KONIUGACJA
I.
Wstęp do fleksji czasownika
Podstawą koniugacji polskiej – kon. psł.
Kategorie czasownika w psł.
W języku psł. czasownik miał:
•
3 osoby,
•
3 liczby (pojedyncza, podwójna, mnoga),
•
rozbudowany system czasów (czas ter., czas przyszły, imperfectum – przeszły niedokonany,
aoryst – przeszły dokonany, czas przeszły złoŜony, czas zaprzeszły),
•
tryby (oznajmujący, rozkazujący i warunkowy, inaczej przypuszczający),
•
strony (czynna, bierna).
Czasowniki psł. wyraŜały teŜ aspekt – niedokonany lub dokonany.
Fleksja werbalna – głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:
a)
scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną
koniugację stp.;
b)
powstaniu polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);
c)
zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas złoŜony ewoluował, dając dzisiejszy
czas przeszły);
d)
uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;
e)
zaniku liczby podwójnej.
Ukształtowanie się polskiej koniugacji – okres stp., na przełomie XV / XVI w. juŜ ukształtowany
polski system koniugacyjny.
Okres śrpol. i nwpol. – zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.: zmiany przynaleŜności
koniugacyjnej niektórych czasowników, zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych,
procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form
fleksyjnych.
II.
PODSTAWA PRASŁOWIAŃSKA
KaŜdy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach – juŜ w epoce bałto-
słowiańskiej):
a)
temat I (temat czasu ter.) – podstawą czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na
podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-šь, *xvali-šь, *piše-šь, *bere-šь, *peče-šь; *može-
šь, *bije-šь, *dvigne-šь;
b)
temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.) – podstawą form czasu przesz., tr.
warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie
sufiksu –ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bьra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvignNj-ti.
Tematy I i II mogły być róŜne (*nese-, ale: *nes-; lub toŜsame: *xvali-). Oboczności tematyczne
– wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *peče-, *može-, ale: *pek-, *mog-;
jotacyzacji, np. *piše-, ale: *pisa-.
Podział na koniugacje w języku psł.
Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek
tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna:
morfem leksykalny + końcówka fleksyjna
Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I – temat czasu ter.,
temat II – temat bezokolicznika)
por. *nes-e-šь
rdzeń
morfem
końcówka
tematyczny
fleksyjna
temat I
*xval-i-šь
rdzeń
morfem
końcówka
tematyczny
fleksyjna
temat I
*nes-ti
temat II = rdzeń
końcówka bezokolicznika
*bьr-a-ti
rdzeń
morfem tem.
końcówka bezokolicznika
temat II
WaŜny – przyrostek tematotwórczy (tematyczny)
Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zróŜnicowany
, w 2 wariantach (formach
obocznych), np. –e-/-o-; -ne-/-no.
Wariant –e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-šь (dobrze widoczny); wariant –o- słabo
widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-Nj < *nes-o-m (czyli
wczesnopsł. *–om > *Nj zgodnie z prawem sylaby otwartej).
RóŜne podziały na koniugacje psł.
Dwie najszerzej znane klasyfikacje:
a)
Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., takŜe w opisie historii róŜnych
języków słowiańskich) – 5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy
koniugacyjne)
b)
Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas
koniugacyjnych w ich obrębie).
Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)
Zasada podziału na 5 koniugacji – temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli
przyrostek tematotwórczy (tematyczny)
Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji – temat II (bezokolicznika).
WaŜny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie
wiadomości na temat zróŜnicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany
tu po to, Ŝeby wyraźnie pokazać temat I i II i róŜnice między nimi).
I KONIUGACJA
Temat I z morfemem –e- / -o-
*nesNj, *nesešь
1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti
*berNj, *berešь
2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –a-: *bьr-a-ti
II KONIUGACJA
Temat I z morfemem –ne- / -no-
*dvignNj, *dvignešь klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -nNj-: *dvignNjti
III KONIUGACJA
Temat I z morfemem –je- / -jo-
*meljNj, *melješь
1. klasa: temat II = rdzeń: *mleti (<*melti – metateza)
*pišNj, *pišešь
2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –a-: *pis-a-ti
Uwaga!
W j. pol.: *sj > sz (stąd: psł. * pišNj > pol. piszę); *lj > l (stąd: psł. *meljNj > pol. mielę).
IV KONIUGACJA
Temat I z morfemem –i-
*xvaljNj, *xvališь
1. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym –i-: *xval-i-ti
*sedjNj, *sědišь
2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -ě-: *sěd-ě-ti
Uwaga!
W j. pol.: *dj > dz (stąd: psł. *sedjNj > pol. siedzę); *lj > l (stąd: psł. *xvaljNj > pol. chwalę).
V KONIUGACJA
tzw. atematyczna, tzn. bez charakterystycznego przyrostkiem tematycznego (tematotwórczego)
Temat I = rdzeń
NaleŜały do niej tylko 4 czasowniki:
Formy 1 i 2 os. lp. cz. ter.
Bezokoliczniki
*jesmь, *jesi (<*jes-si)
*byti
*jamь, *jasi
(<*jěd-si)
*jasti
*damь, *dasi (< *dad-si)
*dati
*věmь, *věsi (< **věd-si)
*věděti
Uwagi praktyczne!
RozróŜnianie I i III koniugacji moŜe okazać się trudne w wyniku procesów fonetycznych, które
zaszły w formach obu koniugacji. Na skutek palatalizacji I i jotacyzacji często formy 2 os. lp. czasu
ter. obu kon. mają podobną postać, por.
I kon. *pekNj, *peč-e-šь (palatalizacja I k > č);
III kon. *pišNj, *piš-e-šь (jotacyzacja sj > š).
Rozpoznajemy wówczas koniugację po formie 1 os. lp. czasu ter.; jeśli przed wygłosowym -
Nj
Nj
Nj
Nj
występuje spółgł. twarda (np. k), to jest to czasownik kon. I, jeśli natomiast spółgł. miękka (dziś
miękka lub stwardniała) to jest to czas. kon. III (miękka spółgł. powstała w wyniku jotacyzacji,
por. *piš-e-šь < *pis-je-šь).
Współcześnie takŜe zachowany podział na dwa tematy, por.
piszę, piszesz, ale: pisał, pisać
kaŜę, kaŜesz, ale: kazał, kazać (psł. *kazjNj, *kazješь , *kazati)
płaczę, płaczesz, ale: płakać (psł. *plakjNj, *plakješь, *plakati)
III.
ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM. KONIUGACJE POLSKIE
Kryterium podziału na koniugacje – na ogół końcówka 1 i 2 os. lp. czasu ter.
I.
–ę, -esz
niosę, niesiesz, piszę, piszesz, dźwignę, dźwigniesz, grzeję, grzejesz
II.
–ę, -isz
chwalę, chwalisz, siedzę, siedzisz
III.
–(a/e)m, –(a/e)sz
czytam, czytasz, gram, grasz; umiem, umiesz
Współcześnie róŜne podziały na typy koniugacyjne (zob. np. J. Tokarski)
Koniugacja I – psł. czas. kon. –e-/-o-; -ne-/no-; część czasowników dawnej kon. –je-/-jo-
Koniugacja II – psł. czas. kon. –i-
Koniugacja III – psł. czas. kon. V atematycznej, część czasowników dawnej kon. –je-/-jo-
Powstanie polskiej koniugacji –am, -asz, -em, -esz (typ znam, znasz, umiem, umiesz) –
przyczyny:
1)
Kontrakcja w stp.
psł. *znajNj > stp. znaję > znā (długa sam. jako wynik kontrakcji)> śrpol. znåm (sam.
ścieśniona å powstała po zaniku iloczasu z długiego ā > nwpol. znam
psł. *znaješь > stp. znajesz > znāsz > śrpol. znåsz > nwpol. znasz
psł. *umejNj > stp. umieję > umiē > śrpol. umi÷m > nwpol. umiem
psł. *umeješь > stp. umiejesz > umiē > śrpol. umi÷sz > nwpol. umiesz
Brak kontrakcji tylko w 3 os. lmn. czasu ter., por. znają, umieją (z jotą), choć teŜ szerzą się
formy ściągnięte, uznawane za błędne, np. umią, rozumią.
W wielu gwarach (głównie Polski północnej, wlkp., płn.maz.) do dziś formy nieściągnięte, np.
bojał się, stojał, graje, znaje.
2)
Analogia do form czasowników kon. V atematycznej (znam na wzór dam);
3)
Potrzeba odpodobnienia form 1 i 3 os. lp. (po kontrakcji znā to formy 1 i 3 os. – toŜsame).
Chronologia procesu – XIV-XV w.
Formy nieściągnięte czasowników liczne jeszcze w zabytkach stp., por.
podnaszaję, śćwirdzaję, przyznawaję się, wylewaję, powiedaję, przysięgajęć wam przeze
cesarskie zdrowie itp.
Obok nich juŜ w najstarszych zabytkach formy nowe, por.
powiadam, polecam, wysłuszam, poŜegnam.