KONIUGACJA

I.

Wstęp do fleksji czasownika

Podstawą koniugacji polskiej – kon. psł.

Kategorie czasownika w psł.

W języku psł. czasownik miał:

•

3 osoby,

•

3 liczby (pojedyncza, podwójna, mnoga),

•

rozbudowany system czasów (czas ter., czas przyszły, imperfectum – przeszły niedokonany,

aoryst – przeszły dokonany, czas przeszły złożony, czas zaprzeszły),

•

tryby (oznajmujący, rozkazujący i warunkowy, inaczej przypuszczający),

•

strony (czynna, bierna).

Czasowniki psł. wyrażały też aspekt – niedokonany lub dokonany.

Fleksja werbalna – głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:

a)

scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną

koniugację stp.;

b)

powstaniu polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);

c)

zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas złożony ewoluował, dając dzisiejszy

czas przeszły);

d)

uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;

e)

zaniku liczby podwójnej.

Ukształtowanie się polskiej koniugacji – okres stp., na przełomie XV / XVI w. już ukształtowany

polski system koniugacyjny.

Okres śrpol. i nwpol. – zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.: zmiany przynależności

koniugacyjnej niektórych czasowników, zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych,

procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form

fleksyjnych.

II.

PODSTAWA PRASŁOWIAŃSKA

Każdy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach – już w epoce bałto-

słowiańskiej):

a)

temat I (temat czasu ter.) – podstawą czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na

podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-šь, *xvali-šь, *piše-šь, *bere-šь, *peče-šь; *može-

šь, *bije-šь, *dvigne-šь;

b)

temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.) – podstawą form czasu przesz., tr.

warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie

sufiksu –ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bьra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvignNj-ti.

Tematy I i II mogły być różne (*nese-, ale: *nes-; lub tożsame: *xvali-). Oboczności tematyczne

– wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *peče-, *može-, ale: *pek-, *mog-;

jotacyzacji, np. *piše-, ale: *pisa-.

Podział na koniugacje w języku psł.

Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek

tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna:

morfem leksykalny + końcówka fleksyjna

Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I – temat czasu ter.,

temat II – temat bezokolicznika)

por. *nes-e-šь

rdzeń

morfem

końcówka

tematyczny

fleksyjna

temat I

*xval-i-šь

rdzeń

morfem

końcówka

tematyczny

fleksyjna

temat I

*nes-ti

temat II = rdzeń

końcówka bezokolicznika

*bьr-a-ti

rdzeń

morfem tem.

końcówka bezokolicznika

temat II

Ważny – przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zróżnicowany

, w 2 wariantach (formach

obocznych), np. –e-/-o-; -ne-/-no.

Wariant –e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-šь (dobrze widoczny); wariant –o- słabo

widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-Nj < *nes-o-m (czyli

wczesnopsł. *–om > *Nj zgodnie z prawem sylaby otwartej).

Różne podziały na koniugacje psł.

Dwie najszerzej znane klasyfikacje:

a)

Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., także w opisie historii różnych

języków słowiańskich) – 5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy

koniugacyjne)

b)

Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas

koniugacyjnych w ich obrębie).

Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)

Zasada podziału na 5 koniugacji – temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli

przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji – temat II (bezokolicznika).

Ważny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie

wiadomości na temat zróżnicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany

tu po to, żeby wyraźnie pokazać temat I i II i różnice między nimi).

I KONIUGACJA

Temat I z morfemem –e- / -o-

*nesNj, *nesešь

1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti

*berNj, *berešь

2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –a-: *bьr-a-ti

II KONIUGACJA

Temat I z morfemem –ne- / -no-

*dvignNj, *dvignešь klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -nNj-: *dvignNjti

III KONIUGACJA

Temat I z morfemem –je- / -jo-

*meljNj, *melješь

1. klasa: temat II = rdzeń: *mleti (<*melti – metateza)

*pišNj, *pišešь

2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –a-: *pis-a-ti

Uwaga!

W j. pol.: *sj > sz (stąd: psł. * pišNj > pol. piszę); *lj > l (stąd: psł. *meljNj > pol. mielę).

IV KONIUGACJA

Temat I z morfemem –i-

*xvaljNj, *xvališь

1. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –i-: *xval-i-ti

*sedjNj, *sědišь

2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -ě-: *sěd-ě-ti

Uwaga!

W j. pol.: *dj > dz (stąd: psł. *sedjNj > pol. siedzę); *lj > l (stąd: psł. *xvaljNj > pol. chwalę).

V KONIUGACJA

tzw. atematyczna, tzn. bez charakterystycznego przyrostkiem tematycznego (tematotwórczego)

Temat I = rdzeń

Należały do niej tylko 4 czasowniki:

Formy 1 i 2 os. lp. cz. ter.

Bezokoliczniki

*jesmь, *jesi (<*jes-si)

*byti

*jamь, *jasi

(<*jěd-si)

*jasti

*damь, *dasi (< *dad-si)

*dati

*věmь, *věsi (< **věd-si)

*věděti

Uwagi praktyczne!

Rozróżnianie I i III koniugacji może okazać się trudne w wyniku procesów fonetycznych, które

zaszły w formach obu koniugacji. Na skutek palatalizacji I i jotacyzacji często formy 2 os. lp. czasu

ter. obu kon. mają podobną postać, por.

I kon. *pekNj, *peč-e-šь (palatalizacja I k > č);

III kon. *pišNj, *piš-e-šь (jotacyzacja sj > š).

Rozpoznajemy wówczas koniugację po formie 1 os. lp. czasu ter.; jeśli przed wygłosowym -

Nj

Nj

Nj

Nj

występuje spółgł. twarda (np. k), to jest to czasownik kon. I, jeśli natomiast spółgł. miękka (dziś

miękka lub stwardniała) to jest to czas. kon. III (miękka spółgł. powstała w wyniku jotacyzacji,

por. *piš-e-šь < *pis-je-šь).

Współcześnie także zachowany podział na dwa tematy, por.

piszę, piszesz, ale: pisał, pisać

każę, każesz, ale: kazał, kazać (psł. *kazjNj, *kazješь , *kazati)

płaczę, płaczesz, ale: płakać (psł. *plakjNj, *plakješь, *plakati)

III.

ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM. KONIUGACJE POLSKIE

Kryterium podziału na koniugacje – na ogół końcówka 1 i 2 os. lp. czasu ter.

I.

–ę, -esz

niosę, niesiesz, piszę, piszesz, dźwignę, dźwigniesz, grzeję, grzejesz

II.

–ę, -isz

chwalę, chwalisz, siedzę, siedzisz

III.

–(a/e)m, –(a/e)sz

czytam, czytasz, gram, grasz; umiem, umiesz

Współcześnie różne podziały na typy koniugacyjne (zob. np. J. Tokarski)

Koniugacja I – psł. czas. kon. –e-/-o-; -ne-/no-; część czasowników dawnej kon. –je-/-jo-

Koniugacja II – psł. czas. kon. –i-

Koniugacja III – psł. czas. kon. V atematycznej, część czasowników dawnej kon. –je-/-jo-

Powstanie polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (typ znam, znasz, umiem, umiesz) –

przyczyny:

1)

Kontrakcja w stp.

psł. *znajNj > stp. znaję > znā (długa sam. jako wynik kontrakcji)> śrpol. znåm (sam.

ścieśniona å powstała po zaniku iloczasu z długiego ā > nwpol. znam

psł. *znaješь > stp. znajesz > znāsz > śrpol. znåsz > nwpol. znasz

psł. *umejNj > stp. umieję > umiē > śrpol. umi÷m > nwpol. umiem

psł. *umeješь > stp. umiejesz > umiē > śrpol. umi÷sz > nwpol. umiesz

Brak kontrakcji tylko w 3 os. lmn. czasu ter., por. znają, umieją (z jotą), choć też szerzą się

formy ściągnięte, uznawane za błędne, np. umią, rozumią.

W wielu gwarach (głównie Polski północnej, wlkp., płn.maz.) do dziś formy nieściągnięte, np.

bojał się, stojał, graje, znaje.

2)

Analogia do form czasowników kon. V atematycznej (znam na wzór dam);

3)

Potrzeba odpodobnienia form 1 i 3 os. lp. (po kontrakcji znā to formy 1 i 3 os. – tożsame).

Chronologia procesu – XIV-XV w.

Formy nieściągnięte czasowników liczne jeszcze w zabytkach stp., por.

podnaszaję, śćwirdzaję, przyznawaję się, wylewaję, powiedaję, przysięgajęć wam przeze

cesarskie zdrowie itp.

Obok nich już w najstarszych zabytkach formy nowe, por.

powiadam, polecam, wysłuszam, pożegnam.