protetyk sluchu 322[17] o1 01 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Danuta Kurek
Lidia Zabłocka–Żytka

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów interpersonalnych
322[17]O1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr n. med. Marzanna Radziszewska–Konopka
dr inż. Maria Tajchert

Opracowanie redakcyjne:
mgr Joanna Gręda

Konsultacja:
mgr Lidia Liro

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[17]O1.01
„Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów interpersonalnych”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu protetyk słuchu.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Przedmiot i cele psychologii

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Procesy psychiczne człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Osobowość i jej wpływ na funkcjonowanie człowieka

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Rozwój człowieka w poszczególnych okresach życia

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Podstawy komunikacji interpersonalnej

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Praktyczne i etyczne aspekty radzenia sobie z sytuacjami trudnymi

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswajaniu wiedzy z zakresu nawiązywania i utrzymywania

kontaktów interpersonalnych z pacjentem i jego rodziną z zastosowaniem zasad etyki
w działalności zawodowej.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę.

*Gwiazdką oznaczono pytania i ćwiczenia, których rozwiązanie może Ci sprawiać

trudności. W razie wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela.

Schemat układu jednostek modułowych

322[17].O1

Świadczenie usług

medycznych

322[17].O1.01

Nawi

ązywanie

i utrzymywanie kontaktów

interpersonalnych

322[17].O1.02

Prowadzenie dzia

łań

profilaktycznych

i promowanie zdrowia

322[17].O1.03

Stosowanie przepisów

bezpiecze

ństwa i higieny

pracy oraz udzielanie

pierwszej pomocy

322[17].O1.04

Wykorzystywanie technik

informacyjnych

świadczeniu usług

medycznych

322[17].O1.05

Stosowanie przepisów

prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

nawiązywać kontakty z ludźmi,

−

określać swoje mocne i słabe strony w działaniach indywidualnych i zespołowych,

−

stosować różne techniki komunikacji werbalnej i niewerbalnej,

−

stosować zasady współpracy w grupie,

−

dostrzegać problemy i potrzeby innych ludzi,

−

wyrażać swoje sądy w sposób jasny i kulturalny,

−

opanowywać swoje emocje,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu psychologii,

−

scharakteryzować procesy psychiczne,

−

określić rolę procesów poznawczych,

−

scharakteryzować okresy rozwoju psychicznego człowieka,

−

określić składniki osobowości,

−

określić znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,

−

scharakteryzować komunikację werbalną i niewerbalną,

−

ocenić możliwości komunikacyjne osoby w podeszłym wieku,

−

rozpoznać zakłócenia występujące w czasie komunikowania się,

−

zastosować techniki skutecznego komunikowania się,

−

udoskonalić umiejętności przezwyciężania barier komunikacyjnych,

−

rozwiązać konflikty interpersonalne,

−

dobrać techniki negocjacji do określonej sytuacji,

−

dostosować argumentację racjonalną i emocjonalną do określonej sytuacji,

−

poradzić sobie w trudnych sytuacjach zawodowych,

−

przeprowadzić konstruktywną dyskusję,

−

rozpoznać potrzeby pacjenta,

−

przewidzieć oczekiwania pacjenta w zakresie świadczonych usług,

−

zastosować zasady etyki w działalności zawodowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Przedmiot i cele psychologii

4.1.1. Materiał nauczania

Psychologia jest nauką, czyli posiada przedmiot, cel, metody badawcze. Biorąc pod uwagę
przedmiot psychologii definiuje się ją jako:
1. Naukę o zjawiskach i procesach psychicznych.
Psychologia zajmuje się m.in.: procesami uczenia się, motywami działania i uczenia się,
procesami porozumiewania się ludzi, procesami decyzji, strukturą czynności ludzkich i wielu
innymi procesami. W psychologii bada się rozwój tych procesów w ciągu życia jednostki oraz
wszelkie odchylenia od normy, jakie w nich występują. Pytaniami ważnymi, na które
psychologia stara się odpowiedzieć, są: w jaki sposób człowiek w ciągu swego rozwoju
kontaktuje się z otoczeniem, jak wzajemnie oddziaływają na siebie człowiek i jego otoczenie
oraz jak formuje się jego osobowość i skąd biorą się różnice w zachowaniu pewnych osób.
2. Naukę o zachowaniu człowieka i innych zwierząt.
Przez zachowanie rozumiemy te czynności organizmu, które mogą być obserwowane przez
inną osobę lub rejestrowane przez przyrządy eksperymentatora.
3. Naukę o czynnościach człowieka i o człowieku jako podmiocie tych czynności.
Czynność to ukierunkowana aktywność jednostki wobec otaczającego świata, skierowana na
osiągnięcie jakiegoś celu. Czynność jest najwyżej zorganizowanym zachowaniem.
Można wyróżnić różne rodzaje czynności, a wśród nich:

−

Czynności wegetatywne – zapewniają człowiekowi równowagę wewnątrzustrojową. Są to
czynności automatyczne, związane z przemianą materii, zaopatrujące organizm
w pożywienie, tlen, energię, powodujące krążenie krwi, wydalanie zużytych produktów
itd.

−

Czynności ruchowe (lokomocyjne, manipulacyjne) – pozwalają na poznanie przedmiotu.

−

Czynności werbalne (słowne, komunikacyjne) – umożliwiają człowiekowi wzajemne
porozumienie się z innymi, wymienianie opinii, formułowanie sądów.

−

Czynności intelektualne – pozwalają na przekształcanie docierających informacji, na
wykorzystanie ich w nowych sytuacjach. Czynności umysłowe pozwalają planować
działanie, przewidywać skutki, rozumować i rozwiązywać problemy w „umyśle”.

−

Czynności świadome stanowią najwyższą formę czynności.

Cele psychologii jako nauki:
1. Obiektywne opisywanie zachowania jednostek.
2. Wyjaśnianie zachowania jednostek – rozwijanie wiedzy o przyczynach i następstwach tego

zachowania.

3. Dokładne przewidywanie czy, kiedy, w jaki sposób i w jakiej postaci wystąpi dane

zachowanie.

4. Wykazywanie, że możliwe jest kierowanie danym zachowaniem przez wywołanie,

zahamowanie bądź zmienianie w przewidywalny sposób.

5. Polepszenie jakości życia jednostek i całego społeczeństwa – poprzez praktyczne

zastosowanie wiedzy psychologicznej osiągniętej w toku realizacji powyższych celów [15]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Psychologia jest nauką prężnie rozwijającą się i w jej obrębie powstają coraz to nowe
specjalności. W psychologii wyróżnia się wiele działów; należą do nich:

−

psychologia ogólna – zajmuje się badaniem podstawowych procesów psychicznych oraz
czynników, które na nie wpływają,

−

psychologia rozwojowa – zajmuje się rozwojem człowieka od poczęcia aż do śmierci,

−

psychologia społeczna – ustala prawidłowości funkcjonowania jednostki w grupie,

−

psychologia poznawcza – bada świadomość i procesy poznawcze,

−

psychologia eksperymentalna – bada warunki bodźcowe, w których różne jednostki
zachowują się podobnie,

−

psychologia osobowości – bada, opisuje charakterystyczne cechy indywidualne, które
decydują o tym jak różni ludzie reagują na ten sam bodziec,

−

psychologia wychowawcza – zajmuje się psychologicznymi zagadnieniami nauczania
i oddziaływań wychowawczych,

−

psychologia pracy – bada procesy psychiczne, które pojawiają się w toku pracy i wpływają
na jej wydajność,

−

psychologia kliniczna – zajmuje się zaburzeniami w przystosowaniu, formami tych
zaburzeń i ich przyczynami,

−

psychologia rehabilitacji – zajmuje się przywracaniem osób z uszkodzeniami receptorów
i efektorów do normalnego funkcjonowania.

Psychologia jest ściśle związana z innymi naukami.
Psychologia a filozofia – przez stulecia psychologia stanowiła część składową filozofii.
Wyodrębniła się od niej stopniowo, ale i dziś, choć posiada swój odrębny przedmiot, właściwe
sobie metody, nie zatraciła tej łączności, np. z logiką – zajmuje się badaniem myślenia, z etyką
– dzieli zainteresowania procesami woli i ich wartościowaniem, z estetyką – bada zjawisko
twórczości i przeżywania piękna.
Psychologia a pedagogika – systemy pedagogiczne wyrastają z filozofii i psychologii. Wyniki
badań psychologii eksperymentalnej nad pamięcią, uwagą, uczeniem się itd. wykorzystuje się w
pedagogice.
Psychologia a prawo – psychologia ustala warunki niezbędne do wykonywania czynności
prawnych, wskazuje na okoliczności mogące osłabić odpowiedzialność za czyn. Pojęcie

świadomości, wolności, odpowiedzialności, rola popędów i namiętności w powstawaniu aktów
psychicznych i czynów zewnętrznych – leżą u podstaw kryminalistyki. Psycholog ustala
wartość zeznań świadków.
Psychologia a medycyna – nie można rozdzielić funkcjonowania ‘psyche’ i ‘somy’. Choroby
ciała mają wpływ na życie psychiczne człowieka (somatopsychika). Z kolei trudności
psychologiczne, kryzysy zmieniają m.in. odporność organizmu, wpływają na jego
funkcjonowanie (psychosomatyka).
Psychologia a socjologia – rozwój człowieka z jednej strony zależny jest od aspektu
kulturowego, historycznego, społecznego, a z drugiej – wpływa na te obszary i kształtuje je.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co świadczy o tym, że psychologia jest nauką?
2. Jak definiuje się psychologię ze względu na przedmiot?
3. Co to jest czynność w rozumieniu psychologii?
4. Jakie rodzaje czynności wyróżnia się w psychologii?
5. Jakie są cele psychologii?
6. Jakie działy wyróżnia się w psychologii?
7. Z jakimi innymi naukami związana jest psychologia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do wymienionych poniżej rodzajów czynności dopasuj odpowiadające im przykłady:

1) czynności wegetatywne,
2) czynności ruchowe,
3) czynności werbalne,
4) czynności intelektualne,

a) planowanie pracy,
b) proces trawienia,
c) poranny jogging,
d) przekazanie informacji pacjentowi na temat funkcjonowania aparatu słuchowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treści dotyczące psychologii,
2) odnieść zdobytą wiedzą do własnego doświadczenia,
3) dopasować określenia i uzasadnić odpowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przedstaw w sposób graficzny związek psychologii z innymi naukami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treści dotyczące psychologii,
2) narysować odpowiedni graf, przedstawiający związek psychologii z innymi naukami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Przedstaw cele psychologii. Wypisz te cele.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w poradniku odpowiednie treści,
2) przeanalizować podane treści,
3) wypisać cele.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić przedmiot zainteresowania psychologii?



2) zdefiniować psychologię jako naukę?



3) rozróżnić rodzaje czynności w psychologii?



4) określić cele psychologii?



5) wskazać powiązania psychologii z innymi naukami?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Procesy psychiczne człowieka

4.2.1. Materiał nauczania

Proces psychiczny – zdolność organizmu do subiektywnego odzwierciedlania obiektywnie

istniejących przedmiotów i zjawisk świata oraz tego, co dzieje się w nim samym. Proces
psychiczny jest stanem, dzięki któremu zdajemy sobie sprawę z tego, co dzieje się wokół nas
lub w nas – widzimy przedmioty, słyszymy dźwięki, myślimy, przeżywamy marzenia,
pragnienia, odczuwamy potrzeby. Niezależnie od tego, czy są one świadome czy też
nieświadome, zawsze wpływają na nasze postępowanie i warunkują nasze zachowanie.
Poniżej omówione zostały wybrane procesy psychiczne.
Procesy psychiczne można podzielić na trzy grupy:

−

Procesy poznawcze – są to procesy, dzięki którym jednostka poznaje otaczający ją świat
i może dzielić się swoimi spostrzeżeniami z innymi ludźmi.

−

Procesy pobudzeniowe (zwane także emocjonalnymi) umożliwiają podjęcie działania
i ustalenie swojego stosunku do otoczenia. Dzięki nim dokonuje się ocena napływających
informacji z punktu widzenia wartości, jaką przedstawiają dla organizmu. Mobilizują one
energię do wykonania zadań, pozwalają na wykonanie zadań i osiągnięcie celów mających
znaczenie dla jednostki.

−

Procesy wykonawcze rejestrują wszystko, co dzieje się wokół jednostki i w niej samej.
Odbierają informacje docierające do organizmu z różnych źródeł, segregują je
i przetwarzają na własne treści, dzięki czemu mogą być one wykorzystane do własnych
potrzeb, planów, decyzji. Wpływają na organizowanie działania jednostki. Sterują
działaniem, dzięki czemu tworzą się ciągi uporządkowanych czynności; kształtują
umiejętności, nawyki i sprawności.

Procesy poznawcze
Procesy poznawcze dostarczają jednostce informacji o tym, co dzieje się wokół niej
i w niej samej. Dzięki nim świat istniejący odzwierciedla się w mózgu jednostki, w jej
świadomości. Służą one poznawaniu i interpretacji otaczającej nas rzeczywistości.
Podstawowe procesy poznawcze to wrażenia i spostrzeżenia.
Wrażenie – to doświadczenie lub recepcja prostych właściwości bodźców, takich jak jasność,
kolor, głośność, siła dotyku [4, s. 25]
Wrażenie powstaje dzięki zadziałaniu bodźca i odbiorze tego bodźca przez receptor danego
narządu zmysłu. Bodziec to specyficzna dla danego receptora energia fizyczna
o odpowiednim natężeniu i częstotliwości. Przykładowo dla receptorów słuchu są to fale
dźwiękowe.
Rodzaj wrażeń zależy od typu receptora odbierającego wrażenie.

Na podstawie kryterium lokalizacji receptorów dzieli się je na:

1. eksteroreceptory – znajdują się na powierzchni organizmu i odbierają bodźce z otoczenia

organizmu. Wśród nich wyróżnia się:

−

telereceptory – odbierają bodźce znajdujące się w pewnym oddaleniu od organizmu,

−

kontaktoreceptory – odbierają bodźce w zetknięciu z receptorową powierzchnią
organizmu.

2. interoreceptory – znajdują się wewnątrz organizmu i odbierają bodźce z wnętrza

organizmu. Do nich zalicza się:

−

proprioreceptory – znajdują się w narządach ruchu i odbierają bodźce związane
z ruchem i położeniem poszczególnych części ciała,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

wisceroreceptory – znajdują się w narządach wewnętrznych i odbierają bodźce
związane ze stanem tych narządów.

Przykładem telereceptorów są receptory słuchowe, dzięki którym człowiek odbiera dźwięki.
Badania S.J. Crowne wykazały, że ostrość słuchu ludzi zmienia się w zależności od wieku
i częstotliwości dźwięku. Jedną z przyczyn postępującego z wiekiem ubytku słuchu jest
stopniowa utrata napięcia mięśniowego błony bębenkowej [9]
Spostrzeganie – to doświadczenie złożonej charakterystyki bodźców, na przykład konkretnych
przedmiotów

otaczającym

środowisku, łatwych do rozpoznania i nazwania

[4, s.25] W wyniku spostrzegania powstaje subiektywny obraz rzeczywistości, czyli
spostrzeżenie.
Proces spostrzegania zależy od kilku czynników:

−

charakteru rzeczywistego bodźca,

−

funkcjonowania narządów zmysłowych,

−

jakości otoczenia lub tła, w którym ten bodziec następuje,

−

wcześniejszych doświadczeń człowieka z tym bodźcem,

−

osobistych uczuć, nastawień, popędów, potrzeb i celów człowieka [9]

Uwaga – to proces poznawczy, który polega na skierowaniu świadomości na dany przedmiot
lub przeżycia własne człowieka, a także na proces przetwarzania informacji o tym przedmiocie
lub przeżyciu [5, s. 47] Podstawowym zadaniem uwagi jest selekcjonowanie
i ukierunkowanie aktywności poznawczej człowieka. Dzięki temu człowiek ma możliwość
wyboru informacji, które są w danym momencie najistotniejsze, interesują go.
Ze względu na udział woli uwagę dzielimy na:
1. uwagę mimowolną – u jej podstaw leży odruch orientacyjny, który stanowi wrodzoną

reakcję na nowe i nieznane bodźce. Ten rodzaj uwagi wywołują odpowiednio silne
bodźce, bez wysiłku ze strony człowieka,

2. uwagę dowolną – wiąże się ze świadomym zamiarem i udziałem woli człowieka. Dzięki

niej człowiek ma możliwość skupiać się na czynnościach trudnych, nużących, a także
nieprzyjemnych, a koniecznych do wykonania.

Charakterystyka uwagi wiąże się z jej zakresem, natężeniem, przerzutnością i podzielnością.
Powyższe cechy uwagi stanowią istotny aspekt zdobywania nowych informacji, orientacji
w otoczeniu oraz przekazywaniu informacji, co czyni np. protetyk słuchu ucząc obsługi
aparatu, pielęgnacji, serwisowania.
Zakres uwagi – to ilość obiektów, które człowiek może objąć jednocześnie. Badania wskazują,
że człowiek jednocześnie może objąć w jednym akcie uwagi 4–6 obiektów. Liczba ta wzrasta
w miarę ćwiczeń.
Natężenie i trwałość uwagi – oznaczają siłę i intensywność oraz zdolność skupienia się na
danym obiekcie przez dłuższy czas. Mogą ulegać znacznym wahaniom, co ma szczególnie
znaczenie w procesie poznawania nowych treści.
Przerzutność uwagi – to zdolność do szybkiego skupiania uwagi i przenoszenia jej z jednego
obiektu/czynności na drugi. Zdolność ta rozwija się w przeciągu całego rozwoju człowieka,
może być kształtowana i ćwiczona świadomie.
Podzielność uwagi – to zdolność do skupiania uwagi jednocześnie na kilku obiektach czy
czynnościach [5, s. 48]
Wyobrażenia – to obrazy polegające na odzwierciedleniu w świadomości spostrzeganych
poprzednio elementów rzeczywistości [5]
Rodzaj wyobrażeń zależy od analizatora, w obrębie którego one występują. Przykładem mogą
być wyobrażenia słuchowe.
Charakterystyczne dla wyobrażeń są:

−

brak wyrazistości – zawierają mało szczegółów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

fragmentaryczność – najczęściej przedstawiają część spostrzeganych uprzednio obiektów,

−

nietrwałość – wyobrażenia szybko zanikają; ich utrzymanie wymaga wiele wysiłku
i ćwiczeń,

−

ogólność – najczęściej treścią wyobrażeń są ogólne, typowe cechy przedmiotów.

Pamięć – to proces psychiczny polegający na zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu
treści doznanych uprzednio emocji, myśli, spostrzeżeń oraz dokonanych czynności ruchowych
[5, s. 52] Fazy pamięci to: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie, co obrazuje
rysunek numer 1.

Rys. 1. Schemat przedstawiający fazy procesów pamięci [5, s.53]

Zapamiętywanie – to proces wprowadzania informacji do pamięci. W zależności od udziału
woli fazę tę (podobnie jak uwagę!) dzielimy na:

−

zapamiętywanie mimowolne – samorzutne, nie zamierzone wprowadzanie informacji do
pamięci, które docierają do naszej świadomości [5, s. 53] W ten sposób zapamiętywane są
przedmioty o charakterystycznych, wyróżniających się bodźcach. Tak działają np.
kolorowe napisy, rysunki, które mogą być szczególnie przydatne w poznawaniu nowego
materiału,

−

zapamiętywanie dowolne – polega na świadomym wysiłku woli, by przyjąć pewne
informacje i jest istotną częścią procesu uczenia się.

Przechowywanie – jest to faza, w której przetwarzane są dane. Skutek tej fazy widoczny jest
podczas odtwarzania informacji.
Na proces zapamiętywania i przechowywania informacji wpływa szereg czynników:

−

Łatwiej zapamiętujemy to, co wykonujemy, stąd np. przedstawiając zasady obsługi
aparatu słuchowego warto dać pacjentowi/klientowi możliwość przećwiczenia tego przy
nas w gabinecie i nie ograniczać się jedynie do słownych czy pisemnych instrukcji.

−

Łatwiej, szybciej i lepiej zapamiętujemy to, czego chcemy, co jest dla nas ważne,
interesuje nas, daje przyjemność lub wiąże się z innymi silnymi przeżyciami. W pracy
protetyka słuchu istotne jest wzbudzenie w pacjencie/kliencie motywacji, chęci do
poznania np. działania aparatu słuchowego.

−

Łatwiej, szybciej zapamiętujemy materiał logiczny; sensownie, jasno, przejrzyście
przedstawiony, ciekawie zobrazowany i możliwy do powtórzenia, przećwiczenia. Bardzo
ważna jest więc organizacja procesu zapamiętywania i cechy zapamiętywanego materiału.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W pracy pracownika medycznego niezbędna jest jasność wypowiedzi, korzystanie
ze schematów, obrazków, które mogą pomóc w kontakcie z osobą potrzebującą,
w przekazaniu jej niezbędnych treści.

Przypominanie – to odtwarzanie wcześniej zapamiętanych informacji.
Uczenie się – jest procesem stanowiącym podstawę względnie stałych zmian w zachowaniu,
zachodzących w wyniku ćwiczeń lub doświadczeń [9, s. 54]
Uczenie się jest jednocześnie czynnością wykonywaną w celu przyswojenia sobie pewnych
informacji oraz procesem, który zachodzi w układzie nerwowym prowadząc do mniej lub
bardziej trwałych zmian w możliwościach jednostki albo w jej zachowaniu [9, s. 14]
Na proces uczenia się wpływają m.in.:

−

czynniki indywidualne – m.in. inteligencja, zainteresowania, motywy uczenia się, zdolności
percepcyjne (w tym niedosłuch, głuchota),

−

czynniki sytuacyjne – m.in. wcześniej zdobyte umiejętności, doświadczenia. W pracy
protetyka przekazanie informacji i przyjęcie ich przez osobę niedosłyszącą/niesłyszącą
(proces uczenia się) może wiązać się z wcześniejszym korzystaniem z aparatu lub nie.
Specyfika funkcjonowania aparatu, z którego osoba korzystała wcześniej przez wiele lat,
może utrudnić (lub ułatwić) naukę korzystania z nowego aparatu.

Myślenie – to uwewnętrzniona czynność operowania informacjami (danymi, wiadomościami),
a w szczególności ich selekcja i wytwarzanie, dzięki której dochodzi do pośredniego
i uogólnionego poznania rzeczywistości.
Myślenie jest jednym z czynników umożliwiających stały proces regulacji stosunków pomiędzy
człowiekiem a środowiskiem, które go otacza [5, s. 71]
W procesie myślenia wyróżnia się następujące elementy:
1. Informacje stanowiące materiał myślenia. Informacje mogą być zakodowane

w spostrzeżeniach, wyobrażeniach, pojęciach.

2. Operacje umysłowe, za pomocą których przetwarzany jest materiał myślowy. Wśród

operacji wyróżniamy:

−

analizę – polega ona na wykrywaniu części składowych w danych całościach.
Przykładem tej operacji może być analiza naszego stanowiska pracy. Będąc
protetykiem powinienem orientować się, jakie elementy wchodzą w skład mojego
miejsca pracy: sprzęt, dokumentacja, materiały [5, s. 72] W związku z tym warto
zastanowić się nad optymalnym rozmieszczeniem tych elementów w gabinecie, by
usprawnić swoją pracę i stworzyć jak najbardziej komfortowe warunki dla
odwiedzających nasz gabinet,

−

syntezę – polega ona na scalaniu elementów w całość. Jest procesem odwrotnym do
analizy,

−

porównywanie – to ujmowanie podobieństw i różnic miedzy sytuacjami, zjawiskami,
przedmiotami,

−

abstrahowanie – polega na wyróżnieniu jednej właściwości sytuacji, zjawiska,
przedmiotu, z jednoczesnym pominięciem innych cech,

−

uogólnianie – polega na ujmowaniu cech wspólnych dla jakiejś klasy sytuacji, zjawisk,
przedmiotów.

Operacje te rzadko występują samodzielnie. Często analizie towarzyszy synteza,
a abstrahowanie idzie w parze z uogólnianiem.
3. Reguły – sterują łańcuchem procesu myślenia. Wyróżniamy wśród nich:

−

reguły algorytmiczne – niezawodne przepisy, które określają pewien skończony ciąg
operacji, jaki należy wykonać, aby zrealizować zadanie określonego typu, np. reguły
matematyczne, logiczne, technologiczne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

reguły heurystyczne – zasady, które nie gwarantują rozwiązania pozytywnego, są
pewnymi zaleceniami, np. reguły szachowe, wychowawcze, dydaktyczne.

Istnieje wiele kryteriów podziału myślenia. Jednym z nich jest sposób przetwarzania informacji
w umyśle, który wiąże się z rozwojem człowieka. Na tej podstawie wyróżnia się:

−

Myślenie sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe) jest związane z manipulowaniem
różnymi przedmiotami. Występuje ono u zwierząt i dominuje u człowieka
w pierwszych trzech latach życia. Umożliwia rozwiązanie najprostszych problemów
praktycznych.

−

Myślenie konkretno-wyobrażeniowe pojawia się u człowieka powyżej 3. roku życia.
Różni się od poprzedniego głównie tym, że w operacjach myślowych wykorzystuje
się obok danych uzyskanych w bezpośrednim spostrzeganiu również wyobrażenia
odtwórcze i wytwórcze.

−

Myślenie słowno-logiczne (myślenie pojęciowe lub abstrakcyjne). Tworzywem, na
którym dokonywane są operacje myślowe, nie są jak w poprzednich rodzajach
myślenia spostrzeżenia i wyobrażenia, lecz pojęcia.

Obserwując ludzi łatwo zauważyć, że różnią się oni między sobą zdolnościami rozumowania
i osiąganymi w ich wyniku efektami. Wiąże się to z cechami procesu myślenia, a mianowicie:

−

krytycyzmem – polega on na tym, że człowiek nie przyjmuje za ostateczne i pewne
pierwszego rozwiązania, jakie mu przychodzi do głowy, lecz rozważa wszystkie
argumenty, świadczące zarówno za postawioną przez niego hipotezą jak też przeciw
niej. Myślenie krytyczne wiąże się z dyscypliną i samodzielnością myślenia,

−

samodzielnością – umysł samodzielny nie poddaje się łatwo czyimś sugestiom
i opiniom, nie szuka gotowych rozwiązań, lecz dąży do znalezienia własnej
odpowiedzi na pytanie,

−

giętkością – zdolność do przezwyciężania sztywnych nastawień w sytuacji zadaniowej
i wynajdywania nowych sposobów i metod dostosowanych do zmiennych warunków.
Umysł giętki potrafi bez trudu przechodzić od jednej czynności do drugiej, stosować
różnorodne operacje umysłowe, najbardziej przydatne w danej sytuacji. Rozpatruje
problemy z wielu punktów widzenia. Przeciwstawieniem umysłu giętkiego jest umysł
mało plastyczny, sztywny. U podstawy takiego myślenia tkwi słaba ruchliwość
procesów nerwowych, która powoduje trudności przy wszelkiej zmianie stereotypów
dynamicznych, skłonność do trzymania się wciąż tych samych, wyćwiczonych
sposobów postępowania,

−

szybkością – jest to ruchliwość procesów pobudzania i hamowania. Przejawia się
sprawnością i wydajnością myślenia.

Mowa inaczej język – to społecznie wypracowany system znaków i reguł operowania nimi,
będącymi środkiem porozumiewania się ludzi. Mowa umożliwia przekazywanie informacji
w sposób ustny i pisemny, wyrażany znakami graficznymi pisma.
Mowa pełni trzy zasadnicze funkcje:
1. funkcja ekspresywna – za pomocą mowy przekazywane są informacje i wyrażane uczucia,
2. funkcja komunikacyjna – za pomocą mowy dochodzi do wymiany informacji między

ludźmi,

3. funkcja regulacyjna – mowa umożliwia regulację stosunków między ludźmi (prośby,

zakazy) oraz kierowanie własnym postępowaniem (mowa wewnętrzna – planowanie
swojego działania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Procesy pobudzeniowe

Procesy emocjonalne i motywacyjne wchodzą w skład procesów pobudzeniowych

i pełnią istotną rolę w regulowaniu stosunków człowieka z otoczeniem.
Emocje – wyrażają stosunek człowieka do otaczającej go rzeczywistości [5 , s. 93]
Emocje wpływają selekcjonująco na procesy poznawcze, co oznacza, że to, co dla człowieka
ma wartość emocjonalną jest przez niego łatwiej dostrzegane, lepiej zapamiętywane
w porównaniu z treścią obojętną. Wpływają też zniekształcająco. Przy silnych emocjach proces
spostrzegania może ulegać zniekształceniu, np. pod wpływem przeżywanego lęku sytuacja
obiektywnie mało zagrażająca może wydawać się bardzo groźna.
Proces emocjonalny składa się z trzech elementów:
1. pobudzenie emocjonalne – jest to gotowość do działania,
2. znak emocji – dodatni (wiąże się potrzebą utrzymania kontaktu z bodźcem wywołującym

daną emocję); ujemny (wiąże się z tendencją do przerwania lub unikania kontaktu ze
źródłem bodźca),

3. jakość (modalność) emocji – treść emocji (gniew, strach), która najczęściej prowadzi do

określonych zachowań. Lęk przed odrzuceniem społecznym w związku z noszeniem
aparatu słuchowego może powodować u osoby niedosłyszącej niechęć do odwiedzenia
gabinetu protetyka słuchu.
Wyróżnia się trzy źródła emocji:

−

naturalne/pierwotne bodźce emocjonalne – powstają pod wpływem bodźców zmysłowych
oraz bodźców pochodzących z narządów wewnętrznych. Bodźce silne i nagłe najczęściej
wywołują emocje negatywne np. głód często wywołuje rozdrażnienie, zaburza
koncentrację uwagi,

−

wtórne bodźce emocjonalne – w wyniku uczenia się pewne bodźce zmieniają znaczenie
i wiążą się z danymi emocjami. Przykładem może być nieprzyjemne wspomnienie
związane z pierwszą wizytą w gabinecie protetyka słuchu. Od tego momentu osoba ta
zawsze gabinet protetyka może kojarzyć ze złością czy niezadowoleniem. Podobne
emocje mogą pojawiać się przy następnych odwiedzinach w gabinecie protetyka słuchu
i utrudniać dobór aparatu słuchowego oraz kontakt z protetykiem,

−

oczekiwania – rozbieżność oczekiwań i stanu rzeczywistego jest źródłem emocji.
Załóżmy, że protetyk zapewnia klienta o niezawodności aparatu słuchowego, co
w użytkowaniu nie sprawdza się i sytuacja ta może wywoływać u osoby niedosłyszącej
irytację, złość czy zniechęcenie.

Zasady kontrolowania emocji

Od wczesnych lat dziecięcych człowiek uczy się rozpoznawać, adekwatnie reagować na

cudze emocje i radzić sobie z własnymi. Jest to podstawą satysfakcjonujących kontaktów
interpersonalnych. Nauka kontroli wyrażania emocji początkowo ma miejsce w relacji rodzice
– dziecko. Zależy od intensywności wyrażanych emocji, obserwacji sposobów ich kontroli
przez rodziców, wpajanych zasad co do sposobów wyrażania emocji. Dalszy trening ma
miejsce w procesie socjalizacji w grupie rówieśniczej. Znajomość poniższych zasad pomaga w
adekwatnej kontroli własnych uczuć:

−

Przyznawanie się do przeżywanych emocji przed sobą samym i innymi ludźmi. Najtrudniej
przyznawać się do emocji ujemnych, takich jak złość, lęk. Kumulacja powyższych emocji
prowadzi jednak do jeszcze większego niepokoju.

−

Reinterpretacja emocji lub sytuacji. Chodzi tu o zrozumienie, przemyślenie okoliczności
powstania danej emocji, skutków jej przeżywania, próbę zdystansowania się. Szczególnie
istotne jest to w sytuacji kontaktu z ludźmi, którzy wymagają pomocy i często mogą
ujawniać trudne emocje w relacjach ze specjalistami. Ważne jest, by oddzielić swój zawód,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rolę od siebie jako osoby i pamiętać, ze złość wyrażana np. przez pacjenta nie musi tyczyć
się nas, ale wiąże się np. z lękiem, jaki pacjent przeżywa w związku ze swoją chorobą czy
niepełnosprawnością.

−

Umiejętność rozładowania napięcia wewnętrznego. Warto wypracować własne sposoby
odreagowania przeżywanych emocji, szczególnie tych trudnych jak np. złość. Pomocne
w rozładowaniu napięcia emocjonalnego może być stosowanie technik relaksacyjnych,
uprawianie sportu, gimnastyka, rozmowa z bliskimi.

−

Posiadanie własnego realistycznego obrazu siebie. Wiąże się to ze znajomością swoich
mocnych i słabych stron. Znajomość ta umożliwia radzenie sobie z porażkami, docenianie
własnych sukcesów, rozumienie ewentualnych trudności np. w kontaktach z innymi
ludźmi. Pozwala też na podejmowanie ciągłej pracy nad sobą.

−

Pozytywne kontakty społeczne. Istotne jest posiadanie grona przyjaciół, bliskich,
z którymi dzielić można przeżycia oraz doświadczenia. Ważne jest, by te kontakty były
zgodne z naszymi indywidualnymi potrzebami. W zależności od np. temperamentu mamy
różną gotowość i potrzebę kontaktu z innymi.

Kontrola emocji, adekwatne radzenie sobie z nimi jest szczególnie pomocne w sytuacjach
trudnych, problemowych. Umiejętna kontrola emocji umożliwia skupienie się przede
wszystkim na rozwiązaniu problemu, a nie – na przeżyciach, które w związku z nim się
pojawiają [9] Roszczeniowy pacjent ciągłymi pretensjami i żądaniami może wzbudzać
w pracowniku medycznym niechęć, złość. Świadomość tych uczuć i umiejętność radzenia
sobie z nimi umożliwia przeprowadzenie właściwej rozmowy i pomoc pacjentowi, a nie –
reagowanie pod wpływem wzbudzanych przez niego emocji.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to są procesy psychiczne?
2. Jak dzielimy procesy psychiczne?
3. Jak powstają wrażenia?
4. Do czego służą receptory i jak je dzielimy?
5. Co oznacza proces spostrzegania?
6. Od czego zależy proces spostrzegania?
7. Jakim zasadom podlega proces spostrzegania?
8. Co to jest uwaga i jakie zadania pełni w funkcjonowaniu poznawczym człowieka?
9. Jakie rodzaje uwagi wyróżnia się ze względu na udział woli?
10. Jakimi cechami charakteryzuje się uwaga i jak wpływa to na procesy poznawcze?
11. Co to są wyobrażenia i jakie maja cechy charakterystyczne?
12. Jakie są fazy pamięci?
13. Co usprawnia proces zapamiętywania i przechowywania informacji?
14. Jakie czynniki wpływają na uczenie się?
15. Jak definiuje się myślenie i co ono umożliwia?
16. Jakie elementy wyróżniamy w procesie myślenia?
17. Jakie znasz rodzaje myślenia?
18. Jakie znasz cechy procesu myślenia?
19. Jakie znasz funkcje mowy?
20. Jak emocje wpływają na procesy poznawcze?
21. Jakie są źródła emocji?
22. Jakie są zasady kontrolowania emocji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Połącz wymienione niżej receptory z rodzajem wrażeń odbieranych przez nie:

1) telereceptory,
2) kontaktoreceptory,

−

dźwięki,

−

ból,

−

ciepło i zimno,

−

zapach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w poradniku treści dotyczące treści,
2) przeanalizować podane treści,
3) odnieść poznaną wiedzę do własnych doświadczeń,
4) dopasować wrażenia do receptorów, sporządzić odpowiedni graf i uzasadnić odpowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Nazwij i uzasadnij, jaki rodzaj uwagi (ze względu na udział woli) wykorzystuje się

w poniższych sytuacjach:
1) student słucha wykładu,
2) mężczyzna ogląda „Wiadomości”,
3) matka gotująca obiad słyszy płacz dziecka, które dotąd spało w sąsiednim pokoju,
4) protetyk słuchu przygląda się klientowi, który po raz pierwszy wszedł do jego gabinetu,
5) kobieta odwraca się w kierunku nagłego, głośnego dźwięku,
6) osoba niedosłysząca uczy się obsługi nowego aparatu słuchowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawione powyżej sytuację i dobrać adekwatny rodzaj uwagi,
2) zanotować swoje wnioski i podać ich uzasadnienie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 3 *

Twoim zadaniem jest nauczenie kolegi obsługi nowego programu komputerowego.

W jaki sposób przekażesz informacje koledze, aby były one przez niego jak najwierniej
zapamiętane? Opisz tę sytuację, kładąc nacisk na sposób przekazania informacji koledze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawioną sytuację w oparciu o zdobytą wiedzę,
2) opisać sposób przekazania informacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 4

Zaproś do współpracy osobę, z którą wykonasz to ćwiczenie. Wypowiedz poniższe

zdanie: „Bardzo chciałabym/chciałbym wykonać z Tobą to ćwiczenie i będzie to dla mnie
ogromna radość” na różne sposoby:
1) bardzo cicho i szybko, niewyraźnie ze spuszczoną głową,
2) wyraźnie, w zwyczajnym tempie, uśmiechając się i patrząc osobie w oczy,
3) mówiąc po każdym słowie dodatkowo: „ojej!”,
4) bardzo wolno.
Pozwól, by tak samo wypowiedziała to zdanie osoba, z którą ćwiczysz. Zastanówcie się, jaka
jest różnica między tak różnie wypowiadanym tym samym zdaniem. Na czym polega ta
różnica?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy treści ćwiczenia w oparciu o zdobytą wiedzę,
2) wypowiedzieć zdanie według instrukcji przedstawionej w ćwiczeniu,
3) wysłuchać wypowiedzi osoby, z którą ćwiczysz,
4) omówić ćwiczenie i wyciągnąć wnioski,
5) zapisać wnioski na arkuszu papieru.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4,

−

kolorowe pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

odpowiednio duża sala lekcyjna, w której wygodnie można przeprowadzić w parze
ćwiczenie.

Ćwiczenie 5

Wyobraź sobie, że odbywasz z kolegą zajęcia praktyczne w gabinecie protetyka słuchu.

Twojemu koledze nie brakuje wiedzy i umiejętności technicznych, ale bardzo trudno jest mu
nawiązać kontakt z pacjentami. Każda osoba wzbudza w nim lęk, blokuje działanie. Poza tym
szybko irytuje się i bardzo przeżywa swoje porażki. Udziel kilku wskazówek, które pomogą
mu radzić sobie z tak silnie przeżywanymi emocjami. Zapisz je.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawioną sytuację w oparciu o zdobytą wiedzę,
2) zapisać zasady kontroli emocji,
3) sformułować i zapisać rady dla kolegi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Wyobraź sobie, że udzielasz pacjentowi informacji medycznej podczas rozmowy

bezpośredniej a następnie – telefonicznej. Jakie procesy poznawcze uaktywniane są w każdej
z tych sytuacji? Wypisz te procesy i określ ich rolę w danej sytuacji. Przeprowadź obie
rozmowy z kolegą/koleżanką, gdzie jedno z Was będzie pacjentem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować listę procesów psychicznych, które uaktywniane są podczas rozmowy

bezpośredniej i telefonicznej i określić ich rolę w obu sytuacjach,

2) przeprowadzić z partnerem rozmowę bezpośrednią i telefoniczną, w której jedno z Was

wcieli się w rolę pacjenta.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4,

−

pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przedstawić podział i zdefiniować procesy psychiczne człowieka?



2) podać definicje poszczególnych procesów poznawczych?



3) podać definicje poszczególnych procesów pobudzeniowych?



4) wytłumaczyć różnicę między wrażeniem i spostrzeżeniem?



5) wytłumaczyć różnicę między spostrzeżeniem i wyobrażeniem?



6) przedstawić fazy pamięci i scharakteryzować je?



7) wymienić rodzaje uwagi i przedstawić jej znaczenie w procesie

poznawczym?



8) zdefiniować proces myślenia i wymienić jego elementy?



9) wymienić rodzaje myślenia?



10) scharakteryzować cechy myślenia?



11) zdefiniować mowę i podać jej funkcje?



12) wymienić i scharakteryzować źródła emocji?



13) omówić zasady kontroli emocji?



14) wytłumaczyć co oznacza, że emocje wpływają na procesy

poznawcze selekcjonująco i zniekształcająco?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Osobowość i jej wpływ na funkcjonowanie człowieka

4.3.1. Materiał nauczania

Osobowość – to stosunkowo stałe cechy, dyspozycje i właściwości człowieka, które

nadają względną spójność jego zachowaniu [9, s. 127]
Sformułowano wiele teorii osobowości w zależności od nurtów psychologii:

−

psychodynamiczną,

−

behawiorystyczną,

−

humanistyczną i egzystencjalną,

−

poznawczą,

−

teorię opartą na pojęciu cechy.

Niezależnie od teorii definiującej osobowość podkreśla się jej rolę regulacyjną
w funkcjonowaniu człowieka i wyróżnia w połączeniu z osobowością:

−

temperament,

−

inteligencję,

−

potrzeby,

−

postawy,

−

charakter,

−

obraz samego siebie [5, s. 123]

Zależność powyższych konstruktów i osobowości jest różna. Niektóre wchodzą w skład
osobowości (temperament) inne są wypadkową składników osobowości (postawy).
Temperament – to zespół względnie stałych cech osobowości, takich jak tempo procesów
psychicznych, pobudliwość, siła i szybkość reagowania, dotyczących głównie emocji
i czynności ruchowych, a przejawiających się w różnych procesach działania [9, s. 118]
Istnieje wiele typologii temperamentu. Znana i często wykorzystywana jest typologia Galena,
wyróżniająca cztery typy temperamentu:
1. Sangwinik – człowiek pogodny, wesoły, otwarty i wrażliwy, łatwo nawiązuje kontakty.

Jest osobą zrównoważoną, ale energiczną i ruchliwą.

2. Choleryk – człowiek działający szybko, gwałtownie, niecierpliwy i często krytyczny

wobec innych.

3. Melancholik – człowiek uczuciowy, wrażliwego, delikatny i raczej zamknięty w sobie.

W działaniu raczej powolny, w kontaktach z innymi bierny lub wycofujący się.

4. Flegmatyk – człowiek powolny, cierpliwy, opanowany, powściągliwy. Jest wytrwały

w działaniu, nie lubi zmian, stały w uczuciach.

Inteligencja – to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu
abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad
własnymi procesami poznawczymi [11, s. 726]
Wyróżnia się następujące rodzaje inteligencji:
1. intelektualna (racjonalna) – wykorzystywana przez człowieka przy rozwiązywaniu

problemów logicznych,

2. emocjonalna – umożliwiająca uświadomienie sobie uczuć własnych i uczuć innych osób

[9] To właśnie dzięki temu rodzajowi inteligencji jesteśmy zdolni do empatii, współczucia,
co jest istotnym elementem nawiązywania i utrzymywania relacji interpersonalnych oraz
właściwego reagowania na różne sytuacje życiowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Potrzeby – definiowane są na wiele sposobów w zależności od podejścia teoretycznego,
zawsze jednak stanowią podstawę podejmowania działań, pełnią istotną rolę w procesie
motywacyjnym.
Maslow przedstawił grupy potrzeb ułożonych hierarchicznie. Zaspokojenie potrzeb niższego
rzędu jest podstawą do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu.
Rysunek numer 2 wskazuje na kolejność i hierarchię występowania potrzeb.

Rys. 2. Hierarchia potrzeb według Maslowa [9, s. 102]

Cztery pierwsze grupy potrzeb (licząc od dołu rysunku numer 2) to tzw. potrzeby niższego
rzędu. Wśród nich wyróżnia się:

−

Potrzeby fizjologiczne – stanowią najbardziej podstawową grupę potrzeb. Występują
u wszystkich istot żywych. Wśród nich wyróżniamy: potrzeby pragnienia, aktywności,
snu, odżywiania, przyjemności zmysłowych. Niezaspokojenie powoduje stałą koncentrację
na tych potrzebach, zaś zaspokojenie umożliwia skierowanie uwagi na realizację innych
potrzeb.

−

Potrzeby bezpieczeństwa – zalicza się tu m.in. potrzebę bezpieczeństwa, wolności od lęku,
ładu, porządku, opieki. Realizacja tych potrzeb daje szansę na orientację w świecie, chęć i
gotowość poznawania świata.

−

Potrzeby przynależności i miłości – są podstawą poszukiwania bliskich relacji,
kształtowania więzi. Niezaspokojenie tych potrzeb powoduje czasami poszukiwanie ich
realizacji w przypadkowych grupach.

−

Potrzeby szacunku i uznania – wiążą się z pragnieniem bycia docenionym, akceptowanym
i poważanym. Niemożność realizacji tych potrzeb powoduje frustrację, poczucie niższej
wartości.

Zaspokojenie powyższych potrzeb warunkuje powstawanie potrzeb wyższego rzędu, do
których należą:

−

Potrzeby poznawcze – wiążą się ze zdobywaniem wiedzy, zainteresowaniami naukowymi,
badawczymi. Ich przejawem jest orientacja w otoczeniu, rozumienie siebie
i innych. Potrzeba ta jest zauważana już u dzieci w sytuacji eksploracji i chęci poznania
przedmiotów i miejsc, które dziecko zauważa dookoła siebie.

−

Potrzeby estetyczne – wiążą się z odbiorem i poszukiwaniem piękna, harmonii. Ich
przejawem jest zachwyt sztuką, ale i czystym, schludnym otoczeniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Potrzeby samorealizacji – wiążą się z wykorzystaniem potencjałów, czyli możliwości
człowieka i działaniem adekwatnym do tych możliwości [9]

Postawa – to względnie stała skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się
człowieka do dowolnego obiektu, takiego jak: przedmiot, zdarzenie, idea, inna osoba
[14, s. 79] Wyróżnia się trzy składniki postawy (rysunek 3):

−

emocjonalny – to emocje, uczucia żywione wobec danego obiektu,

−

poznawczy – to wiedza, przekonania na temat danego obiektu,

−

behawioralny – to rodzaj pozytywnych lub negatywnych zachowań wobec obiektu [5].

Rys. 3. Składniki postawy

Istotna jest znajomość i świadomość własnych postaw np. wobec osób niesłyszących lub
niedosłyszących. Postawy wobec tej grupy osób wpływają na charakter i jakość naszej pracy.
Mogą zarówno pomagać w pracy, jak i utrudniać ją. Protetyk, który ma małą wiedzę na temat
trudności i problemów, a w związku z tym – pewnych specyficznych zachowań osoby
niesłyszącej czy niedosłyszącej (komponent poznawczy) może obawiać się kontaktu z tą osobą
(komponent emocjonalny) i w związku z tym podczas doboru aparatu może nie czuć się
pewnie, zachowywać nerwowo, próbować przyspieszyć przebieg wizyty (komponent
behawioralny).
Charakter – to zespół ogólnych postaw, powiązanych ściśle ze sobą, specyficznych dla danej
osoby, warunkujących jej zachowanie wobec innych ludzi, samego siebie i pracy [5, s. 141].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest osobowość i jaką rolę pełni w funkcjonowaniu człowieka?
2. Jakie znasz składniki osobowości?
3. Jakie charakterystyczne zachowania oraz sposoby funkcjonowania wiążą się

z poszczególnymi typami temperamentu: sangwinik, flegmatyk, choleryk, melancholik?

4. Co oznacza pojęcie „inteligencja emocjonalna” i czym przejawia się w życiu człowieka?
5. Jakie grupy i rodzaje potrzeb wyróżnione są w hierarchicznej teorii potrzeb Maslowa?
6. Jak potrzeby wpływają na funkcjonowanie człowieka?
7. Jaka jest zależność między potrzebami niższego i wyższego rzędu?
8. Co to jest postawa i jakie są jej składniki?
9. Dlaczego istotna jest świadomość własnych postaw względem innych ludzi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj definicję osobowości oraz wymień i scharakteryzuj jej składniki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) podać definicję osobowości,
2) wymienić składniki osobowości i krótko je scharakteryzować.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4,

−

pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dopasuj poniższe typy temperamentów do opisów zachowań pacjenta i sposobów

reagowania na Twoje sugestie co do wyboru aparatu słuchowego.
Typy temperamentu:
1) sangwinik,
2) flegmatyk,
3) choleryk,
4) melancholik.
Opis zachowania:
a) Spokojnie tłumaczy, że nie chce zmieniać aparatu; ten z którego dotychczas korzystał jest

nadal dobry; od lat korzysta z tej samej firmy i nie ma zamiaru tego zmieniać mimo Twojej
namowy i fachowego doradztwa.

b) Wybiera coraz to nowe modele, przebiera, złości się, gdy okazuje się, że w jego sytuacji

dany model jest niewskazany.

c) Chętnie korzysta z Twoich rad i sugestii, dopytuje, sprawdza i nie zniechęca się

pojawiającymi się ewentualnie trudnościami np. aktualnym brakiem danego modelu.

d) Bierny w kontakcie, wolno podejmuje decyzje, źle znosi pospieszanie i Twoje sugestie,

nawet wówczas, gdy są one przejawem dużego zaangażowania ze strony protetyka
w proces doboru aparatu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść ćwiczenia,
2) scharakteryzować występujące typy temperamentu pacjenta,
3) dopasować typy temperamentu do odpowiednich opisów zachowań.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3 *

Przeanalizuj poniższą sytuację. Zastanów się, które potrzeby mogą być trudne lub

niemożliwe do zaspokojenia i w jaki sposób praca opiekuna środowiskowego może zmienić tę
sytuację.

Siedemdziesięciopięcioletnia kobieta stopniowo traci słuch; wiąże się to ze zmianami

starczymi, zachodzącymi w jej organizmie. W domu rodzinnym w związku z jej niedosłuchem
często dochodzi do nieporozumień. Bliskich irytuje fakt, że starsza pani stale się o coś
dopytuje i kilkakrotnie zadaje te same pytania. Ona sama niechętnie wychodzi
z domu i unika zapraszania do siebie gości. Oglądając wspólnie z rodziną programy
telewizyjne, często nie dosłyszy wielu informacji, co uniemożliwia jej włączenie się do dyskusji
na ich na temat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować sytuację opisaną w tekście,
2) wypisać potrzeby, które w związku z powyższą sytuacją mogą być trudne lub niemożliwe

do zaspokojenia,

3) wypisać korzyści płynące z usług opiekuna środowiskowego w analizowanej sytuacji,
4) uzasadnić swoją wypowiedź.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4*

Na podstawie własnych doświadczeń, obserwacji oraz zdobytej wiedzy opisz postawy

społeczeństwa polskiego wobec osób niepełnosprawnych i wpływ tych postaw na
funkcjonowanie psychospołeczne tych osób. W swojej pracy uwzględnij przejawy różnych
postaw wobec osób niepełnosprawnych i znaczenie tych zachowań dla funkcjonowania
w społeczeństwie tej grupy osób. Wypowiedź ma zawierać do 3000 znaków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) skorzystać z różnych źródeł informacji,
2) przeanalizować aktualną sytuację osób niepełnosprawnych w Polsce,
3) wykorzystać własne doświadczenia i spostrzeżenia w tym zakresie,
4) wymienić i krótko scharakteryzować postawy społeczeństwa polskiego wobec osób

niepełnosprawnych,

5) wskazać konsekwencje tych postaw dla funkcjonowania osób niepełnosprawnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Zastanów się i napisz, jakie rodzaje inteligencji (racjonalna, emocjonalna) uaktywniane są

w przedstawionych sytuacjach:
1) rozwiązywanie krzyżówki,
2) rozmowa z przyjacielem, podczas której opowiada nam o swoich trudnościach i prosi

o radę,

3) próba zrozumienia zachowania i uczuć bliskiej nam osoby,
4) pocieszanie płaczącego dziecka,
5) próba zrozumienia pacjenta, który odrzuca każdą sugerowaną przez nas pomoc,
6) próba zrozumienia funkcjonowania aparatu słuchowego,
7) wykonywanie tego ćwiczenia.
Uzasadnij swoje wybory.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w poradniku treści dotyczące rodzajów inteligencji,
2) przeanalizować podane sytuacje,
3) wybrać właściwy rodzaj inteligencji, zgodnie z rodzajem aktywności podanym w opisie

sytuacji,

4) uzasadnić swoje wybory.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować osobowość i określić jej rolę w funkcjonowaniu

człowieka?



2) wymienić i scharakteryzować składniki osobowości?



3) wytłumaczyć różnicę między inteligencją racjonalną i emocjonalną?



4) określić rolę potrzeb w funkcjonowaniu człowieka?



5) przedstawić podział potrzeb według Maslowa?



6) zdefiniować poszczególne grupy potrzeb?



7) omówić zależność między potrzebami niższego i wyższego rzędu?



8) zdefiniować postawę i wymienić jej elementy?



9) omówić wpływ postawy względem danej grupy ludzi na jakość

nawiązywanych i utrzymywanych relacji z tymi ludźmi?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Rozwój człowieka w poszczególnych okresach życia

4.4.1. Materiał nauczania

Okresy i zadania rozwojowe człowieka

Analizując rozwój człowieka na przełomie całego życia, wyróżnia się w nim poszczególne

okresy rozwojowe oraz zadania, które w danych okresach są realizowane, aby człowiek
osiągał kolejne etapy dojrzałości psychicznej, fizycznej czy społecznej. Aktualnie wyróżnia się
następujące okresy rozwojowe:
1. okres noworodkowy – do 4 tygodni po urodzeniu,
2. okres wczesnego dzieciństwa, który dzieli się na:

−

okres niemowlęcy – do ukończenia pierwszego roku życia,

−

okres poniemowlęcy – od 1. do 3. roku życia,

3. okres średniego dzieciństwa – od 3 lat do ukończenia 6 lat,
4. okres późnego dzieciństwa – trwający od 6/7 lat do 11. roku życia,
5. okres dorastania – od 11/12. roku życia do 18 lat,
6. okres dorosłości, w którym wyróżnia się:

−

wczesną dorosłość – od 18. do 40 roku życia,

−

średnią dorosłość – od 40. do 65. roku życia,

−

późną dorosłość – po przekroczeniu 65. roku życia.

Poszczególne okresy rozwojowe charakteryzują się zachodzącymi w organizmie zmianami,
pojawiającymi się nowymi możliwościami i potrzebami, które z kolei wpływają na realizację
zadań specyficznych dla danego wieku i stanowią podstawę do dalszego rozwoju. Znajomość
specyfiki funkcjonowania człowieka w poszczególnych okresach rozwojowych jest szansą na
lepsze jego zrozumienie.
Okres noworodkowy. Jest to przede wszystkim czas adaptacji nowonarodzonego dziecka,
wszystkich jego organów do życia poza łonem matki. Najistotniejsza jest tu jakość opieki nad
dzieckiem dotycząca karmienia, pielęgnacji, ciepła i miłości, co jest podstawą harmonijnego
i prawidłowego rozwoju.
Okres wczesnego dzieciństwa. W okresie niemowlęcym następuje intensywny rozwój
psychofizyczny, który prowadzi do przyswojenia typowych dla człowieka form lokomocji
(tzw. pionizacja ciała) oraz komunikacji ze społeczeństwem (pierwsze słowa). Główne zadania
okresu poniemowlęcego to dalszy rozwój i doskonalenie motoryki (małej, dużej), rozwój
mowy, formowanie się osobowości oraz rozwój kontaktów społecznych. Wszystko to ma
miejsce dzięki intensywnemu rozwojowi i pracy funkcji poznawczych (spostrzeżenia, uczenie
się,

pamięć),

eksploracji

otoczenia

(ruch,

przemieszczanie

się,

dotykanie

i manipulacja przedmiotami) oraz kontaktom społecznym (pierwszym ogniwem jest matka,
z czasem włączane są kolejne osoby z rodziny i otoczenia).
Okres średniego dzieciństwa. Jest to czas dalszego rozwoju poznawczego, emocjonalnego,
fizycznego i społecznego, który odbywa się głównie dzięki zabawie. Zabawa jest podstawową
aktywnością tego okresu, formą kontaktu ze światem i poznania otoczenia.
Okres późnego dzieciństwa. Jest to czas rozpoczęcia nauki w szkole, stąd zadania danego
okresu wiążą się z obszarem przygotowania do życia szkolnego i funkcjonowania w szkole.
Wśród zadań tego okresu za Havighurstem wymienia się m.in.:

−

uczenie się sprawności fizycznych potrzebnych w codziennych zabawach,

−

wytwarzanie zdrowych postaw wobec samego siebie i wzrastającego organizmu,

−

uczenie się przebywania z rówieśnikami; właściwych ról męskich lub kobiecych,

−

rozwijanie podstawowych umiejętności czytania i pisania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rozwijanie pojęć potocznych przydatnych w życiu codziennym,

−

rozwijanie świadomości, moralności i skali wartości.

Szczególny nacisk w tym okresie położony jest na kształtowanie umiejętności szkolnych.
Sukcesy oraz porażki w tym obszarze mają znaczący wpływ na rozwój poznawczy,
emocjonalny i społeczny dziecka.
Okres dorastania. Jest to okres bardzo różnorodnych i intensywnych przemian fizycznych
i psychicznych człowieka. Zachodzące intensywne zmiany hormonalne wpływają na fizjologię i
fizjonomię człowieka (tzw. skok pokwitaniowy zmienia pracę organizmu np. miesiączkowanie
u dziewczynek oraz wygląd zewnętrzny), a także psychikę, osobowość młodego człowieka
(intensywny rozwój samoświadomości/tożsamości). Wyróżnia się następujące zadania
rozwojowe tego okresu:

−

osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci,

−

ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej,

−

akceptacja swojego wyglądu i adekwatne posługiwanie się własnym ciałem, stosunek do
swojego ciała,

−

rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego zachowaniem,

−

osiąganie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych [9].

Wspomniana intensywność zmian oraz poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”
zarówno w aspekcie fizycznym jak i psychologicznym, może przysparzać trudności młodemu
człowiekowi, powodować zakłopotanie, niepewność, chaos przeżywanych uczuć, bunt wobec
autorytetów. Wszystko to może utrudniać kontakt i budowanie relacji interpersonalnych
z dojrzewającym człowiekiem.
Okres dorosłości. Nie jest to jednolity czas i trudno jednoznacznie go opisać, gdyż zależy od
wyboru dróg życiowych i indywidualnych potencjałów oraz preferencji jednostki. W czasie tym
określana jest i często stabilizuje się sfera osobowościowa, moralna, społeczna, rodzinna,
zawodowa człowieka. Ze względu na długość trwania okresu dorosłości istotny jest podział na
podokresy i analiza realizowanych w ich trakcie zadań.
W podokresie wczesnej dorosłości Havighurst wyróżnił następujące zadania:

−

wybór małżonka; uczenie się współżycia z nim,

−

założenie rodziny i wychowanie dzieci,

−

rozpoczęcie pracy zawodowej,

−

podjęcie obowiązków obywatelskich,

−

znalezienie pokrewnej grupy społecznej [9].

Zadania okresu średniej dorosłości są kontynuacją zadań wcześniejszych. Istotnym
i charakterystycznym dla tego okresu zadaniem jest przystosowanie się do uzyskania
niezależności przez własne dzieci.
W tym momencie rozwojowym można zauważyć dwie tendencje, które wiążą się
z „bilansem połowy życia” – stabilizację, satysfakcję i pełne wykorzystywanie swoich
możliwości, co wzmacnia aktywność i dalszy rozwój człowieka dorosłego lub poczucie utraty
szans życiowych, porażki, niezadowolenia.
Okres późnej dorosłości to okres fizycznego starzenia się, którego efekty widać na zewnątrz
organizmu (marszczenie się skóry, wypadanie włosów) oraz wewnątrz (pogorszenie pracy
poszczególnych narządów np. osłabienie słuchu). W tym czasie mają miejsce także trudne
zdarzenia, często krytyczne, które wiążą się ze zmianami, silnymi emocjami i często
koniecznością zmiany dotychczasowego stylu życia. Przykładem tych sytuacji są: utrata
własnego zdrowia, choroba lub śmierć bliskiej osoby, przejście na emeryturę i trudność
w znalezieniu alternatywnego zajęcia, utrata poczucia prestiżu i przydatności. Zadaniem
głównym tego okresu jest przystosowanie się do powyższych zmian [9].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Możliwości komunikacyjne osób starszych są bardzo różne. Zależą od poznawczego
funkcjonowania tej grupy ludzi, na co często wpływa postępująca izolacja (wycofanie się
z życia rodzinnego, zawodowego, społecznego; brak możliwości bycia aktywnym), a dalej
dezorientacja osoby starszej. W kontakcie z osobą starszą istotna jest ocena jej możliwości
komunikacyjnych oraz pomoc w nawiązaniu i utrzymaniu satysfakcjonującej relacji.
W kontakcie z osoba starszą warto pamiętać, by:

−

przeznaczyć więcej czasu, by osoba mogła zorientować się w czasie i przestrzeni
(upewnić się, czy rozumie gdzie jest, z kim rozmawia; wyraźnie przedstawić się i ocenić,
czy osoba starsza rozumie z kim ma do czynienia);

−

pomóc zorientować się w okolicznościach (jasno i zwięźle wytłumaczyć konieczność
współpracy, spotkania);

−

dać czas na przypomnienie sobie ważnych spraw np. kiedy ostatnio odwiedziła lekarza,
gdzie mieszka;

−

upewnić się delikatnie, taktownie, ale i stanowczo, czy osoba starsza rozumie, o czym
mówimy, rozumie nasze wypowiedzi;

−

w rozmowie dać czas na krótkie wspomnienia i dzielenie się doświadczeniem osoby
starszej, co daje jej poczucie pewności i utwierdza poczucie własnej wartości;

−

w wypadku demencji, delikatnie korygować ewentualne błędy w spostrzeganiu i opinii
osoby starszej;

−

zawsze okazać szacunek i zrozumienie [13].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz okresy rozwojowe w życiu człowieka (podaj, które okresy życia one

obejmują)?

2. Jakie zadania spełnia człowiek w poszczególnych okresach rozwojowych?
3. Dlaczego istotna jest realizacja danych zadań w poszczególnych okresach rozwojowych?
4. Dlaczego tak istotne jest, by sposoby i formy uczenia się dopasować do możliwości

osoby?

5. Na co należy zwrócić uwagę podczas komunikacji z osobą w późnej dorosłości?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaznacz, w którym okresie rozwojowym znajdują się poniżej opisane osoby:

1) trzymiesięczne dziecko,
2) czteroletnia Ala,
3) uczeń klasy piątej,
4) piętnastoletnia dziewczyna,
5) dwudziestodwuletnia matka,
6) pięćdziesięcioletnia księgowa,
7) osiemdziesięcioletni mężczyzna.
Wymień podstawowe zadania, przed którymi w danym momencie życia stoją powyższe osoby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać podziału na okresy rozwojowe,
2) wskazać okres rozwojowy, w którym znajduje się dana osoba,
3) opisać zadania w danych okresach życia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zaproś kolegę/koleżankę do współpracy. Spośród osób z ćwiczenia 1. wybierz dziecko

czteroletnie, kobietę dwudziestodwuletnią i mężczyznę osiemdziesięcioletniego. Odegrajcie
scenkę symulującą wizytę takiej osoby w księgarni, mającą na celu zakup odpowiedniej
literatury. Zadaniem osoby wcielającej się w rolę sprzedawcy jest nawiązanie kontaktu
z klientem oraz zachęcenie do zakupu odpowiednich pozycji, uwzględniając okres rozwoju,
w którym dana osoba się znajduje. Zadanie wykonajcie w obecności innych kolegów z klasy.
Omówcie z innymi uczniami zasadność zastosowanych form kontaktu z poszczególnymi
osobami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować zadania w danych okresach życia,
2) zaprezentować trzy scenki, odgrywając poszczególne role,
3) omówić i uzasadnić zastosowane formy kontaktu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zastanów się i uzasadnij, dlaczego podczas wizyty w gabinecie lekarskim:

1) czteroletni chłopiec najbardziej zainteresowany będzie kolorowymi obrazkami na ścianie,
2) piętnastoletniej dziewczynie najbardziej będzie zależeć na bardzo dyskretnym badaniu

lekarskim bez obecności osób trzecich,

3) sześćdziesięcioletniej pacjentce trudno będzie się pogodzić z koniecznością korzystania

z kuli rehabilitacyjnej.

Przeanalizuj powyższe sytuacje i zanotuj swoje przemyślenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować sytuacje opisanych osób,
2) zanotować własne przemyślenia i podać ich uzasadnienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić poszczególne okresy rozwojowe i określić czas ich

trwania?



2) omówić najważniejsze zadania osób w poszczególnych okresach

rozwojowych?



3) wyjaśnić zależność między przeżywaniem poszczególnych okresów

rozwojowych a formami komunikowania się interpersonalnego?



4) przedstawić zasady kontaktu z osobą w podeszłym wieku?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Podstawy komunikacji interpersonalnej

4.5.1. Materiał nauczania

Komunikowanie się – to proces przekazywania informacji. Komunikacja między dwiema
osobami to proces porozumiewania się, gdzie każda z osób jest jednocześnie nadawcą
i odbiorcą, czyli wysyła i otrzymuje informacje.
Sprawne komunikowanie się jest podstawą skutecznego działania [7, s.58]. W relacjach
między ludźmi komunikacja umożliwia:

−

przekazywanie informacji: myśli, uczuć,

−

odbiór informacji, reakcji na przekazany wcześniej komunikat,

−

wpływ na działanie, zachowanie innych ludzi,

−

modyfikację zachowania innych ludzi,

−

współpracę między ludźmi.

Skuteczna komunikacja zachodzi między dwoma osobami wtedy, gdy odbiorca rozumie
sytuacje zgodnie z zamiarami nadawcy. Istotne jest, by informacja nadawcy dokładnie
oddawała jego intencję, zaś odbiorca interpretował informację zgodnie z zamiarami nadawcy.
Niestety podczas rozmowy często mają miejsce zakłócenia. Wśród przyczyn i rodzajów
zakłóceń wymienia się między innymi:
1. Duży stopień napięcia lub obojętność ze strony rozmówcy.
2. Nieśmiałość lub chwilowa zbyt duża pewność siebie.
3. Nieumiejętność skoncentrowania uwagi, trudności w spostrzeganiu.
4. Brak motywacji do kontaktu, słuchania.
5. Nieznajomość własnych emocji, nieumiejętność ich kontroli.
6. Słaba świadomość własnej i cudzej mowy niewerbalnej; nieumiejętność korzystania

z sygnałów mowy niewerbalnej; brak spójności między mową werbalną i niewerbalną.

7. Używanie niezrozumiałego języka; mało przystępny sposób mówienia np. bardzo szybko,

bardzo cicho, z zakrytymi ustami.

8. Nieuważne odbieranie sygnałów wysyłanych przez rozmówcę.
9. Reakcje, które blokują rozmowę np. przerywanie, ocenianie, moralizowanie, krytyka.
10. Brak elastyczności myślenia; różnice wiekowe, kulturowe i nieumiejętność zauważenia

różnic oraz elastycznego ich pokonania [7].

Komunikacja jest umiejętnością, którą można doskonalić, dzięki czemu będzie ona bardziej
efektywna. Istotne jest, by pamiętać o jej poniższych aspektach i stosować techniki skutecznej
komunikacji.
1. Stosowanie komunikacji dwustronnej – występuje wtedy, gdy nadawca dostaje informację

zwrotną dotyczącą rozumienia przez odbiorcę przekazanej mu informacji. Informacja
zwrotna powinna być natychmiastowa, szczera, wspierająca (przekazana łagodnie
i delikatnie). W gabinecie protetyka komunikacja dwustronna będzie występować wtedy,
gdy po przekazaniu informacji dotyczących korzystania z aparatu pacjent/klient opowie,
co z tego przekazu zrozumiał. Przykładem informacji zwrotnej może być ustosunkowanie
się protetyka do tego jak pacjent przedstawił zasady konserwacji aparatu słuchowego.
Komunikacja jednostronna ma miejsce wtedy, gdy nadawca nie jest w stanie stwierdzić,
jak odbiorca rozumie jego komunikat.

2. Spójność mowy werbalnej i niewerbalnej – istotne jest, by to co się mówi było zgodne

z tym jak się mówi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Te same poziomy komunikacji. Poziom komunikacji wiąże się z gotowością do rozmowy

na tematy z określonego obszaru i z pewnym zaangażowaniem. Wyróżnia się trzy
poziomy komunikacji:

−

Poziom fatyczny, którego przejawem jest swobodna rozmowa na nieistotne tematy,
bezpieczne, wolne od emocji. Ma miejsce w sytuacji, gdy osoby widzą się po raz
pierwszy lub nie znają się zbyt dobrze. Tematem takiej rozmowy może być pogoda,
moda, sport. Przykładem rozmowy na tym poziomie może być krótka wymiana
informacji na temat aktualnej godziny między osobami oczekującymi na autobus.

−

Poziom instrumentalny – dotyczy rozmowy, której celem jest przekazanie pewnych
informacji, instrukcji, wywołanie pewnych zachowań u odbiorcy. Przykładem może
być sytuacja w sklepie ze sprzętem AGD, gdzie sprzedawca informuje klienta
o zasadach korzystania z kupowanej pralki automatycznej.

−

Poziom afektywny – występuje podczas rozmowy, w której ujawniamy swoje
poglądy, uczucia, wartości, komunikujemy swoje cechy osobiste. Przykładem może
być rozmowa z przyjacielem o naszych kłopotach.

Skuteczna komunikacja wiąże się z prezentowaniem przez nadawcę i odbiorcę tych
samych poziomów komunikacji. W innym przypadku rozmowa może wydawać się
niezręczna i któraś ze stron będzie prawdopodobnie dążyć do jej zakończenia, przerwania.

4. Partnerski styl komunikowania się, który charakteryzuje się tym, że nadawca podczas

komunikacji za równie ważne uznaje potrzeby i oczekiwania swoje, jak i odbiorcy [5].
Nadawca dba o jasność wypowiedzi, stosuje informacje zwrotne, stąd proces
porozumiewania się staje się bardziej zrozumiały. Przykładem może być rozmowa
w gabinecie protetyka, gdzie protetyk opowiadając o zasadach korzystania z aparatu,
obserwuje reakcje klienta i do nich dostosowuje przekazywane treści, a nie skupia się
jedynie na wykonaniu swojego zadania – przekazaniu informacji.

Przeciwieństwem partnerskiego stylu komunikowania się jest styl niepartnerski, gdzie nadawca
skupia się wyłącznie na własnych potrzebach i oczekiwaniach lub też rezygnuje
z własnych dążeń i podąża wyłącznie za potrzebami rozmówcy.

Techniki usprawniające skuteczną komunikację interpersonalną
Aktywne słuchanie. Jest to podstawowa umiejętność, która umożliwia jak najlepsze poznanie
rozmówcy oraz gwarantuje rozmówcy poczucie, ze jest słuchany, rozumiany, czym zachęca do
kontynuacji rozmowy. Aktywne słuchanie przejawia się i realizuje poprzez:

−

Umiejętność skupienia się, czyli wyrażenia zainteresowania poprzez zwrócenie się
w kierunku rozmówcy, utrzymanie kontaktu wzrokowego, adekwatne reagowanie mimiką
twarzy na słowa rozmówcy.

−

Umiejętność podążania, która polega na zachęcaniu rozmówcy do kontynuacji rozmowy
poprzez zadawanie dodatkowych pytań, przytakiwanie bądź milczące skupienie.

−

Stosowanie mikroumiejętności takich jak parafraza, adekwatne zadawanie dodatkowych
pytań, skupianie się na najważniejszym [8].

Świadomość mowy werbalnej i niewerbalnej. Podczas rozmowy jedynie około 35 % informacji
przekazywanych jest za pomocą komunikacji słownej. Reszta informacji przekazywana jest
niewerbalnie, stąd tak istotna jest świadomość istnienia tych dwóch typów komunikacji i
adekwatnego z nich korzystania.
Rysunek numer 4 przedstawia rodzaje komunikatów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Rodzaje komunikatów przekazywanych podczas rozmowy.

Komunikacja niewerbalna jest szczególnie ważna w kontaktach z osobami niedosłyszącymi
i niesłyszącymi, co wiąże się ze specyfiką spostrzegania tej grupy osób. Rysunek numer 5
przedstawia elementy wchodzące w skład mowy niewerbalnej.

Rys. 5. Elementy mowy niewerbalnej [8, s. 5–13]

Ze względu na ubytek słuchu, osoby niesłyszące i niedosłyszące bardzo dużo informacji czerpią
z bodźców wzrokowych. Protetyk słuchu powinien być świadomy tej sytuacji
i adekwatnie korzystać z niewerbalnych komunikatów indywidualnych, czyli mowy ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wśród elementów mowy ciała na szczególną uwagę zasługują:
1. Wygląd zewnętrzny. Jest to podstawa pierwszego wrażenia o partnerze interakcji [5].

Zwracamy uwagę na urodę, wiek, ale także strój (adekwatny do sytuacji – czystość, styl),
fryzurę, makijaż. Ze względu na charakter pracy protetyka, który wiąże się z sytuacją
pomocową oraz specyfiką spostrzegania pacjentów/klientów strój protetyka powinien być
nie tylko schludny, ale i stonowany, niewyzywający. Także poprzez strój i uczesanie
protetyk powinien wzbudzać zaufanie i wyrażać profesjonalizm.

2. Mimika, czyli wyraz twarzy jest bardzo bogatym źródłem informacji na temat

przeżywanych przez nas uczuć np. strachu, złości, pogardy ale i radości czy zadowolenia.
Właśnie mimika często zdradza nasze prawdziwe uczucia, które mogą być całkowicie
sprzeczne ze słownie deklarowanymi przeżyciami. Niewielki i często niekontrolowany
przez protetyka grymas może być przez pacjenta/klienta przyjęty jako wyraz niechęci
wobec niego i utrudniać wzajemną komunikację.

3. Gestykulacja to ruchy rąk, nóg, które mogą mieć znaczenie informacyjne (np. machnięcie

w dół dłonią może oznaczać rezygnację) oraz ekspresyjne; obrazują one towarzyszące nam
uczucia. Gestykulacja wzbogaca słowo, pomaga wyrazić treści. Istotne jest jednak, by nie
była ona nadmierna, zbyt intensywna, bo wtedy powoduje niepokój i sama w sobie staje się
treścią kontaktu.

4. Postawa ciała (np. wyprostowana lub skulona) przekazuje informacje na temat naszego

nastroju, samopoczucia, ale także stosunku do innej osoby. Postawa otwarta, czyli
rozluźniona, wyprostowana, skierowana w stronę rozmówcy zachęca do kontaktu.
Należy pamiętać, że:

−

Komunikacja niewerbalna jest wieloznaczna, zależy od kontekstu i oznaczać może
różne rzeczy w zależności od grupy społecznej, w której występuje, kultury czy
sytuacji. I tak na przykład łzy mogą oznaczać zarówno wzruszenie, jak i złość czy
alergię.

−

Brak spójności między mową werbalną i niewerbalną powoduje zamęt i utrudnia
komunikację lub przyczynia się do jej przerwania. Przykładem może być sytuacja, gdy
unikając czyjegoś wzroku mówimy, ze czujemy się przy tej osobie bezpiecznie
i zapewniamy o naszej przyjaźni.

−

Komunikaty niewerbalne informują o przeżywanych przez nas uczuciach, sympatii,
preferencjach. Obserwując na przykład dwie osoby, które czują do siebie wzajemną
sympatię, można zauważyć, że utrzymują kontakt wzrokowy, mają wyprostowaną
sylwetkę ciała, są blisko siebie (ale bez naruszania intymnej przestrzeni każdej z osób),
mówią wyraźnie.

Unikanie barier komunikacyjnych. Bariery komunikacyjne to taki rodzaj reakcji na rozmówcę,
który doprowadza do konfliktu lub przerwania komunikacji. Wśród barier, które utrudniają
kontakt jest m.in. osądzanie, decydowanie za innych oraz uciekanie od cudzych problemów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rysunek numer 6 obrazuje podział barier i ich przykłady.

Rys. 6. Rodzaje barier komunikacyjnych [8, s. 5–18]

Każda z powyższych barier może pojawić się w sytuacji kontaktu dwojga ludzi i kontakt ten
utrudniać. Stąd istotna jest świadomość istnienia tych barier i ich unikanie. Dla przykładu –
praca protetyka polega na fachowym dobraniu aparatu słuchowego, co wiąże się
z doradzaniem, sugerowaniem takiego a nie innego aparatu i odpowiednim argumentowaniem.
Jednak doradzanie to nie może wiązać się z chęcią pozbycia się pacjenta/klienta i szybkiego
zakończenia jego wizyty. Doradzanie mające taki cel staje się barierą i utrudnia efektywną
komunikację. Stosowanie technik skutecznej komunikacji np. aktywne słuchanie, właściwe
korzystanie z mowy ciała umożliwia unikanie barier komunikacyjnych.
Dostosowanie form komunikacji do potrzeb i możliwości odbiorcy (wiek, możliwości
sensoryczne). Wiedza dotycząca rozwoju i potrzeb w różnych okresach życia może usprawnić
kontakt z osobami w różnym wieku. Każdy kontakt wymaga kształtowania poczucia
bezpieczeństwa, zaufania i profesjonalizmu ze strony pracownika medycznego. I tak na
przykład w pracy z dziećmi należy pamiętać o zabawie, jako formie kontaktu i nauki,
a w pracy z osobami w późnej dorosłości – o ich trudnościach adaptacyjnych, przywiązaniu do
tego, co znane. Stąd konieczne jest w tej sytuacji m.in. cierpliwe odpowiadanie na pytania,
wyjaśnianie, dopytywanie o zrozumienie przekazywanych informacji.
Należy pamiętać, że pełna komunikacja z drugim człowiekiem wiąże się z:

−

pozytywnym nastawieniem do danej osoby,

−

ujawnianiem życzliwości, otwartości,

−

jasnym, bezpośrednim wyrażaniem swojego zdania,

−

przyjazną i jednoznaczną mową ciała,

−

spójnością mowy werbalnej i niewerbalnej,

−

gotowością do wyrażania i przyjmowania informacji zwrotnych,

−

uczciwą analizą cudzych argumentów i prezentacją własnych,

−

gotowością do współpracy i wiarą w możliwość owocnej komunikacji [7].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest komunikacja i na czym polega?
2. Jakie elementy wyróżniamy w procesie komunikacji?
3. Na czym polega skuteczna komunikacja?
4. Jakie znasz przykłady zakłóceń rozmowy?
5. Jak jest różnica między komunikacją dwustronną i jednostronną?
6. Jakie poziomy komunikacji można wyróżnić?
7. Na czym polega styl partnerski w komunikacji?
8. Na czym polega aktywne słuchanie?
9. Co to jest mowa niewerbalna i jakich obszarów naszego funkcjonowania dotyczy?
10. Dlaczego istotna jest spójność między mowa werbalną i niewerbalną?
11. Nośnikiem jakich informacji jest mowa ciała?
12. Co to są bariery komunikacyjne?
13. W jaki sposób bariery komunikacyjne utrudniają porozumiewanie się osób?
14. Na czym polega dostosowanie form komunikacji do potrzeb i możliwości odbiorcy?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaproś koleżankę/kolegę do współpracy. Wypowiedz zdanie: „Popracujmy razem przez

następne 30 minut” w następujący sposób: z radością, ze złością, z przerażeniem, z bólem, ze
smutkiem, z lekceważeniem, ze zdziwieniem, z rozpaczą. Zadaniem współrozmówcy jest
nazwanie przeżywanych przez Ciebie emocji i wymienienie zastosowanych przez Ciebie
elementów mowy ciała, które na te emocje wskazują.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać informacje dotyczące komunikacji interpersonalnej,
2) wypowiedzieć zdanie na różne, podane w ćwiczeniu sposoby,
3) nazwać przeżywane emocje i elementy mowy ciała, które wskazują na przezywanie tych

emocji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przeczytaj opisane poniżej sytuacje i określ poziomy komunikacji:

−

W sklepie ze sprzętem komputerowym sprzedawca udziela informacji na temat zasad
użytkowania zakupionego komputera oraz zasad serwisowania. Klient zadaje dodatkowe
pytania dotyczące obsługi komputera, kosztów serwisu.

−

Nastoletnia córka opowiada mamie o swoich trudnościach związanych z nawiązaniem
kontaktów z koleżankami w nowej klasie. Opowiada o swoich lękach, smutku,
zmartwieniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

W poczekalni gabinetu dentystycznego oczekujący na wizytę pacjenci wymieniają

informacje na temat aktualnej pogody w różnych regionach Polski oraz prognozy pogody
na najbliższe trzy dni.

Uzasadnij kilkoma zdaniami swój wybór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać informacje dotyczące komunikacji interpersonalnej,
2) przeanalizować opisane sytuacje,
3) określić poziomy komunikacji w opisanych sytuacjach,
4) uzasadnić swój wybór w formie pisemnej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zaproś do współpracy dwóch kolegów lub dwie koleżanki. Dwoje z Was będzie

rozmawiało o swoich mieszkaniach. Opiszcie sobie nawzajem, w jaki sposób urządzone są
Wasze mieszkania, gdzie stoją poszczególne meble. Trzecia osoba pełni rolę obserwatora
i notuje wszelkie elementy mowy niewerbalnej stosowane przez rozmówców.
Następnie przedyskutujcie w trójkę, jakie elementy mowy niewerbalnej zostały przez Was
zauważone i jaką pełniły rolę podczas rozmowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać informacje dotyczące komunikacji interpersonalnej,
2) przeprowadzić rozmowę z koleżanką lub kolegą dotyczącą rozkładu Twojego mieszkania

lub (w zależności od roli) obserwować rozmowę kolegów, wynotować zaobserwowane
elementy mowy niewerbalnej,

3) omówić elementy mowy niewerbalnej i ich znaczenie w procesie komunikacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wyobraź sobie następujące sytuacje i spróbuj je odegrać z kolegą lub koleżanką:

a) krzycząc i machając rękami bardzo energicznie mówisz: „Jestem bardzo spokojna. Niczym

się nie denerwuję”,

b) skulony, ze skrzyżowanymi na klatce piersiowej rękami, patrząc w podłogę bardzo cicho

mówisz: „Chciałbym z Tobą szczerze porozmawiać. Wiem, ze mogę Ci zaufać”,

c) z ironicznym, przesadnym uśmiechem komplementujesz koleżankę: ”Jaka ładna bluzka!”.
Jak przebiega Wasza komunikacja? Jakie uczucia pojawiają się u osoby będącej odbiorcą tych
wypowiedzi? Na czym polega ewentualna trudność?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeprowadzić rozmowę z koleżanką lub kolegą według zaleceń określonych w treści

ćwiczenia,

2) omówić elementy mowy niewerbalnej, jej relacje z komunikatem słownym i znaczenie obu

tych składników w procesie komunikacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Opracuj zasady skutecznej komunikacji z osobami w podeszłym wieku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać w poradniku odpowiednie treści,
2) przypomnieć treści dotyczące spostrzegania osób w podeszłym wieku (późna dorosłość),
3) zredagować najważniejsze zasady komunikacji z osobami w podeszłym wieku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Przeprowadź z koleżanką/kolegą dwie krótkie rozmowy na temat swoich zainteresowań.

Wybierz dwa obszary swoich zainteresowań np. sport i muzyka. Podczas pierwszej rozmowy
staraj się stosować jak najwięcej zakłóceń np. bądź obojętny wobec tego co mówi, o co Ciebie
pyta Twój rozmówca. Podczas drugiej dyskusji unikaj jakichkolwiek zakłóceń, stosuj aktywne
słuchanie i udzielaj informacji zwrotnych.
Omówcie wspólnie ćwiczenie. Wypiszcie pojawiające się podczas rozmowy zakłócenia i ich
wpływ na Waszą rozmowę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować rozmowę na temat swoich zainteresowań,
2) przeprowadzić dwie rozmowy z koleżanką/kolegą na temat zainteresowań,
3) wymienić pojawiające się podczas rozmowy zakłócenia i omówić ich wpływ na Waszą

konwersację.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować proces komunikacji?



2) omówić elementy procesu komunikacji?



3) wyjaśnić, na czym polega skuteczna komunikacja?



4) wymienić zasady skutecznej komunikacji?



5) wyjaśnić

różnicę

między

komunikacją

jednokierunkową

i dwukierunkową?



6) omówić rodzaje komunikatów i podać przykłady?



7) przedstawić różnicę między stylem komunikacji partnerskim

i niepartnerskim?



8) wymienić elementy mowy niewerbalnej?



9) wymienić rodzaje poziomów komunikacji?



10) uzasadnić konieczność doboru form komunikacji do potrzeb

i możliwości rozmówcy?



11) scharakteryzować aktywne słuchanie?



12) uzasadnić konieczność spójności mowy werbalnej i niewerbalnej?



13) podać przykłady mowy niewerbalnej i omówić jej wpływ na proces

komunikacji?



14) wymienić bariery komunikacyjne?



15) uzasadnić konieczność unikania barier komunikacyjnych?



16) wymienić zakłócenia, które mogą pojawić się podczas rozmowy?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Praktyczne i etyczne aspekty radzenia sobie z sytuacjami

trudnymi

4.6.1. Materiał nauczania

Sytuacje trudne dotyczą takich sytuacji, w których zostaje naruszona równowaga między

potrzebami, celami i motywami, a działaniem i warunkowaniem tego działania, a osiągnięcie
działania jest możliwe tylko przy zmianie normalnej struktury czynności [9, s. 145]. Zawsze
sytuacje trudne wiążą się ze wzrostem napięcia emocjonalnego, przykrymi przeżyciami.
Sytuacje trudne mogą mieć charakter subiektywny (dana osoba nie może sobie poradzić, np.
zbyt wysokie wymagania w szkole dla ucznia, z którymi inni dobrze sobie dają radę) lub
obiektywny (dana sytuacja przerasta stopniem trudności możliwości każdego człowieka –
sytuacja niepełnosprawności).
Wśród najczęściej wymienianych rodzajów sytuacji trudnych znajdują się:

−

Sytuacje zagrożenia – występują wtedy, gdy dochodzi do naruszenia istotnej dla danej
osoby wartości np. godności, zdrowia, bezpieczeństwa.

−

Sytuacje przeciążenia – mają miejsce wtedy, gdy jednostka wykonuje działania na granicy
swoich psychicznych i fizycznych możliwości.

−

Sytuacje zakłócenia – są to sytuacje, w których osoba nie może realizować podjętych
aktywności ze względu na pojawiające się przeszkody; na przykład niedosłuch i brak
aparatu słuchowego utrudnia dziecku naukę w szkole, korzystanie z lekcji, rozumienie
treści przekazywanych przez nauczyciela.

−

Sytuacje deprywacji – to pozbawienie osoby w danym momencie czegoś szczególnie dla
niej ważnego, co uniemożliwia realizację jej potrzeb; np. utrata pracy.

−

Sytuacje konfliktowe – to sytuacje, które wiążą się bądź ze sprzecznymi dążeniami jednej
osoby (konflikt motywacyjny) bądź dotyczą różnych dążeń dwu lub więcej osób (konflikt
interpersonalny) [5].

Konflikty motywacyjne pojawiają się, gdy osoba zostanie poddana działaniu przeciwstawnych
czynników, wartości, motywów i z dwóch celów swojego działania musi wybrać jeden. Istotą
konfliktu jest to, że wybór jednego celu uniemożliwia realizację drugiego. Są to bardzo częste
konflikty i czasami wiążą się z dramatycznymi wyborami i przeżyciami. Wśród konfliktów
motywacyjnych wyróżnia się:

−

Konflikt dążenie – dążenie – pojawia się w momencie konieczności wyboru jednego
z dwóch pozytywnych, tak samo atrakcyjnych motywów, celów. Wybór jednego wyklucza
drugi. Przykładem może być wybór jednej książki spośród dwóch równie w danym
momencie ważnych i pomocnych.

−

Konflikt unikanie – unikanie – jest sytuacją analogiczną do poprzedniej, ale wybór dotyczy
motywów, celów o wartości ujemnej. Obie sytuacje są jednakowo nieprzyjemne i osoba
pragnie ich uniknąć. Przykładem może być wybór między cierpieniem z powodu bólu zęba
a pójściem do dentysty (co także wiąże się z bólem i nieprzyjemnymi zabiegami).

−

Konflikt dążenie – unikanie – tu trudność polega na tym, że ten sam obiekt, cel, motyw
wywołuje sprzeczne uczucia np. chcę wejść na szczyt wysokiej góry, ale się boję, bądź
chcę poprawić sobie słuch, korzystając z aparatu słuchowego, ale się wstydzę. Właśnie ten
konflikt jest najtrudniejszy i powoduje najwięcej napięć emocjonalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ilustracją wymienionych konfliktów motywacyjnych jest rysunek numer 7:

Rys. 7. Rodzaje konfliktów motywacyjnych.

Konflikty interpersonalne występują na przykład między dwoma osobami, które pozostają ze
sobą w pewnej zależności i prezentują przeciwstawne dążenia. Przyczyny konfliktu według
Petersona to:

−

specyficzne zachowanie jednostki, wobec którego inni biorący udział w interakcji mogą
mieć zastrzeżenia np. brak kultury osobistej,

−

nieprzestrzeganie norm, które wiążą się z daną sytuacją np. niewywiązywanie się
z obowiązków zawodowych protetyka wobec pacjenta/klienta,

−

indywidualne cechy, skłonności jednostki, których nie akceptuje druga strona, np.
używanie wulgaryzmów przez osobę biorącą udział w interakcji [3].

Konflikty w zależności od przebiegu i charakteru ich rozwiązania mogą niszczyć relację
między osobami lub ją wzmacniać. Dyskusja, rozmowa, podczas której obie strony mogą
przedstawić swoje potrzeby i opinie jest szansą na pozytywne rozwiązanie konfliktu.
Warunkiem owocnej dyskusji i rozwiązania konfliktu jest dostosowanie się obu stron konfliktu
do pewnych zasad.
Zasady rozwiązywania konfliktów interpersonalnych w sposób integrujący:
1. Równe traktowanie uczestników konfliktu.
2. Poszanowanie godności i wartości osobowej oraz poglądów strony przeciwnej.
3. Świadomość przeżywanych w związku z konfliktem emocji; dzielenie się tymi przeżyciami

z drugą osobą uczestniczącą w konflikcie.

4. Uważne słuchanie przekazów strony przeciwnej.
5. Obserwowanie działania strony przeciwnej i na tej podstawie budowanie opinii na temat

danej osoby.

6. Korzystanie z faktów, konkretnych wydarzeń w trakcie argumentowania swoich racji;

unikanie domysłów, przypuszczeń czy opinii osób trzecich.

7. Autentyczne poszukiwanie rozwiązania konfliktu z uwzględnieniem dobra i potrzeb obu

stron.

8. Branie odpowiedzialności za przebieg i próbę rozwiązania konfliktu.
9. Zgoda i przebaczenie.
10. Realizacja postanowień wynikających z rozstrzygnięcia konfliktu [9].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dyskusja i negocjacje są przykładowymi metodami rozwiązywania konfliktów.
Dyskusja – to taka wymiana merytorycznych i intuicyjnych argumentów, która przynosi
w efekcie dogłębne zrozumienie zagadnienia i wypracowanie optymalnego stanowiska,
uwzględniając racje różnych stron [7, s.67].
Biorąc udział w dyskusji pamiętaj o:

−

opanowaniu,

−

kompetencji,

−

otwartości i gotowości do wysłuchania rozmówcy,

−

szacunku, tolerancji wobec przekonań innych osób,

−

konieczności przemyślenia, przeanalizowania wszystkich argumentów.

Podczas dyskusji stosowana jest argumentacja, której celem jest przekonanie rozmówcy np.
o racji naszych sądów, idei, postępowania. W zależności od tematu, okoliczności dyskusji
stosuje się różne jej rodzaje. Istotne jest rozróżnienie między argumentacją racjonalną
i emocjonalną.
Argumentacja racjonalna polega na odwoływaniu się do rozumu i służy przede wszystkim:

−

przekonywaniu siebie lub kogoś,

−

wnikliwemu przemyśleniu sprawy,

−

uporządkowaniu materiału,

−

przestrzeganiu przed popełnieniem błędu.

Jej skuteczność zależy od intelektualnego funkcjonowania rozmówcy ( argumenty muszą
być zrozumiałe) oraz aktualnego stanu emocjonalnego (silne pobudzenie emocjonalne
uniemożliwia racjonalne myślenie).
Argumentacja emocjonalna dotyczy naszego emocjonalnego funkcjonowania i jest
wykorzystywana w sytuacjach, gdy:

−

odwołuje się do sfery uczuć,

−

wiąże się z silną ekspresją: wyrazista mimika, wzmożona gestykulacja,

−

wywołuje pozytywne emocje (np. zapewnienie pacjenta o tym, że dana forma rehabilitacji
będzie dla niego przyjemniejsza) [7].

Metodą rozwiązania konfliktu są także negocjacje czyli pertraktacje, których celem jest
rozwiązanie konfliktu, a koniecznym warunkiem – dobra wola obu stron konfliktu. Negocjacje
mają sens w sytuacji braku innych możliwości rozwiązania konfliktu, pewnej zależności stron
od siebie oraz ograniczonej wiedzy o sobie. Negocjacje mogą mieć charakter pozycyjny (celem
jest wygrana, a skutkiem jest jedna lub obie strony przegrane) lub problemowy (celem
negocjacji jest rozwiązanie konfliktu, które satysfakcjonuje obie strony). Podczas negocjacji
watro pamiętać o tym, by:

−

znać i rozumieć problem negocjacji,

−

nie podejmować negocjacji w złym stanie psychicznym,

−

definiować, nazywać pojęcia i sprawdzać, czy obie strony rozumieją, co jest tematem
negocjacji,

−

aktywnie słuchać i obserwować; wsłuchiwać się w siebie i partnera,

−

być gotowym przyznać się do błędu, ale nie uzależniać swego zdania od opinii drugiej
strony,

−

zachować równowagę, kontrolować przeżywane emocje,

−

mówić zwięźle, precyzyjnie.

W zależności od sytuacji warto zastosować techniki skutecznego negocjowania:

−

ekstremalizacja propozycji początkowej – na początku stawiamy większe wymagania niż
w rzeczywistości oczekujemy,

−

nie zgadzanie się na pierwszą propozycję partnera,

−

stopniowanie niewielkich ustępstw,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

segmentacja problemu czyli podzielenie złożonego problemu na mniejsze zagadnienia
i stopniowe omawianie poszczególnych aspektów.

Istnieją także tzw. podstępne taktyki negocjacyjne, które warto znać, gdyż ich rozpoznanie
w działaniu partnera może nam ułatwić działanie. Wśród wspomnianych taktyk wyróżnia się
wojnę psychologiczną (m.in. ironiczne komentarze, podważanie autorytetu, uciążliwe warunki
rozmowy, straszenie); pułapki czyli tzw. techniki dywersyjne (kłamstwa, groźby, eskalacja
żądań na koniec); presja pozycyjna, która umożliwia ustępstwa jedynie dla jednej strony
negocjacji (m.in. przedstawianie listy żądań bez możliwości ich negocjacji, opóźnianie
rozmów) [7].

Zasady kontaktu z „trudnym pacjentem”
W związku z trudnościami pacjentów, cierpieniem, częstymi frustracjami, różnymi etapami
radzenia sobie z chorobą utrwalają się pewne cechy, a w konsekwencji kształtują postawy,
które mogą utrudniać nawiązanie i utrzymanie kontaktu z pracownikiem medycznym. Istotne
jest, by pracownik medyczny potrafił zaobserwować, zrozumieć i adekwatnie zachować się
wobec

różnych,

często

trudnych

pacjentów.

Poniższe

przykłady

przedstawiają

charakterystyczne zachowania pacjentów oraz sposoby reagowania, ułatwiające nawiązanie
i utrzymanie kontaktu z pacjentem.
1. Pacjent wrogi, wybuchowy, konfliktowy, labilny emocjonalnie (często jest to wynik lęku

przed chorobą, jej konsekwencjami).W tej sytuacji pomocne są:

−

empatia ze strony pracownika medycznego, czyli próba zrozumienia przeżyć pacjenta,
wczucia się w jego sytuację,

−

klaryfikacja – spokojne, ciepłe, ale i profesjonalne tłumaczenie, odpowiadanie na
zadane pytania.

2. Pacjent bierny, zależny (uzależnia od innych podjęcie decyzji; oddaje się całkowicie

w ręce specjalisty). Tu istotne są:

−

klaryfikacja – ciepłe, ale jednocześnie stanowcze wytłumaczenie, podanie informacji,

−

konfrontacja – zaproponowanie konkretnego rozwiązanie i włączenie pacjenta do
działania np. nałożenie aparatu słuchowego i prośba o samodzielne jego
uruchomienie.

3. Pacjent perfekcyjny, sztywny (wymaga dokładnych informacji; stawia sobie i innym

nierealne cele). W tej sytuacji pomocna jest:

−

konfrontacja ( patrz wyżej).

4. Pacjent uwodzicielski, histeryczny (manipuluje, chce być w centrum uwagi). Pomocne są tu:

−

styl dyrektywny – czyli dokładnie mówimy, co ma zrobić, dajemy konkretne zadanie
np. „Przez minutę proszę poobserwować pracę aparatu słuchowego”,

−

konfrontacja (jak wyżej).

5. Pacjent domagający się, nieufny, narzekający. W danej sytuacji niezbędna jest:

−

empatia,

−

klaryfikacja.

Niezależnie od postaw pacjenta i sposobów reagowania na nie istotne jest, by pracownik
medyczny w kontakcie z pacjentem/klientem cechował się:

−

Profesjonalizmem. Chodzi tu o wiedzę dotyczącą potrzeb pacjenta, ale i o świadomość
własnych reakcji, przeżywanych emocji i sposobów kontaktowania się z pacjentem oraz
o asertywne kontaktowanie się z nim (bez agresji oraz uległości). Wszystko to sprawia, ze
działanie pracownika medycznego gwarantuje poczucie bezpieczeństwa i budzi zaufanie,
co jest podstawą sytuacji pomocowej.

−

Kulturą osobistą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Indywidualnym podejściem do pacjenta/klienta, dzięki czemu właściwie odczytane będą
potrzeby i możliwości danej osoby. Diagnoza potrzeb i adekwatna pomoc możliwa jest
dzięki wrażliwości pracownika medycznego, umiejętności obserwacji, otwartości
i empatii. Otwartość oznacza tu gotowość do zauważenia drugiego człowieka, próbę
zrozumienia motywów jego działania. Empatia to współodczuwanie, dzięki czemu łatwiej
zauważyć potrzeby człowieka i zaoferować adekwatną pomoc.

Zachowania zgodne z zasadami etyki

Powyższe cechy postawy pracownika medycznego umożliwiają i pomagają właściwe

i trafnie przewidzieć oczekiwania pacjenta w zakresie świadczonych usług, a tym samym
udzielić adekwatnej pomocy, wsparcia.
Zasady etyczne w działalności zawodowej pracownika medycznego wynikają z kontaktu
z drugim człowiekiem oraz oferowania mu pomocy.
Podstawowe zasady etyki to:
1. Informowanie o dowolnym wyborze miejsca i formy usługi. Pracownik może zachęcać

pacjenta do skorzystania ze swoich usług, ale nie może pacjenta do tego zmuszać, np.
grożąc pacjentowi czy podając fałszywe informacje.

2. Ochrona danych osobowych. Korzystanie z nich możliwe jest wyłącznie za pisemną zgodą

pacjenta/klienta.

3. Tajemnica zawodowa. Pracownik zobowiązany jest do zachowania w tajemnicy

charakteru schorzenia pacjenta oraz trudności z niego wynikających.

4. Poszanowanie godności i wolności człowieka. Bez względu na wiek, płeć, pochodzenie,

status społeczny czy stopień niepełnosprawności każdemu należy się taki sam szacunek
i adekwatna pomoc. Bardzo ważne jest taktowne zachowanie m.in. związane
z trudnościami pacjenta oraz koniecznością bliskiego kontaktu np. protetyk badając słuch
pacjenta, dobierając aparat niejednokrotnie dotyka pacjenta, co należy czynić z pełnym
poszanowaniem intymności i godności każdego pacjenta.

5. Profesjonalizm zawodowy. Niezbędne jest właściwe wykształcenie, aktualizowanie wiedzy

i umiejętności oraz korzystanie z najnowszych wyników badań i rozwiązań technicznych.

6. Odwaga do przyznania się do popełnionego błędu oraz gotowość zadośćuczynienia.

W sytuacji popełnienia błędu, wynikającego np. z niewystarczającej wiedzy czy
niewykazania należytej staranności, pracownik powinien mieć odwagę przyznać się do
niego i w miarę możności powstałą szkodę naprawić.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest sytuacja trudna?
2. Jakie znasz przykłady sytuacji trudnych?
3. Jakie znasz rodzaje konfliktów?
4. Na czym polega konflikt motywacyjny i jakie są rodzaje konfliktów motywacyjnych?
5. Jakie są przyczyny konfliktów interpersonalnych?
6. Jakie znasz zasady postępowania, które mogą pomóc w rozwiązaniu konfliktu

interpersonalnego?

7. Na czym polega dyskusja?
8. Co oznacza argumentacja racjonalna i emocjonalna i kiedy są one stosowane?
9. Jakie znasz techniki negocjacji?
10. Jakich zasad postępowania należy przestrzegać w kontakcie z pacjentem?
11. Jakie techniki komunikacji warto zastosować wobec pacjenta wrogiego, nieufnego oraz

biernego?

12. Jakimi zasadami etycznymi powinien kierować się pracownik medyczny w działalności

zawodowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1*

Zastanów się, dlaczego niedosłuch lub utrata wzroku może być sytuacją trudną i jaki jest

to rodzaj sytuacji trudnej. Jak sytuacje te mogą wpływać na codzienne funkcjonowanie osoby
dotkniętej niedosłuchem lub utratą wzroku?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać w poradniku treści dotyczące radzenia sobie w sytuacji trudnej,
2) przeanalizować sytuację osoby niedosłyszącej lub niedowidzącej,
3) określić, jaki rodzaj sytuacji trudnej występuje u tych osób.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 2

Zastanów się, jakiego rodzaju konflikty motywacyjne przeżywają osoby w opisanych niżej

sytuacjach. Nazwij te konflikty i uzasadnij swoje stanowisko.
1. Osoba w podeszłym wieku w związku ze zmianami starczymi cierpi na zwyrodnienie

stawu kolanowego. Często poruszanie sprawia jej ból, co utrudnia jej funkcjonowanie
w życiu codziennym. Zastanawia się nad wizytą u reumatologa i doborem kuli
rehabilitacyjnej, ale czuje ogromną niechęć do kolejnej protezy (korzysta już z okularów
i aparatu słuchowego). Podejmowanie decyzji trwa już pół roku.

2. W sklepie ze sprzętem fotograficznym mama zastanawia się nad wyborem aparatu

fotograficznego dla swego dziesięcioletniego syna. Od godziny ogląda i dopytuje się
o zalety dwóch bardzo podobnych i tak samo drogich aparatów. Dodatkowo, dwoje
znanych jej dzieci posiada takie aparaty i ma o nich bardzo dobrą opinię.

3. Osoba cierpiąca z powodu bólu zęba otrzymała adresy dwóch renomowanych gabinetów

stomatologicznych w mieście. W obu gabinetach pracują bardzo doświadczeni i mili
dentyści. Pacjent po raz pierwszy będzie korzystał z ich usług. Nie wie, który gabinet
wybrać.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać w poradniku treści dotyczące konfliktów,
2) przeanalizować poszczególne sytuacje,
3) nazwać przeżywane przez poszczególne osoby konflikty motywacyjne,
4) uargumentować swój wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3*

Przeprowadź z kolegą dyskusję na temat: „Wyższość profilaktyki nad leczeniem”.

Wybierz najbardziej odpowiedni rodzaj argumentacji. Uzasadnij swój wybór podczas
późniejszego omawiania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować dyskusję dobierając odpowiedni rodzaj argumentacji,
2) przeprowadzić dyskusję z zastosowaniem wybranego rodzaju argumentacji,
3) uzasadnić swoje stanowisko.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

arkusz papieru formatu A4, pisaki.

Ćwiczenie 4*

Wyobraź sobie, że w grupie pracowników, której jesteś członkiem, panuje konflikt

dotyczący przygotowania i realizacji grafiku dyżurów. Przygotuj się do negocjacji. Jaki rodzaj
negocjacji wybierzesz? Jakich zasad i technik negocjacji będziesz przestrzegać? Przeprowadź
negocjacje w parze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać w poradniku treści dotyczące zasad i technik negocjacji,
2) wybrać rodzaj negocjacji i zasady obowiązujące podczas negocjacji,
3) przeprowadzić w parze negocjacje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

możliwość swobodnej dyskusji w grupie,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5*

Dokonajcie w grupach 3–4 osobowych analizy kodeksu etycznego pracownika

medycznego (podanego w poradniku). Wzorując się na nim sformułujcie własny kodeks
etyczny, obowiązujący w Waszej klasie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać w poradniku treści dotyczące etyki pracownika medycznego,
2) przedyskutować w grupach zasady kodeksu etycznego pracownika medycznego,
3) stworzyć kodeks klasowy,
4) uzasadnić swoje stanowisko.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze szarego papieru A4, pisaki,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować sytuacje trudne?



2) wymienić i omówić rodzaje sytuacji trudnych?



3) wyjaśnić różnicę między konfliktem motywacyjnym i konfliktem

interpersonalnym?



4) wymienić przyczyny konfliktu interpersonalnego?



5) wymienić rodzaje konfliktu motywacyjnego?



6) omówić rodzaje konfliktów motywacyjnych i podać ich przykłady?



7) wymienić

zasady

pozytywnego

rozwiązywania

konfliktu

interpersonalnego?



8) omówić zasady kontaktu z tzw. „trudnym pacjentem”?



9) wymienić zasady etyczne zawarte w kodeksie pracownika

medycznego?



10) wymienić techniki skutecznej negocjacji?



11) zdefiniować dyskusję?



12) podać różnicę między argumentacją racjonalną i emocjonalną?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. W psychologii czynność rozumiana jest jako

a) ukierunkowana działalność jednostki, która nie ma konkretnego celu.
b) najbardziej podstawowe i niezorganizowane zachowanie człowieka.
c) dowolne działanie człowieka i innych zwierząt.
d) ukierunkowana aktywność jednostki wobec otaczającego świata, skierowana na

osiągnięcie jakiegoś celu.

2. Podstawowymi procesami poznawczymi są

a) motywy i uwaga.
b) wrażenia i spostrzeżenia.
c) wyobrażenia i umiejętności.
d) emocje i uczucia.

3. Do procesów psychicznych pobudzeniowych (emocjonalnych) należą

a) emocje i uczucia.
b) wyobrażenia i spostrzeżenia.
c) pamięć i uwaga.
d) emocje i myślenie.

4. Okres poniemowlęcy obejmuje następujące lata życia dziecka

a) od 1 do 2 roku życia.
b) od 1 do 3 roku życia.
c) od 2 do 4 roku życia.
d) od 2 do 6 roku życia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji,

korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami
poznawczymi to

a) inteligencja.
b) osobowość.
c) charakter.
d) proces poznawczy.

6. Komunikacja w relacjach między ludźmi umożliwia

a) przekazywanie jedynie myśli i sądów.
b) przekazywanie i odbiór informacji, reakcji na przekazany wcześniej komunikat.
c) odbiór jedynie informacji zwrotnej.
d) odbiór jedynie myśli i sądów.

7. Przykład, który zawiera wyłącznie przykłady komunikacji werbalnej to

a) spektakl pantomimy i sprawozdanie pracownika z podróży zagranicznej.
b) wykład dla uczniów i machanie ręką na pożegnanie.
c) dyskusja panelowa ekspertów i rozmowa dwóch uczniów.
d) pogadanka na temat profilaktyki antynikotynowej i ironiczny śmiech.

8. Mimika to element

a) komunikatu parawerbalnego.
b) mowy ciała.
c) komunikatu werbalnego.
d) komunikatu paralingwistycznego.

9. Możliwości komunikacyjne osoby w podeszłym wieku

a) są takie same jak osób w innym wieku.
b) są zawsze gorsze niż osób w innym wieku.
c) zależą od poznawczego funkcjonowania osoby.
d) zależą od racjonalnego funkcjonowania osoby.

10. Wskaż, która z sytuacji może zakłócać komunikowanie się

a) duże zaangażowanie ze strony rozmówcy.
b) spójność między mową werbalną i niewerbalną.
c) przerywanie, ocenianie, moralizowanie rozmówcy.
d) odbieranie sygnałów wysyłanych przez rozmówcę.

11. Do technik skutecznej komunikacji należy

a) stosowanie komunikacji dwustronnej, partnerskiej.
b) stosowanie komunikacji dwustronnej, niepartnerskiej.
c) stosowanie komunikacji jednostronnej, niewerbalnej.
d) stosowanie komunikacji jednostronnej, werbalnej.

12. Krytykowanie, grożenie i zmiana tematu to przykłady

a) komunikatów niewerbalnych.
b) barier komunikacyjnych.
c) konfliktów interpersonalnych.
d) konfliktów motywacyjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Warunkiem rozwiązania konfliktu interpersonalnego jest między innymi

a) opieranie się na domysłach, przypuszczeniach i opiniach innych.
b) unikanie odpowiedzialności za przebieg i próbę rozwiązania konfliktu.
c) dążenie do rozwiązani konfliktu z uwzględnieniem dobra jednej ze stron.
d) poszanowanie godności i wartości osobowej oraz poglądów przeciwnika.

14. Wśród technik skutecznej negocjacji wyróżnia się m.in.

a) techniki dywersyjne i presję pozycyjną.
b) listę żądań i eskalację żądań.
c) stopniowanie dużych ustępstw i żądań.
d) stopniowanie niewielkich ustępstw i segmentację problemu.

15. Argumentacja racjonalna występuje w sytuacji, gdy

a) odwołujesz się do sfery uczuć.
b) wywołujesz pozytywne emocje.
c) przekonujesz kogoś lub siebie.
d) ujawniasz silną ekspresję.

16. Sposobów reagowania pracownika medycznego w stosunku do pacjenta konfliktowego

i labilnego emocjonalnie pozwoli na nawiązanie i utrzymanie kontaktu poprzez

a) konfrontację i styl dyrektywny.
b) konfrontację i nieustępliwość.
c) empatię i klaryfikację.
d) uległość i klaryfikację.

17. Konstruktywnej dyskusji nie sprzyja

a) ujawnianie silnych stanów emocjonalnych.
b) posiadanie kompetencji merytorycznych.
c) tolerancja wobec przekonań innych osób.
d) analizowanie wszystkich argumentów.

18. W hierarchii potrzeb Maslowa potrzeby fizjologiczne

a) są mało ważne.
b) znajdują się na samym końcu w hierarchii potrzeb.
c) stanowią podstawową grupę potrzeb.
d) należą do potrzeb wyższego rzędu.

19. Optymalna obsługa pacjenta i możliwość poznania jego oczekiwań ze strony pracownika

medycznego możliwa jest dzięki

a) profesjonalizmowi, kulturze osobistej pracownika medycznego.
b) wysokiej inteligencji i kulturze osobistej pacjenta.
c) Indywidualnemu podejściu do pacjenta i stosowaniu zasad etyki zawodowej przez

pracownika medycznego.

d) odpowiedź a i c.

20. Z wymienionych postaw należy unikać w działalności zawodowej

a) poszanowania godności i wolności człowieka.
b) profesjonalizmu zawodowego.
c) zachowania tajemnicy zawodowej.
d) przyjmowania korzyści majątkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.........................................................................................................................

Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów interpersonalnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Agryle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999
2. Aronson E., Wilson T., Akert R.M.: Psychologia społeczna. Zyska i s–ka, Warszawa 1998
3. Balawajder K.: Komunikacja, konflikty, negocjacje w organizacji. Wydawnictwo

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998

4. Falkowski A.: Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia doświadczenia za pomocą

zmysłów. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk 2000

5. Formański J.: Psychologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003
6. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. Przewodnik dla nauczycieli. VEDA,

Warszawa 1999

7. Hamer H.: Rozwój przez wprowadzanie zmian. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa

1998

8. „Jak żyć z ludźmi” (Umiejętności interpersonalne) Program profilaktyczny dla młodzieży.

MEN CMPPP, Warszawa 2004

9. Jankowska M.: Podstawy psychologii. Wyższa Szkoła Działalności Gospodarczej

w Warszawie, Warszawa 2003

10. McKay M., Davis M., Fanning P.: Sztuka skutecznego porozumiewania się. GWP,

Gdańsk 2001

11. Nęcka E.: Inteligencja. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP,

Gdańsk 2000

12. Spearling A.: Psychologia. PWN, Warszawa 1998
13. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
14. Wojciszke B.: Postawy i ich zmiana. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik

akademicki. GWP, Gdańsk 2005

15. Zimbardo P.G., Ruch F.L.: Psychologia i życie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

1998