special Court for
Sierra Leone

, Journal of International Criminal Justice, Volume 2, No. 4, December 2004,

Oxford 2004.

Regu³y kontrowersyjnej, mog¹cej budziæ uzasadnione obawy. Regu³a ta mówi, ¿e zarzuty

postawione przed prokuratorsk¹ mow¹ otwieraj¹c¹, a dotycz¹ce istotnych kwestii jurysdyk-
cyjnych maj¹ byæ rozpatrywane przez minimum trzech sêdziów Izby Apelacyjnej. W praktyce
oznacza to, ¿e od decyzji podjêtych w ramach tej Regu³y nie ma mo¿liwoœci odwo³ania siê.

Dostêpna na: http://www.sc-sl.org/Documents/SCSL-04-14-AR72(E)-131-7383.pdf

(odwiedzane: 21.08.2005).

Tekst dostêpny na: http://www.unhchr.ch/html/menu2/6/protocolchild.htm (odwiedzane:

21.08.2005).

110

ochronie dzieci w trakcie konfliktów zbrojnych (m.in. Konwencje Genew-
skie z 1949 oraz Konwencjê Praw Dziecka z 1989 roku

), co dla wiêkszoœci

sêdziowskiej dowodzi, ¿e: „rekrutowanie dzieci by³o przestêpstwem ³ami¹-
cym miêdzynarodowe prawo humanitarne (...) na pewno tak¿e ju¿ w listopa-
dzie 1996 (...) a pañstwa wyraŸnie postrzega³y siebie jako prawnie zwi¹zane
tym, ¿e nie wolno rekrutowaæ dzieci (...)”

. W opinii odrêbnej sêdzia Robertson

podniós³, i¿ nie mo¿na z ca³¹ stanowczoœci¹ stwierdziæ, i¿ przestêpstwo to
by³o prawem zwyczajowym przed przyjêciem Statutu Rzymskiego MTK,
tj. przed 17 lipca 1998 roku. PóŸniejsze komentarze do tej decyzji przyznaj¹
raczej racjê sêdziemu Robertsonowi

5. Stosunek do Komisji Prawdy i Pojednania

Powstanie Komisji Prawdy i Pojednania

by³o jednym z warunków wspo-

mnianego ju¿ Porozumienia Pokojowego z Lomé z 7 lipca 1999 roku

Powstanie Komisji przewidziano w okresie do 90 dni od podpisania porozu-
mienia pokojowego. Utworzenie Komisji zosta³o nastêpnie potwierdzone
Ustaw¹ o Komisji Prawdy i Pojednania, przyjêt¹ przez Parlament 13 lutego
2000 roku

. Zgodnie z art. 6 ust. 1 wspominanego aktu Komisja Prawdy

i Pojednania zosta³a powo³ana w celu: „stworzenia bezstronnej historycznej
dokumentacji naruszania i nadu¿yæ praw cz³owieka oraz miêdzynarodowego
prawa humanitarnego w trakcie zbrojnego konfliktu w Sierra Leone w okre-
sie od pocz¹tku konfliktu w 1991 roku do podpisania Porozumienia Pokojo-
wego z Lomé oraz aby zlikwidowaæ bezkarnoœæ, odpowiedzieæ na potrzeby
ofiar, promowaæ pojednanie, a tak¿e zapobiec powtórzeniu naruszeñ i nad-
u¿yæ jakie mia³y miejsce”.

Komisja jest cia³em stworzonym przez Parla-

ment, a wiêc instytucj¹ wewnêtrzn¹ Sierra Leone. Komisja jednak zawiera
pewien pierwiastek miêdzynarodowy, gdy¿ aktywn¹ rolê w jej ustanawianiu
odegrali: Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ oraz przed-
stawiciel Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Praw Cz³owieka, którzy
wybrali zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy o Komisji Prawdy i Pojednania trzech

Dz.U. 1991, Nr 120, poz. 526.

Por. m.in.: M. Happold, International… , s. 292.

ang. The Truth and Reconciliation Commission.

Art. XXVI Pokoju Lomé.

Tekst dostêpny na: http://www.sierra-leone.org/trcact2000.html (odwiedzane: 17.08.2005)

111

Komisarzy nie bêd¹cych obywatelami Sierra Leone

. Miêdzynarodowe by³y

te¿ Ÿród³a finansowania Komisji, pochodz¹ce od miêdzynarodowych dar-
czyñców. Fundusze zobowi¹za³o siê gromadziæ Biuro Wysokiego Komisa-
rza ONZ do Spraw Praw Cz³owieka

Chocia¿ konflikt miêdzy Specjalnym Trybuna³em a Komisj¹ Prawdy

i Pojednania by³ przewidywany

i mimo, i¿ podejmowano pewne kroki

w celu uzgodnienia przysz³ej relacji miêdzy obiema instytucjami

, nie dosz³o

do jego za¿egnania poprzez jasne zapisy prawne. Jeszcze przed faktycznym
rozpoczêciem prac obu instytucji da³o siê zauwa¿yæ rysuj¹cy siê spór miêdzy
dwoma podejœciami: po jednej stronie stali zwolennicy Komisji Prawdy i Po-
jednania i jej prymatu nad Specjalnym Trybuna³em uwa¿aj¹cy, i¿ charaktery-
styczne zachodowi kryminalne dochodzenie sprawiedliwoœci w Sierra Leone
zagrozi w¹t³emu pokojowi w tym kraju; po drugiej stronie znajdowali siê zwo-
lennicy sprawiedliwoœci dochodzonej drog¹ s¹dow¹, nie wierz¹cy w potencja³
Komisji Prawdy i Pojednania w rzeczywistym rozliczeniu przesz³oœci tego
kraju

. Pewne próby wskazania przysz³ego bezkonfliktowego funkcjonowa-

nia obu instytucji podj¹³ Sekretarz Generalny ONZ

, wskazuj¹c m.in. na rolê,

jak¹ mo¿e odegraæ Komisja w postêpowaniach przeciwko nieletnim.

Obie instytucje funkcjonowa³y równolegle ³¹cznie ponad 18 miesiêcy, tj.

od koñca 2002 roku oraz przez prawie ca³y 2003 rok

. Komisja mia³a swe-

go rodzaju podwójny mandat: do gromadzenia materia³ów i dociekania prawdy
oraz do promowania szeroko pojêtego pojednania i wzajemnego zrozumienia

Komisja liczy³a 7 cz³onków (4 obywateli Sierra Leone oraz 3 obcokrajowców).

Zob. W.A. Schabas, Internationalized Courts and their Relationship with Alternative

Accountability Mechanisms: The Case of Sierra Leone

, [w:] Internationalized Criminal Courts.

Sierra Leone, East Timor, Kosovo, Cambodia

, pod red. C. P. R. Romano, A. Nollkaemper

and J. K. Kleffner, Oxford 2004. s. 159.

Zob. N. Boister, Failing to get the Heart of the Matter in Sierra Leone?. The Truth

Commission is Denied Unrestricted Access to Chief Hinga Norman

, Journal of International

Criminal Justice, Volume 2, No. 4, December 2004, Oxford 2004, s. 1100.

Zob. W.A. Schabas, Internationalized Courts… , s. 165–167.

Zob. W.A.Schabas, Conjoined Twins of Transitional Justice? The Sierra Leone Truth and

Reconciliation Commission and the Special Court

, Journal of International Criminal Justice,

Volume 2, No. 4, December 2004, Oxford 2004, s. 1083.

Raport Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie utworzenia Specjalnego Trybuna³u dla

Sierra Loene z 4 grudnia 2000 roku, UN doc. S/2000/915.

Komisja Prawdy i Pojednania przestawi³a swój koñcowy raport dopiero w paŸdzierniku

2004 roku, jednak faktyczne jej prace zakoñczy³y siê w sierpniu 2003 roku, Por. W.A. Schabas,
Conjoined Twins...

, s. 1084.

112

ofiar i ich przeœladowców. Ta druga rola jest jak najbardziej zrozumia³a maj¹c
na uwadze charakter konfliktu i jego konsekwencje (m.in. demobilizacja w
2001 roku ponad 70.000 walcz¹cych i rozproszenie ich wœród czêsto prze-
œladowanej wczeœniej spo³ecznoœci

), a tak¿e jurysdykcjê personaln¹ Try-

buna³u

. Zakres jurysdykcyjny

obu instytucji w wielu przypadkach siê

pokrywa³. W odniesieniu do jurysdykcji czasowej by³ to okres od pocz¹tku
konfliktu w 1991 roku

do 30 listopada 1996 roku, z któr¹ to dat¹ rozpoczy-

na siê jurysdykcja Specjalnego Trybuna³u. W odniesieniu do jurysdykcji per-
sonalnej Komisja nie prowadzi klasycznego postêpowania karnego, w zwi¹zku
z powy¿szym trudno mówiæ o takiej jurysdykcji (Komisja zajmowa³a siê
zarówno ofiarami jak i przestêpcami), jednak podmiotami znajduj¹cymi siê
w zakresie zainteresowania Komisji by³y nie tylko jednostki, jak w przypad-
ku Specjalnego Trybuna³u, ale te¿ grupy osób. Szczególnymi grupami by³y
dzieci oraz ofiary przemocy seksualnej

. Podobnie w odniesieniu do jurys-

dykcji terytorialnej oraz przedmiotowej zasadniczo ich zakres dla obu insty-
tucji by³ to¿samy. William A. Schabas, cz³onek Komisji Prawdy i Pojedna-
nia, wskaza³ na g³ówne przyczyny napiêæ miêdzy obiema instytucjami:
problemy finansowe i personalne obu instytucji oraz charakter sk³adanych
przed Komisj¹ zeznañ

. Po krótkim omówieniu powy¿szych szczegó³owo

przedstawiona zostanie próba wezwania Samuela Hinga Normana przed
Komisjê Prawdy i Pojednania oraz decyzje Specjalnego Trybuna³u tego do-
tycz¹ce, poniewa¿ w tej sprawie dosz³o do otwartego sporu miêdzy obiema
instytucjami.

Obie instytucje sta³y przed podobnymi problemami finansowymi, a takie

samo Ÿród³o pozyskiwania funduszy sta³o siê naturaln¹ przyczyn¹ konflik-
tów i rywalizacji. Z zak³adanego 10 milionowego USD bud¿etu Komisji uda³o

Zob. C. Fithen, P. Richards, Making War, Crafting Peace. Militia, Soldiers and

Demobilization in Sierra Leone

, [w:] No Peace No War. An Anthropology of Contemporary

Armed Conflicts

, pod red. P. Richards, Oxford–Ateny 2005, s. 131.

Nad osobami „które ponosz¹ najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ za naruszenia”.

Przyjmuj¹c, i¿ w odniesieniu do prac Komisji Prawdy i Pojednania mo¿na u¿ywaæ tego

terminu.

Jurysdykcja Komisji wed³ug cytowanego art. 6 ust. 1 Ustawy o Komisji Prawdy i Pojed-

nania rozci¹ga siê w³aœnie od pocz¹tku konfliktu w 1991 roku do pokoju z Lomé z 7 lipca
1999 roku.

Por. W.A. Schabas, Internationalized Courts... , s. 162.

W.A. Schabas, Conjoined Twins... , s. 1088 i nast.

113

siê zebraæ tylko 4 miliony USD, dla wielu przyczyn¹ tego stanu by³a popu-
larnoœæ Specjalnego Trybuna³u i „przejmowanie” pieniêdzy Komisji. Sytu-
acja ta w bezpoœredni sposób przek³ada³a siê na rywalizacjê obu podmiotów
o wykwalifikowany personel

Kwestia ochrony zeznaj¹cych przed Komisj¹ przed wykorzystywaniem

ich zeznañ w postêpowaniu karnym prowadzonym przeciwko nim by³a sze-
roko dyskutowana jeszcze przed ukonstytuowaniem siê obu instytucji. Nie
zosta³a jednak uregulowana. Mimo pojawiaj¹cych siê napiêæ na tym polu
praktyka pracy Komisji pokaza³a aczkolwiek, i¿ niejasnoœæ tego dotycz¹ca
raczej nie wp³ynê³a odstraszaj¹co na osoby zeznaj¹ce przed jej obliczem,
a tak¿e i¿ nie by³o przypadków korzystania z zeznañ z³o¿onych przed Ko-
misj¹ przez Specjalny Trybuna³. Co wiêcej Prokurator David Crane wielo-
krotnie publicznie dawa³ do zrozumienia, i¿ nie zamierza korzystaæ z mate-
ria³ów Komisji

. W sposób odmienny jednak rozwi¹zano problem mo¿liwoœci

sk³adania zeznañ przed Komisj¹ przez osoby, wobec których skierowano akt
oskar¿enia i które znajdowa³y siê w areszcie czekaj¹c na rozprawê przed
Specjalnym Trybuna³em.

Pierwszym

oskar¿onym, który wyst¹pi³ o publiczne zeznania przed

Komisj¹ Prawdy i Pojednania by³ Samuel Hinga Norman

. Decyzje Spe-

cjalnego Trybuna³u w jego sprawie by³y te¿ zarazem jednymi z pierwszych,
jakie podjêto. W koñcu sierpnia 2003 roku Hinga Norman wyst¹pi³ poprzez
swojego adwokata do Komisji o umo¿liwienie mu z³o¿enia publicznych ze-
znañ przed jej obliczem. Mimo, ¿e Komisja w tym momencie zakoñczy³a
etap przes³uchañ, to jednak maj¹c na uwadze pozycje Normana podjêto od-
powiednie kroki aby spe³niæ jego proœbê. Pomys³ ten od pocz¹tku spotka³ siê
ze sprzeciwem ze strony Prokuratora Specjalnego Trybuna³u, uwa¿aj¹cego
m.in., i¿ Norman mo¿e wykorzystaæ t¹ okazjê do wzbudzenia niepokojów
w spo³eczeñstwie i zastraszenia potencjalnych œwiadków. Sekretariat Spe-
cjalnego Trybuna³u przygotowa³ „Praktyczne wskazówki na temat procedu-
ry postêpowania w sprawach wniosków pañstwa, Komisji Prawdy i Pojedna-
nia lub innego upowa¿nionego podmiotu dotycz¹cych zbierania zeznañ od
osób znajduj¹cych siê w areszcie Trybuna³u”

, które zosta³y przyjête przez

Ibidem, s. 1089.

Por. W.A. Schabas, Internationalized Courts… , s. 166.

Kolejne dwie osoby to: Augustine Gbao i Issa Hassan Sesay.

Szczegó³owy informacje i kulisy tej sprawy zawarte w: N. Boister, Failing to get...,

s. 1100-1117.

114

Specjalny Trybuna³ 9 wrzeœnia 2003 roku, a nastêpnie pod wp³ywem naci-
sków Komisji znowelizowane 4 paŸdziernika tego samego roku

. Praktycz-

ne wskazówki upowa¿niaj¹ sêdziego Izby Procesowej do rozpatrywania po-
dañ o umo¿liwienie przes³uchania. Podanie powinno zawieraæ m.in. listê
pytañ, jakie maj¹ byæ zadane osobie znajduj¹cej siê w areszcie Specjalnego
Trybuna³u

. Samo przes³uchania odbywa siê w obecnoœci pracownika Spe-

cjalnego Trybuna³u, który mo¿e uniemo¿liwiæ zadawania niektórych pytañ,
a nawet w pewnych sytuacjach przerwaæ przes³uchanie (art. 7). Dnia 7 paŸ-
dziernika Komisja wyst¹pi³a o wydanie zgody na publiczne przes³uchanie
Normana. Wniosek rozpatrywa³ sêdzia Bankole Thompson, który decyzj¹
z 29 paŸdziernika odrzuci³ wniosek

. Decyzja, ku zdumieniu wielu specja-

listów

, zosta³a oparta na za³o¿eniu, i¿ wydanie zgody na przes³uchanie

Normana przez Komisjê naruszy przys³uguj¹ce mu domniemanie niewinno-
œci. Sêdzia Thompson pos³uguj¹c siê uzasadnieniem wniosku Komisji,
w którym znajdowa³o siê sformu³owanie, i¿ Norman odgrywa³ jedn¹ z cen-
tralnych ról w konflikcie stwierdzi³, i¿ samo uwzglêdnienie wniosku posta-
wi³oby Normana w sytuacji osoby os¹dzonej i odpowiedzialnej za konflikt
w Sierra Leone bez wczeœniejszego postêpowania sadowego. Argumentacja
ta budzi jak najwiêksze w¹tpliwoœci w szczególnoœci w kontekœcie podob-
nych sformu³owañ jakie zawarto w prokuratorskim akcie oskar¿enia

, a na-

stêpnie w decyzji s¹du potwierdzaj¹cej jego zasadnoœæ. Komisja odwo³a³a
siê od tej decyzji do Izby Apelacyjnej Specjalnego Trybuna³u, sprawê rozpa-
trzy³ ówczesny Prezydent Trybuna³u – sêdzia Geoffrey Robertson, wydaj¹c
decyzjê w dniu 28 listopada 2003 roku

. Sêdzia Robertson udzieli³ zgody na

spotkanie Komisarzy z Normanem, jednak odmówi³ przes³uchania publicz-
nego. Co ciekawe w ¿adnym punkcie decyzji nie odniós³ siê do kontrower-
syjnej argumentacji sêdziego Izby Procesowej. W argumentacji powtórzono

Tekst dostêpny na: http://www.sc-sl.org/practicedirection-090903.html (odwiedzane:

18.082005).

Ibidem, art. 2.

Dostêpna na: http://www.sc-sl.org/Documents/SCSL-03-08-PT-101.pdf (odwiedzane:

18.082005).

Zob. W.A.Schabas, Internationalized Courts… , s. 168.

Skonsolidowana wersja aktu oskar¿enia, dostêpna na: http://www.sc-sl.org/Documents/

SCSL-04-14-PT-003.pdf (odwiedzane: 18.08.2005).

Dostêpna na: http://www.sc-sl.org/Documents/SCSL-03-08-PT-122.html (odwiedzane:

18.08.2005).

115

w¹tpliwoœci zg³aszane wczeœniej przez Prokuratora, wspomniano te¿ Trybu-
na³ Norymberski oraz MTKJ, które wed³ug sêdziego Robertsona nie dopuœci-
³yby do sk³adania publicznych zeznañ przez osoby wobec, których toczy siê
postêpowanie karne. Sêdzia Robertson zasugerowa³ te¿, i¿ w ¿adnym wypad-
ku nie mo¿e uniemo¿liwiæ przekazania przez Normana pisemnych zeznañ.
Ostatecznie Norman nie wykaza³ ¿adnej inicjatywy aby z³o¿yæ zeznania
w formie pisemnej lub w obecnoœci Komisarzy, ale bez udzia³u publicznoœci,
co w pewien sposób uwiarygodnia argumentacje Prokuratora i sêdziego Ro-
bertsona, i¿ publiczne zeznania przed Komisj¹ by³y tylko pretekstem do „wy-
bielania” siebie lub przerzucania oskar¿eñ na innych. Niemniej jednak decy-
zje te wzbudzi³y wiele zamieszania wœród zainteresowanych stron, a tak¿e
znacznie pogorszy³y stosunki miêdzy Komisj¹ a Specjalnym Trybuna³em.
Podzieli³y te¿ specjalistów: Schabas nie przywi¹zuje do nich wielkiej wagi

jednak Boister jest ju¿ zdecydowanie bardziej krytyczny, podwa¿aj¹c zasad-
noœæ decyzji odmownej, a tak¿e przewiduj¹c, i¿ przynosi to niebezpieczny
precedens miêdzynarodowy, który mo¿e w przysz³oœci utrudniæ w innych kra-
jach w³aœciw¹ wspó³pracê cia³ podobnych do Komisji Prawdy i Pojednania
z s¹downictwem karnym, a tak¿e uniemo¿liwiæ procesy pojednawcze w tych
krajach

. Niew¹tpliwie nale¿y nie zgodziæ siê z argumentacj¹ decyzji sêdzie-

go Izby Procesowej, jednak argumentacja sêdziego Robertsona wydaje siê
przekonywuj¹ca, gdy¿ kieruj¹c siê dobrem tocz¹cego siê postêpowania karnego
mo¿na zak³adaæ zagro¿enia, jakie p³yn¹ z umo¿liwienia oskar¿onemu niepod-
wa¿alnego, jednostronnego wyst¹pienia publicznego. Kontrowersje tego doty-
cz¹ce wynikaj¹ w du¿ym stopniu z zasygnalizowanego wczeœniej konfliktu miê-
dzy zwolennikami prawno-karnego dochodzenia do sprawiedliwoœci w krajach
takich jak Sierra Leone, a osobami postrzegaj¹cymi „miêkkie”, ugodowe spo-
soby za bardziej adekwatne w szczególnoœci do pañstw afrykañskich.

Nale¿y zgodziæ siê z pogl¹dami Schabasa, i¿ przyk³ad Sierra Leone poka-

zuje, ¿e mimo potencjalnych Ÿróde³ konfliktów Komisja Prawdy i Pojednania
mo¿e bezkonfliktowo funkcjonowaæ obok s¹du karnego w innych krajach

Jednak s³usznym wydaje siê postulat by w przysz³oœci w podobnych sytu-
acjach uwzglêdniono odpowiednie regulacje prawne, pozwalaj¹ce w sposób
jednoznaczny okreœliæ wzajemne stosunki obu podmiotów.

W.A. Schabas, Internationalized Courts... , s. 169.

N. Boister, Failing to get… , s. 1115-1116.

W.A. Schabas, Internationalized Courts... , s. 180.

116

6. Status prawny Specjalnego Trybuna³u w œwietle jego decyzji

w sprawie immunitetu Charles’a Taylora.

Dnia 7 marca 2003 roku Specjalny Trybuna³ wyda³ akt oskar¿enia oraz

wystosowa³ nakaz aresztowania ówczesnego Prezydenta Liberii – Charles’a
Taylora. Sprzeciw prawników Taylora sprowokowa³ Specjalny Trybuna³ do
odpowiedzi na pytanie o status prawny tego s¹du. Sprawa ta przynosi tak¿e
ciekawe implikacje w odniesieniu do g³oœnego wyroku MTS z 14 lutego
2002 roku w sprawie Kongo przeciwko Belgii (sprawa „nakazu aresztowa-
nia”)

. Przedstawiaj¹c szczegó³owo t¹ sprawê, a nastêpnie j¹ analizuj¹c

zostanie podjêta próba odpowiedzi na pytanie o status prawny Specjalnego
Trybuna³u, a tak¿e pokazany przyk³ad specyficznej i niestety nierzadko b³êd-
nej argumentacji jak¹ mo¿na znaleŸæ w jego dotychczasowych decyzjach.

Dnia 4 czerwca 2003 roku akt oskar¿enia wraz z nakazem aresztowanie

przekazano w³adzom Ghany – kraju, w którym w owym czasie przebywa³
Taylor. Nie zosta³ jednak tam zatrzymany, a 23 lipca 2003 roku jego prawni-
cy z³o¿yli sprzeciw wobec aktu oskar¿enia. W miêdzyczasie, tj. w sierpniu
tego roku Charles Taylor zosta³ pozbawiony w³adzy w Liberii i otrzyma³
azyl w Nigerii. Obroñcy Taylora podnieœli, ¿e Specjalny Trybuna³ po pierw-
sze nie zosta³ powo³any na podstawie Rozdzia³u VII Karty Narodów Zjed-
noczonych co mog³oby znosiæ immunitet ich klienta, a po drugie odnosz¹c
siê do wyroku MTS w sprawie „nakazu aresztowania” stwierdzili, ¿e s¹d ten
nie ma charakteru miêdzynarodowego. W zwi¹zku z powy¿szym wed³ug
obroñców Taylora jego immunitet, jako g³owy pañstwa, wy³¹cza jurysdyk-
cjê Specjalnego Trybuna³u nad nim. Decyzja Izby Apelacyjnej

oddalaj¹ca

sprzeciw Taylora zosta³a wydana 31 maja 2004 roku

Odnosz¹c siê do zarzutów Taylora, Izba Apelacyjna po pierwsze stara³a

siê wskazaæ na zwi¹zki Specjalnego Trybuna³u z Rozdzia³em VII Karty
Narodów Zjednoczonych. Wskazano, i¿ umowa miêdzy ONZ a rz¹dem Sierra

Ang. Arrest Warrant (Yerodia) Case, treœæ wyroku dostêpna na: http://www.icj-cij.org/

icjwww/idocket/iCOBE/icobejudgment/icobe_ijudgment_20020214.PDF, (odwiedzane:
10.10.2005).

W sprawie tej podobnie jak w przypadku zarzutu Samuela Hinga Normana w odniesieniu do

stawianego mu zarzutu rekrutowania dzieci zastosowano Regu³ê 72 (E) Regu³ Procesowych
i Dowodowych a decyzjê wyda³a Izba Apelacyjna, bez mo¿liwoœci odwo³ania siê od niej.

Jego szczegó³owa analiza: M. Frulli, The Quastion of Charles Taylor’s Immunity, Journal

of International Criminal Justice, Volume 2, No. 4, December 2004, Oxford 2004 oraz

117

Leone ustanawiaj¹ca Specjalny Trybuna³ ma podstawê prawn¹ nie tylko
w art. 1 Kraty NZ, ale tak¿e w jej art. 39 i 41 (czyli w Rozdziale VII).
Wed³ug sêdziów Rada Bezpieczeñstwa rozpozna³a zagro¿enie dla pokoju na
podstawie art. 39, a nastêpnie dzia³aj¹c w ramach swych uprawnieñ z art. 41
zdecydowa³a podpisaæ stosown¹ umowê z Sierra Leone powo³uj¹c¹ Spe-
cjalny Trybuna³. Mimo przyznania, ¿e Specjalny Trybuna³ ró¿ni siê od MTKJ
i MTKR, które mia³y podstawê w Rezolucjach Rady Bezpieczeñstwa oparto
siê na wy¿ej wspomnianej argumentacji i stwierdzono, ¿e ma on podstawê
w Rozdziale VII Karty NZ. Mimo, ¿e literalnie trzymaj¹c siê zarzutów Tay-
lora w tym miejscu Izba Apelacyjna mog³aby skoñczyæ to jednak zajêto siê
drug¹ kwesti¹, a mianowicie odpowiedzi¹ na pytanie czy immunitet Taylora
mimo wszystko mo¿e wy³¹czyæ jurysdykcjê nad nim. Po pierwsze przywo-
³ano art. 6 ust. 2 Statutu, stwierdzaj¹cy ¿e pe³nione funkcje publiczne, w tym
pe³nienie obowi¹zków g³owy pañstwa, nie wy³¹cza takich osób spod jurys-
dykcji Specjalnego Trybuna³u. Wskazano, tak¿e na podobne przepisy znaj-
duj¹ce siê w statutach miêdzynarodowych s¹dów karnych (m. in. Trybuna³u
Norymberskiego i MTK). Wed³ug sêdziów przyk³ady te pokazuj¹, i¿ mog¹
istnieæ sytuacje uchylaj¹ce nawet immunitet urzêduj¹cej g³owy pañstwa.
Nastêpnie powo³ano siê na sprawê „nakazu aresztowania”

i sk³ad orzekaj¹-

cy podzieli³ pogl¹d, i¿ nale¿y rozgraniczyæ sytuacjê stawiania zarzutów przez
s¹d krajowy oraz miêdzynarodowy. W konkluzji wskazano, ¿e Specjalny
Trybuna³ nale¿y do tej drugiej kategorii, a wiêc posiada mandat spo³ecznoœci

Z. Deen-Racmany, Prosecutor v. Taylor: The Status of the Special Court for Sierra Leone
and It’s Implications for immunity

, Leiden Journal of International Law, Volume 18, No 2,

June 2005, Cambridge 2005.

W sprawie tej MTS musia³ orzec czy istniej miêdzynarodowe prawo zwyczajowe wy³¹cza-

j¹ce immunitet przys³uguj¹cy urzêduj¹cemu ministrowi jednego pañstwa w przypadku po-
stawienia mu zarzutów powa¿nego naruszenia miêdzynarodowego prawa humanitarnego.
W przedmiotowym stanie faktycznym MTS uzna³, i¿ urzêduj¹cemu ministrowi przys³uguje
pe³ny immunitet w zakresie jurysdykcji karnej sprawowanej przez s¹d krajowy innego pañ-
stwa. Orzekaj¹c w ten sposób MTS stwierdzi³, i¿ osoba taka mo¿e byæ postawiona „przed
pewnymi miêdzynarodowymi s¹dami karnymi”

(ang. before certain international criminal

courts

). Niektórzy autorzy podnosz¹, i¿ mimo takiego orzeczenia istnieje norma zwyczajo-

wa, i¿ immunitet mo¿e byæ wy³¹czony w odniesieniu do aktów stanowi¹cych ius cogens,
jednak jest to co najwy¿ej norma in statu nascendi (Zob. W. Czapliñski, A. Wyrozumska,
Prawo miêdzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe

, Wyd. 2, Warszawa 2004, s. 247).

Sêdziowie Specjalnego Trybuna³u mieli szansê rozwin¹æ ten problem, jednak nie zosta³ on
przez nich dostatecznie zbadany.

118

miêdzynarodowej, co powoduje, ¿e immunitet urzêduj¹cej g³owy pañstwa
nie mo¿e byæ przeszkod¹ dla jego jurysdykcji. W zakoñczeniu swego wy-
wodu w dosyæ kuriozalny sposób zauwa¿ono, ¿e skar¿¹cy przesta³ byæ ju¿
g³ow¹ pañstwa, a wiêc nawet w przypadku innego rozstrzygniêcia w tej spra-
wie Specjalny Trybuna³ móg³by ponowiæ akt oskar¿enia wraz z nakazem
aresztowania i wtedy ju¿ nie by³oby problemu z immunitetem.

Nale¿y zgodziæ siê z g³osami krytycznymi, z jakimi spotka³o siê takie

uzasadnienie s³usznej decyzji Specjalnego Trybuna³u

100

. Izba Apelacyjna

pomyli³a zagadnienie miêdzynarodowej natury Specjalnego Trybuna³u
z jego podstaw¹ prawn¹. Miêdzynarodowoœæ Specjalnego trybuna³u wyni-
ka z jego charakterystyki: powsta³ na podstawie miêdzynarodowej umowy
miêdzy ONZ a Sierra Leone; podstaw¹ orzekania s¹ g³ównie naruszenia
miêdzynarodowego prawa humanitarnego; finansowany jest poprzez do-
browolne wp³aty pochodz¹ce od spo³ecznoœci miêdzynarodowej; jego sk³ad
jest mieszany, a nawet z przewag¹ obcokrajowców; posiada osobowoœæ
prawn¹, a wiêc mo¿e zawieraæ umowy, w tym tak¿e miêdzynarodowe;
wreszcie nie jest czêœci¹ systemu s¹dowego Sierra Leone, swe decyzje
i wyroki wydaje we w³asnym imieniu. Taka charakterystyka w zupe³noœci
wystarczy³aby dla wskazania, ¿e Specjalny Trybuna³ ma miêdzynarodowy
charakter, którego brak zarzucali obroñcy Taylora. Natomiast jeœli chodzi
o podstawê prawn¹ to trudno jej szukaæ w Rozdziale VII Karty NZ. Umo-
wa zosta³a zawarta miêdzy ONZ jako organizacj¹ a Sierra Leone. Mo¿li-
woœæ zawierania przez ONZ umów miêdzynarodowych jest faktem i nie
wynika wcale z Rozdzia³u VII Karty NZ. Przedmiotowa umowa wi¹¿e
tylko ONZ, a nie jej kraje cz³onkowskie. Gdyby Specjalny Trybuna³ zosta³
powo³any na mocy Rozdzia³u VII, tak jak mia³o to miejsce w przypadku
MTKJ i MTKR to jego Statut wi¹za³by nie tylko ONZ i Sierra Leone, ale
tak¿e kraje cz³onkowskie ONZ

101

Tak jak wspomnia³em mimo, ¿e decyzja o odrzuceniu sprzeciwu Taylo-

ra wydaje siê byæ s³uszna, to jej uzasadnienie oraz tezy tam postawione s¹
zdecydowanie b³êdne i wypaczaj¹ce rzeczywisty charakter Specjalnego Try-
buna³u i podstawê prawn¹ jego powstania.

100

Por. M. Frulli, The Quastion of… , s. 1123.

101

Ibidem, s. 1124.

119

7. Podsumowanie.

Specjalny Trybuna³ dla Sierra Leone pracuje ju¿ ponad 3 lata. Mimo

postawienia zarzutów 13 osobom dotychczas nie wydano jeszcze ¿adnego
wyroku

102

. Nie mniej jednak i tak jest to zdecydowanie najbardziej za-

awansowany w pracach trybuna³ umiêdzynarodowiony. Mimo braku wy-
roków znamy ju¿ wiele jego decyzji. Niestety zdecydowana ich wiêkszoœæ,
w tym te przytaczane w tekœcie, spotka³y siê z uzasadnion¹ krytyk¹. Doko-
nuj¹c ich analizy nale¿y siê zgodziæ z pogl¹dem Z. Deen-Racsman, i¿ jak
na razie s¹dy hybrydowe maj¹ bardzo ma³y wk³ad w rozwój orzecznictwa
miêdzynarodowo-karnego, a argumentacja zawarta w ich pierwszych de-
cyzjach jest na doœæ niskim poziomie

103

. Nie mniej jednak ju¿ na przyk³a-

dzie Specjalnego Trybuna³u widaæ, ¿e ich funkcjonowanie mo¿e przynieœæ
pewne nowe rozwi¹zania dla tej prê¿nie rozwijaj¹cej siê dziedziny prawa
miêdzynarodowego. Poddanie pod jego jurysdykcjê przestêpstwa w posta-
ci rekrutowania oraz wykorzystywania w dzia³aniach zbrojnych osób poni-
¿ej 15 roku ¿ycia, czy nawet czysto symboliczne rozszerzenie jego jurysdykcji
na cz³onków misji humanitarnych i pokojowych stacjonuj¹cych w tym kraju,
którzy dopuœcili siê naruszeñ miêdzynarodowego prawa humanitarnego na
pewno jest krokiem pozytywnym. Nawet jednak niew¹tpliwy b³¹d, jakim
by³o wprowadzenie do Statutu Specjalnego Trybuna³u zapisu umo¿liwia-
j¹cego poddanie jego jurysdykcji osób miêdzy 15 a 18 rokiem ¿ycia przy-
nios³o interesuj¹c¹ debatê nad rozwi¹zaniem problemu zbrodni pope³nia-
nych przez nieletnich. Ciekawym Ÿród³em informacji dla ewentualnych
przysz³ych podobnych rozwi¹zañ mog¹ byæ tak¿e doœwiadczenia równo-
czesnego wspó³istnienia Komisji Prawdy i Pojednania z umiêdzynarodo-
wionym trybuna³em.

Zupe³nie odrêbn¹ kwesti¹ jest oczywiœcie ocena roli, jak¹ Specjalny Try-

buna³ odgrywa w os¹dzeniu i rozliczeniu zbrodni, jakie mia³y miejsce w Sierra
Leone oraz jego oddzia³ywanie na rozwój judykatury tego kraju. Odnosz¹c siê
do pierwszej kwestii mo¿na postawiæ pytanie, czy gdyby nie by³o takiego umiê-
dzynarodowionego trybuna³u, to jaka alternatywa by³aby mo¿liwa dla tego
kraju? Zdecydowanie na korzyœæ Specjalnego Trybuna³u przemawia te¿ fakt,
i¿ wraz z rozwojem prac nad nim konflikt ten po ponad 10 latach zamiera³, a¿

102

Stan na: 10.12.2005.

103

Zob. Z. Deen-Racmany, Prosecutor v. Taylor… , s. 321-322.

120

wreszcie zakoñczy³ siê tu¿ przed rozpoczêciem jego prac

104

. Sukcesy na

drugim polu s¹ tym bardziej przekonywuj¹ce. Obecnoœæ s¹du z pierwiast-
kiem miêdzynarodowym w kraju wyniszczonym przez tocz¹ce siê walki
niew¹tpliwie jest doskona³¹ okazj¹ do szkolenia lokalnych sêdziów, proku-
ratorów czy adwokatów. S¹dy hybrydowe mog¹ odegraæ kluczow¹ rolê
w podniesieniu standardów prawniczych oraz promocji rz¹dów prawa i idei
poszanowania praw cz³owieka

105

, a w³aœnie Sierra Leone proces ten ju¿ siê

rozpocz¹³.

104

Na regulacje dotycz¹ce obrotu diamentami w zwi¹zku z akceptacj¹ przez Œwiatow¹ Orga-

nizacjê Handlu stosowania przez pañstwa cz³onkowskie procesu Kimberly jako przyczynê
zakoñczenia konfliktu w Sierra Leone wskazuje P. Czubik, Zob. P. Czubik, Zakaz handlu... .

105

Por. A. Cassese, The Role of Internationalized... , s. 6.