MUZEALNICTWO

102

Wystawy

Wystawa „Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblio-

teki Polskiej w Paryżu”, prezentowana najpierw w Mu-
zeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie
(maj-lipiec 2004), a później w krakowskim Muzeum
Narodowym (wrzesień-listopad 2004) miała ogromne
znaczenie artystyczne i wymiar ważnego wydarzenia
historycznego. Po raz pierwszy bowiem skarby te –
dzieła sztuki, dokumenty historyczne pierwszej wagi
i rękopisy najwybitniejszych twórców – eksponowane
były w tak wielkiej liczbie w Polsce, gdzie zresztą
uprzednio poddane zostały gruntownej konserwacji.
W skład ekspozycji weszło 200 eksponatów z zakresu
malarstwa, rysunku, grafiki i rzeźby o niezwykłej war-
tości. Stało to się możliwe po wielu zabiegach, może
nie od razu po uzyskaniu przez Polskę niezawisłości,
ale z tej właśnie przyczyny. Przed 1989 r. nie byłoby
przecież możliwe, aby np. oryginał Aktu Sejmowego
Detronizacji Cara Mikołaja I zapadły na posiedzeniu
połączonych IZB dnia 25 stycznia 1831 r. w Warszawie
mógł do Warszawy powrócić. Jak wiadomo był on
przez carskie władze, przez dziesiątki lat, bezskutecznie
poszukiwany, zaś Zarząd Biblioteki Polskiej na pewno
nie wypożyczyłby go do Polski Ludowej. Zapewne wła-
dza ludowa wolałaby takiego aktu publicznie nie wysta-
wiać, aby nie godzić w sojusze, skoro nawet wystawie-
nie Dziadów w taki sojusz ugodziło.

Od roku 1838 twórcy Biblioteki Polskiej w Paryżu:

książę Adam Czartoryski, Adam Mickiewicz, Julian
Ursyn Niemcewicz, Karol Sienkiewicz i inni, którzy
działali w Towarzystwie Historycznym i późniejszym
Towarzystwie Historyczno-Literackim, stworzyli nieja-
ko testament ideowy i naukowy, odnoszący się do
przyszłości Biblioteki. Miała być ona instytucją nauko-
wą, która gromadzi źródła i pamiątki dające świadec-
two prawdzie historycznej o Polsce, rzeczywistości
polskiej, dbającej o niezależność polskiej myśli i kul-
tury. Stąd Biblioteka Polska reprezentowała zawsze
idee niezależności politycznej narodu polskiego w róż-
nych epokach naszych dziejów. Najpierw w czasie
zaborów, później w okresie międzywojennym, kiedy
istniały ożywione stosunki między Biblioteką Polską a
krajem, reprezentowanym oficjalnie przez Polską Aka-

Janusz Odrowąż-Pieniążek

SKARBY POLSKIEJ KULTURY

ZE ZBIORÓW BIBLIOTEKI POLSKIEJ W PARYŻU

demię Umiejętności w Krakowie i wreszcie po II woj-
nie światowej, kiedy aż do czerwca 1989 r. nie były
utrzymywane jakiekolwiek oficjalne kontakty z wła-
dzami PRL. Niemniej jednak, w ciągu tego niemal pół-
wiecza, służyła Biblioteka narodowi polskiemu, udo-
stępniając krajowym naukowcom i w ogóle odwiedza-
jącym Paryż Polakom zgromadzone tu wydawnictwa
i dokumenty. Nie tylko zresztą udostępniając: pracow-
nicy naukowi z Polski zwracali się nierzadko do Biblio-
teki o odpisy czy fotokopie dokumentów, a nawet
mikrofilmy większych zespołów, za które Biblioteka ze
swoich skromnych środków płaciła. Nie sposób nie
wymienić tu nazwisk niezwykle zasłużonych dyrekto-
rów: Franciszka Pułaskiego i Czesława Chowańca oraz
bibliotekarek Wandy Borkowskiej i Ireny Gałęzow-
skiej.

Zupełnie inaczej ukształtowały się stosunki Biblio-

teki Polskiej po roku 1989. Krajowi uczeni i pisarze
zapraszani byli do wygłaszania w Bibliotece odczytów
i odbywania spotkań, co w poprzedniej epoce nie było
możliwe, choć na organizowanych w Bibliotece impre-
zach Polacy z Kraju chętnie bywali. W roku 1989
wspólnie obchodziliśmy 200. rocznicę urodzin Adama
Mickiewicza na międzynarodowej sesji w Collège de
France, a zakończenie sesji odbyło się w Bibliotece Pol-
skiej właśnie. Muzeum Literatury im. Adama Mickie-
wicza często gościło dyrektora Biblioteki i prezesa Pol-
skiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, nieżyją-
cego już Leszka Talkę, zaś w roku 2002 na sesji jubile-
uszowej poświęconej 50-leciu Muzeum Literatury refe-
raty wygłosili: Prezes Leszek Talko i obecny dyrektor
Biblioteki Polskiej i prezes Towarzystwa Historyczno-
Literackiego, Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski, dzięki
którego decyzji wystawa mogła być zrealizowana.

Sytuacja staje się normalna i skarby tej, największej

i najważniejszej, polskiej biblioteki na obczyźnie, ma-
jącej bezpośrednią ciągłość z Wielką Emigracją nie-
podległościową wieku XIX i największymi nazwiskami
tej Emigracji – Adamem Mickiewiczem, Fryderykiem
Chopinem czy Juliuszem Słowackim – choć przez
kilka miesięcy służyły społeczeństwu polskiemu
w Warszawie i Krakowie, a później już bez żadnych

MUZEALNICTWO

103

Wystawy

ograniczeń czasowych w wyremontowanym budynku
Biblioteki przy Quai d’Orléans w Paryżu, gdzie jest ich
miejsce.

Historia Biblioteki Polskiej w Paryżu sięga czasów

po powstaniu 1831 r., kiedy to do Francji przybyła fala
polskich uchodźców: żołnierzy, generałów, polityków,
pisarzy i artystów. Wkrótce zaczęły powstawać organi-
zacje emigracyjne. Jednak coraz wyraźniej uświada-
miano sobie potrzebę utworzenia ośrodka, który gro-
madziłby pamiątki historyczne oraz dzieła sztuki pol-
skiej. 24 listopada 1838 r. została powołana przez
grupę uchodźców z Julianem Ursynem Niemcewiczem
i Karolem Sienkiewiczem na czele Biblioteka Publicz-
na Polska. W jej skład weszły zbiory Towarzystwa
Pomocy Naukowej (zał. 1832), Towarzystwa Literac-
kiego (zał. 1832), Wydziału Historycznego (zał. 1836)
i Wydziału Statystycznego (zał. 1838).

Biblioteka stała się centrum polskiej kultury, do

którego przekazywano cenne dary: książki, dokumen-
ty, rękopisy. Szybko powiększające się zbiory wymaga-
ły odpowiednich warunków przechowywania. Palącą
potrzebą stało się pozyskanie dla Biblioteki nowej sie-
dziby. Odezwą Towarzystwa Historycznego do współ-
ziomków, którą współredagował Adam Mickiewicz,
odwołano się do ofiarności rodaków i rozpisano skład-
kę publiczną na ten cel. Dzięki, niekiedy wręcz hero-

icznej, hojności polskich emigrantów oraz znacznej
pomocy finansowej Władysława Zamoyskiego, w roku
1854 siedzibą Biblioteki stał się budynek przy Quai
d’Orléans 6, który jest nią do dnia dzisiejszego.

Od roku 1854 opiekę nad Biblioteką przejęło Towa-

rzystwo Literacko-Historyczne (późniejsze Towarzy-
stwo Historyczno-Literackie). Pierwszym dyrektorem
Biblioteki został wybitny bibliofil, archiwista i znawca
starodruków Karol Sienkiewicz. Biblioteka stała się
duchowym centrum polskiej emigracji we Francji. To
tu odbywały się najważniejsze zebrania emigracyjne,
tu wygłaszali wykłady politycy i poeci, stąd wyruszały
patriotyczne pielgrzymki na cmentarz w Montmorency
do grobów zmarłych na obczyźnie patriotów: gen.
Karola Kniaziewicza i Juliana Ursyna Niemcewicza.

1. Biblioteka Polska w Paryżu

1. Polish Library in Paris

2. Teodor Axentowicz, Portret Janiny Poznańskiej, olej, płótno

2. Teodor Axentowicz, portrait of Janina Poznańska, oil on canvas

MUZEALNICTWO

104

Wystawy

Pod koniec XIX w. Biblioteka Polska została prze-

kazana pod zarząd Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie. Przez wiele lat kierował nią Władysław
Mickiewicz, najstarszy syn poety, który przekazał
gromadzone przez lata pamiątki i rękopisy Adama
Mickiewicza, tworząc w 1903 r. Muzeum Adama
Mickiewicza. Ogromne zasługi położył w uporząd-
kowaniu, a następnie zabezpieczaniu zbiorów Fran-
ciszek Pułaski. Podczas drugiej wojny światowej
udało się wywieźć z Paryża i ukryć najcenniejszą
część zbiorów. Te, które pozostały w gmachu Biblio-
teki zostały przejęte przez hitlerowców i wywiezione
do Rzeszy. Odnalezione po wojnie w Niemczech,
powróciły do Paryża via Biblioteka Narodowa
w Warszawie. Część zbiorów odbyła drogę do
Moskwy i stamtąd dotarła do Warszawy, stanowiąc
do dzisiaj depozyt w Muzeum Literatury im. Adama
Mickiewicza. Po wojnie ponownie pieczę nad Biblio-
teką przejęło Towarzystwo Historyczno-Literackie,
którego prezesami byli m.in. Kamil Gronkowski, książę
Andrzej Poniatowski, Andrzej Folkierski, Leszek Talko.

Z biegiem lat zbiory artystyczne powiększały się

głównie dzięki darom i zapisom testamentowym pol-
skiej emigracji. Legat Macieja Wodzińskiego z 1848 r.

wzbogacił kolekcję m.in. o numizmaty – ponad 1 000
monet i medali. Zaprzyjaźniony z Polakami Charles de
Montalembert ofiarował w 1869 r. zbiór rycin. Jak już
wspomniałem, pamiątki mickiewiczowskie gromadzo-
ne przez Władysława Mickiewicza stały się podstawą
utworzonego w roku 1903 Muzeum Adama Mickiewi-
cza, w tym Salonu Chopina. Po drugiej wojnie świato-
wej, w wyniku polityki Towarzystwa Historyczno-Lite-
rackiego, mającej na celu odtworzenie kolekcji po nie-
mieckich grabieżach z czasów okupacji, na początku
lat 50. wpłynęły: legat Kamila Gronkowskiego (kolek-
cja 150 obrazów, rysunków – głównie XVII i XIX-wiecz-
nych artystów francuskich oraz rzemiosła artystyczne-
go i porcelany), prezentowany w tzw. Salonie Gron-
kowskiego oraz zapis testamentowy rzeźbiarza i mala-
rza Bolesława Biegasa, osiadłego we Francji na pocz.
XX w., obejmujący oprócz jego własnych dzieł i doku-
mentacji twórczości prace innych artystów, w tym Olgi
Boznańskiej i Gustawa Gwozdeckiego. Dar ten stał się
głównym trzonem, zaaranżowanej w 1994 r. galerii
sztuki im. Bolesława Biegasa. W latach 70. wnuczki
Teofila Kwiatkowskiego przekazały Bibliotece znaczny
zbiór rysunków i kilka obrazów olejnych artysty. Kolej-
nym darem był zespół prac graficznych Konstantego
Brandla. Na początku lat 80. miało miejsce przekaza-
nie spuścizny malarza Józefa Brodnickiego (ps. Geor-
ges van Haardt), a w 1993 r. – dorobku Jana Ekierta.

Dzieje gromadzenia kolekcji artystycznych Bibliote-

ki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego

4. Olga Boznańska, Autoportret z paletą, olej, deska

4. Olga Boznańska, Self-portrait with Palette, oil on panel

3. Władysław Ślewiński, Fioletowe Tatry, olej, płótno

3. Władysław Ślewiński, Tatra Mts in Mauve, oil on canvas

MUZEALNICTWO

105

Wystawy

w Paryżu są nade wszystko historią hojności i darów
serca członków Towarzystwa, wśród których znaleźli
się m.in. Denise Wrontnowska, Rosa Bailly, Franciszek
Pułaski, Kazimierz Woźnicki, Henri de Monfort, Wła-
dysław Dąbrowski, Stanisław Pstrokoński, Franciszek
Studziński oraz Irena Paczkowska. Skarbem Biblioteki
są jej zbiory obejmujące około 220 000 książek,
30 000 druków ulotnych, 5 000 rękopisów, mapy
i atlasy. Ten potężny i unikatowy zbiór przez ponad
półtora wieku podtrzymywał narodową tożsamość pol-
skiej emigracji i po dzień dzisiejszy służy polskiej
nauce i kulturze.

Szczególnie cenne są zbiory rękopiśmienne. Naj-

dawniejsze rękopisy pochodzą z połowy XVI wieku. Są
to listy królowej Bony. Wśród autografów królewskich
są także listy Anny Jagiellonki, Stefana Batorego, Zyg-
munta III, Jana Kazimierza, a także Ludwika XIV
i Jakuba I Stuarta. Są tu również odpisy ważnych doku-
mentów z archiwów i bibliotek francuskich, angiel-
skich i włoskich, m.in. tzw. Teki paryskie. Jest Archi-
wum ambasady rosyjskiej w Polsce z lat 1763-1794,
Archiwum księcia Ksawerego Saskiego z lat 1740-
-1792, materiały dotyczące Konfederacji Barskiej,
Archiwum Wielkiego Księcia Konstantego, papiery sej-
mowe z 1831 r., a wśród nich akta sejmowej detroni-
zacji cara jako króla polskiego, papiery po emigran-
tach. Są listy Ignacego Domeyki, Leonarda Chodźki,
Adolfa Januszkiewicza. W Bibliotece Polskiej znalazło
się archiwum Kazimierza Woźnickiego, Henryka Gier-
szyńskiego, Jana Brzękowskiego, Stanisława Lama.

Spośród licznych rękopisów literackich przechowy-

wanych w Bibliotece Polskiej i Muzeum Adama Mic-
kiewicza w Paryżu, a prezentowanych na wystawie
w Polsce, pokazano m.in. Dziadów część III oraz ręko-
pis Czatów Stanisława Moniuszki. Szczególnym ekspo-

natem jest sztambuch Marii Szymanowskiej, ze zbiera-
nymi przez nią autografami artystów i kompozytorów,
m.in. Bacha, Beetohovena, Cherubiniego, Haydna,
Mozarta, uzupełniony następnie przez córkę artystki
Celinę Mickiewiczową wpisami Liszta, Moniuszki,
Chopina. Wpisał się też Szymanowskiej jej wielki wiel-
biciel Johann Wolfgang von Goethe.

Na szczególne wyróżnienie zasługuje eksponowany

na wystawie monumentalny pastel Leona Wyczółkow-
skiego Rycerz wśród kwiatów namalowany równo sto lat
temu, w 1904 r., gdy wśród Polaków, w związku z woj-
ną japońsko-rosyjską, odżyła nadzieja na odzyskanie
niepodległości. Obraz inspirowany Weselem Wyspiań-
skiego skupia w artystyczną całość mit o rycerzach za-
klętych w skałę Giewontu i młodopolską wiarę w moc
odradzającej się natury. Nadawał on ważne przesłanie
całej wystawie prezentującej dzieje i narastanie zbio-
rów Biblioteki Polskiej.

Wystawa Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblioteki

Polskiej w Paryżu

Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w War-

szawie: maj – lipiec 2004.

Muzeum Narodowe w Krakowie: wrzesień – listo-

pad 2004.

Organizatorzy wystawy – Muzeum Literatury im.

Adama Mickiewicza w Warszawie i Warszawska Fun-
dacja Kultury; współudział – Biblioteka Polska w Pary-
żu.

Kurator wystawy: Łukasz Kossowski, autorzy scena-

riusza: Łukasz Kossowski i Wiesława Kordaczuk, pro-
jekt plastyczny: Violetta Damięcka i Żaneta Goven-
lock.

The Adam Mickiewicz Museum of Literature in Warsaw, the

Warsaw Cultural Foundation and the Polish Library in Paris pre-
pared in the spring of 2004 an unprecedented monumental
exhibition – “Treasures of Polish Culture from the Collection of
Polish Library in Paris”, which was presented in the A. Mickie-
wicz Museum and the National Museum in Warsaw. The gene-
ral public has become acquainted for the first time ever with the
history, operation and the art collection of the Polish Library in
Paris, the oldest and largest Polish émigré centre. The exhibits
included historic memorabilia, documents and works of art:
paintings, drawings, prints, and sculptures, two hundred in all,

Janusz Odrowąż-Pieniążek

Treasures of Polish Culture from the Collection of the Polish Library in Paris

each of remarkable artistic and historic value. The displayed
works have been perfectly restored, and presented in a setting
corresponding to their value.

An undertaking like this could not be carried into effect

without enormous funds, necessary for the restoration of the
exhibits, their transport and insurance, in addition to the pre-
paration of a professional catalogue in Polish and French, con-
taining the first scholarly elaboration of the Library holdings.

The exhibition of the “Treasures of Polish Culture from the

Collection of the Polish Library in Paris” was an expression of
our homage to the foremost centres of the Polish emigration.