19

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

EWA GUMUL

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOή

TEKSTU PRZEK£ADU

Tekst przek³adu funkcjonuje jako komunikat jêzykowy. Jednak, aby by³

on równie komunikatywny jak tekst orygina³u, t³umacz niekiedy podejmuje

decyzje o pewnych modyfikacjach tekstowych. Jedn¹ z takich technik prze-

k³adowych, stosowanych najczêœciej po to, aby przekazaæ jak najdok³adniej

treœæ oraz intencje tekstu wyjœciowego, jest eksplicytacja.

Zjawisko eksplicytacji, okreœlane przez Monê Baker

1

i wielu póŸniejszych

badaczy

2

mianem jednego z uniwersaliów przek³adowych, sta³o siê, zw³aszcza

w ci¹gu ostatnich dziesiêciu lat, tematem wielu prac z dziedziny translatoryki.

Stosunkowo du¿e zainteresowanie tym zagadnieniem uniemo¿liwi³o jednak nie-

stety wypracowanie wspólnego stanowiska w sprawie definicji tego zjawiska.

Jednym z podstawowych problemów jest okreœlenie, jakiego rodzaju operacje

przek³adowe sk³adaj¹ siê na eksplicytacjê. Œwiadcz¹ o tym odmienne definicje

proponowane przez kolejnych badaczy zajmuj¹cych siê tym zjawiskiem. Kolejny

problem stanowi¹ znaczne rozbie¿noœci terminologiczne. Dlatego te¿ wa¿ne jest

okreœlenie ró¿nic pomiêdzy terminem eksplicytacja a pokrewnymi terminami, ta-

kimi jak amplifikacja, uzupe³nienie, dodanie oraz nadt³umaczenie. Zw³aszcza

pierwsze z nich — amplifikacja oraz uzupe³nienie, zwane te¿ dodaniem — poja-

wiaj¹ siê bardzo czêsto w kontekœcie dyskusji na temat eksplicytacji.

Pojêcie eksplicytacji pojawi³o siê po raz pierwszy ju¿ w latach 50. w pra-

cy Vinay’a i Darbelneta

3

, gdzie zosta³o zdefiniowane jako:

1

M. B a k e r: Corpus Linguistics and Translation Studies. Implications and Applications.

W: Text and Technology: In Honour of John Sinclair. Red. M. B a k e r, G. F r a n c i s, E. To -

g n i n i-B o n e l l i. Amsterdam: John Benjamins 1993, s. 233–250.

2

Zob. M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Universals of Translation. W: Dictionary of Trans-

lation Studies. Manchester: St. Jerome Publishing 1997, s. 193–94; S. L a v i o s a-B r a i t h w a -

i t e: Universals of Translation. W: Routledge Encyclopedia of Translation Studies. Red. M. B a -

k e r, K. M a l m k j æ r. London/New York: Routledge 1998, s. 288–291; A. M a u r a n e n, P. K u -
j a m ä k

i: Translation Universals. Do they exist? Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins 2004.

3

J-P. Vi n a y, J. D a r b e l n e t: Comparative Stylistics of French and English. A methodology

for translation. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins 1958/1995.

20

EWA GUMUL

A stylistic translation technique which consists of making explicit in the target language

what remains implicit in the source language because it is apparent from either the context

or the situation

4

.

Definicja eksplicytacji w tym kszta³cie jest uznawana przez wiêkszoœæ

badaczy. Jednak nale¿y podkreœliæ, ¿e nie obejmuje ona wszystkich aspektów

tego zjawiska. To w³aœnie w tych dodatkowych aspektach tkwi ró¿nica po-

miêdzy ró¿norodnymi podejœciami do tego problemu przek³adowego.

Uzupe³nieniem definicji Vinay’a i Darbelneta jest obszerny opis zjawiska

eksplicytacji zaprezentowany przez Klaudy i Károly

5

w jednej z najnowszych

prac na ten temat:

Explicitation takes place, for example, when a SL unit with a more general meaning is

replaced by a TL unit with a more specific meaning; when the meaning of a SL unit is distribu-

ted over several units in the TL; when new meaningful elements appear in the TL text; one

sentence in the SL is divided into two or several sentences in the TL; new meaningful elements

appear in the TL text; when one sentence in the ST is divided into two or several sentences in

the TT; or, when SL phrases are extended or „raised” into clause level in the TL, etc.

6

Niemal wszystkie wymienione przez wêgierskie badaczki operacje prze-

k³adowe s³u¿¹ bardziej bezpoœredniemu wyra¿eniu treœci zawartych w orygi-

nale i tym samym s¹ zgodne z za³o¿eniami Vinay’a i Darbelneta. Jednak

wprowadzenie nowych elementów znacz¹cych do tekstu docelowego wydaje

siê wykraczaæ poza ramy definicji zaproponowanej przez francuskich bada-

czy. Jeœli za³o¿ymy, ¿e umieszczenie takich elementów w tekœcie przek³adu

oznacza wprowadzenie sensów nieistniej¹cych w tekœcie wyjœciowym, musi-

my uznaæ, ¿e nie by³y one czêœci¹ struktury g³êbokiej tekstu prymarnego.

Trudno zatem doszukiwaæ siê relacji implicite–explicite pomiêdzy orygina-

³em a przek³adem. Ten sam aspekt postrzegania zjawiska eksplicytacji poja-

wia siê w definicji przedstawionej w pracy Séguinot

7

:

4

„Stylistyczna technika przek³adowa polegaj¹ca na eksplicytnym wyra¿eniu w jêzyku doce-

lowym tego, co implicytne w jêzyku wyjœciowym, poniewa¿ wynika to z kontekstu lub sytu-

acji”. Tam¿e, s. 342 [t³umaczenie moje — E. G.].

5

K. K l a u d y, K. K á r o l y: Implicitation in Translation: Empirical Evidence for Operatio-

nal Asymmetry in Translation. „Across Languages and Cultures” 2005, 6 (1), s. 13–28.

6

„Eksplicytacja ma miejsce, gdy, na przyk³ad, segment tekstu wyjœciowego o ogólnym zna-

czeniu zostaje zast¹piony segmentem tekstu docelowego o bardziej okreœlonym znaczeniu; gdy

pojedyncza jednostka leksykalna z tekstu wyjœciowego zostaje zast¹piona w tekœcie docelowym

kilkoma oddaj¹cymi jej sens jednostkami leksykalnymi; gdy w tekœcie docelowym pojawiaj¹ siê

nowe elementy znacz¹ce; gdy jedno zdanie z tekstu wyjœciowego zostaje podzielone na dwa lub

wiêcej zdañ w tekœcie docelowym; lub gdy frazy z tekstu wyjœciowego zostaj¹ rozbudowane lub

«podniesione» do rangi zdañ sk³adowych”. Tam¿e, s. 15 [t³umaczenie moje — E. G.].

7

C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis. „TTR: Traduction, Termino-

logie, Rédaction” 1988, 1 (2), s. 106–114.

21

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

Explicitation can take three forms in a translation: something is expressed in the translation

which was not in the original, something which was implied or understood through presupposi-

tion in the source text is overtly expressed in the translation, or an element in the source text is

given greater importance in the translation through focus, emphasis, or lexical choice

8

.

Najczêœciej wymieniane operacje przek³adowe bêd¹ce form¹ eksplicytacji

to odtwarzanie tkwi¹cych w tekœcie implikatur (np. Séguinot

9

, Shuttleworth

i Cowie

10

, Abdellah

11

), dodawanie konektorów maj¹ce na celu poprawienie

kohezji tekstu, a tak¿e jego czytelnoœci (readability) (np. Blum-Kulka

12

, Veh-

mas-Lehto

13

, Øverås

14

, Englund Dimitrova

15

, Puurtinen

16

, Pápai

17

, Gumul

18

),

dodawanie przydawek i okreœlników (Vanderauwera

19

), uzupe³nianie konstrukcji

eliptycznych (Weissbrod

20

, Øverås

21

, Pápai

22

, Gumul

23

) oraz zamiana kohezji

8

„Eksplicytacja mo¿e przybieraæ trzy formy w przek³adzie: treœci nieobecne w oryginale

zosta³y wyra¿one w przek³adzie, treœci implikowane lub presuponowane w tekœcie wyjœciowym

zosta³y wyra¿one wprost w tekœcie docelowym, element tekstu wyjœciowego zyskuje wiêksz¹

wagê w tekœcie przek³adu poprzez uwydatnienie go, zastosowanie emfazy lub dobór œrodków

leksykalnych”. Tam¿e, s. 108 [t³umaczenie moje — E. G.].

9

C. S é g u i n o t: Translating Implication. „Meta” 1985, 30 (3), s. 295–298.

10

M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Explicitation. W: Dictionary of translation studies…,

s. 55–56.

11

A. S. A b d e l l a h: The Translator’s Dilemma — Implicatures and the role of the transla-

tor. „Translation Journal” 2004, 8 (2) <http://accurapid.com/journal/28liter.htm>.

12

S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation. W: Interlingual and

Intercultural Communication: Discourse and Cognition in Translation and Second Language

Acquisition Studies. Red. J. H o u s e, S. B l u m-K u l k a. Tübingen: Gunter Narr 1986, s. 17–35.

13

I. Ve h m a s-L e h t o: Quasi-correctness. A Critical Study of Finnish Translations of Rus-

sian Journalistic Texts. Helsinki: Neuvostoliittoinstituutti 1989.

14

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code: an Investigation of Norms in Literary Transla-

tion. „Meta” 1998, 43 (4), s. 1–20.

15

B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Explicitation in Russian-Swedish Translation: Sociolingu-

istic and Pragmatic Aspects. W: Swedish Contributions to the Thirteenth International Congress

of Slavists, Ljubliana, 15–21 August 2003 (= Slavica Lundensia Supplementa 2). Red. B. E n -

g l u n d D i m i t r o v a, A. P e r e s w e t o f f-M o r a t h. Lund 2003, s. 21–31.

16

T. P u u r t i n e n: Explicitation of Clausal Relations: A Corpus-based Analysis of Clause

Connectives in Translated and Non-translated Finnish Children’s Literature. W: Translation Uni-

versals…, s. 165–76; T. P u u r t i n e n: Explicitating and Implicitating Source Text Ideology.

„Across Languages and Cultures” 2003, 4 (1), s. 53–62.

17

V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts? W: Translation Universals…,

s. 143–164.

18

E. G u m u l: Explicitation in Conference Interpreting. W: Translation and Meaning. Part 7.

Red. M. T h e l e n, B. L e w a n d o w s k a-To m a s z c z y k. Maastricht: Hogeschool Zuyd, Ma-

astricht School of Translation and Interpreting (w druku).

19

R. Va n d e r a u w e r a: Dutch Novels Translated into English: The Transformation of a ‘Mi-

nority’ Literature. Amsterdam: Rodopi 1985.

20

R. We i s s b r o d: Explicitation in translations of prose-fiction from English to Hebrew as

a function of norms. „Multilingua” 1992, 11–2, s. 153–171.

21

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

22

V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts…

23

E. G u m u l: Explicitation in Conference Interpreting…

22

EWA GUMUL

referencyjnej na leksykaln¹, czyli zast¹pienie zaimków powtórzeniami danych

jednostek leksykalnych lub wyrazami synonimicznymi (Weissbrod

24

, Øverås

25

).

Niektórzy badacze eksplicytacji wymieniaj¹ równie¿ zastêpowanie nominali-

zacji konstrukcjami czasownikowymi (Klaudy i Károly

26

, Puurtinen

27

, Gumul

28

),

zastêpowanie metafor porównaniami (których interpretacja z natury rzeczy jest

³atwiejsza) (Weissbrod

29

, Øverås

30

), rozwiniêcie definicyjne (Baker

31

, Shuttle-

worth i Cowie

32

, Al-Qinai

33

), a tak¿e zmiany w interpunkcji (np. wprowadze-

nie nawiasów przy podawaniu przyk³adów) (Pápai

34

).

W wielu zw³aszcza anglojêzycznych pracach poruszaj¹cych ten temat zja-

wisko eksplicytacji jest uto¿samiane b¹dŸ porównywane z dodaniem (addi-

tion), zwanym te¿ w polskiej terminologii translatorycznej uzupe³nieniem.

Jednak porównanie polsko-, francusko- oraz anglojêzycznych prac poruszaj¹-

cych ten problem ujawnia pewne nieœcis³oœci terminologiczne. Termin „uzu-

pe³nienie”, jako ekwiwalent angielskiego addition pojawia siê w pracach To-

maszkiewicz

35

oraz Lukszyna

36

dotycz¹cych terminologii translatorycznej.

Lukszyn podaje tak¿e polski odpowiednik — „dodanie”. Jednak o ile defini-

cja uzupe³nienia przedstawiona przez Lukszyna zawiera elementy opisuj¹ce

zjawisko eksplicytacji

37

, o tyle definicja podana przez Tomaszkiewicz wydaje

siê znacznie odbiegaæ od definicji obu zjawisk (eksplicytacji oraz uzupe³nie-

nia/dodania) przedstawionych w innych pracach:

B³¹d t³umaczeniowy polegaj¹cy na dodaniu w sposób nieuzasadniony w tekœcie docelo-

wym pewnych zbêdnych elementów informacji lub pewnych efektów stylistycznych, które

by³y nieobecne w tekœcie wyjœciowym

38

.

24

R. Weissbrod: Explicitation in Translations of Prose-fiction…

25

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

26

K. K l a u d y, K. K á r o l y: Implicitation in Translation…

27

T. P u u r t i n e n: Explicitating and Implicitating Source Text Ideology…

28

E. G u m u l: Explicitation in Conference Interpreting…

29

R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction…

30

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

31

M. Baker: In Other Words: A Coursebook on Translation. London/New York: Routledge 1992.

32

M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Explicitation…

33

J. A l-Q i n a i: Explication vs. Implication in English-Arabic Translation. W: Translation

and Meaning. Part 5. Red. M. T h e l e n, B. L e w a n d o w s k a-To m a s z c z y k. Maastricht: Ho-

geschool Zuyd, Maastricht School of Translation and Interpreting 2001, s. 409–423.

34

V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts…

35

T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia. Poznañ: Wydawnictwo Naukowe UAM

2004.

36

Tezaurus terminologii translatorycznej. Red. J. L u k s z y n. Warszawa: Wydawnictwo Na-

ukowe PWN 1993.

37

„Technika t³umaczeniowa polegaj¹ca na wprowadzeniu dodatkowej informacji do tekstu

przek³adu, wyra¿aniu explicite tego, co w tekœcie wyjœciowym zawarte by³o implicite”. Tam¿e,

s. 383.

38

T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia…, s. 113.

23

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

Tak sformu³owana definicja uzupe³nienia wydaje siê raczej odpowiadaæ temu,

co Vinay i Darbelnet

39

nazywaj¹ nadmiern¹ eksplicytacj¹, czyli nadt³umacze-

niem. Wskazuje równie¿ na to dodatkowa uwaga zamieszczona przez Tomasz-

kiewicz pod has³em „uzupe³nienie”, gdzie autorka podkreœla, ¿e „nie nale¿y

uto¿samiaæ uzupe³nienia z eksplicytacj¹, która bywa uzasadniona […]”

40

.

Szwedzka badaczka Englund Dimitrova

41

uwa¿a terminy „eksplicytacja”

oraz „dodanie/uzupe³nienie” (ang. addition) za synonimiczne. Z kolei Ségui-

not

42

, Schjoldager

43

, Klaudy

44

i Øverås

45

utrzymuj¹, ¿e eksplicytacja obejmuje

wê¿sze pojêcie, jakim wed³ug nich jest dodanie/uzupe³nienie. Odwrotn¹ ten-

dencjê mo¿na zaobserwowaæ u Nidy

46

. Chocia¿ w jego pracy nie pojawia siê

samo okreœlenie eksplicytacja, to, jak wynika z podanej przez badacza listy

operacji przek³adowych bêd¹cych ró¿nymi formami dodania, dodanie/uzupe³-

nienie (addition) jest terminem nadrzêdnym w stosunku do eksplicytacji.

Wspomniana ju¿ wêgierska badaczka przek³adu, Klaudy

47

, podkreœla, ¿e do-

danie nie jest jedyn¹ form¹ eksplicytacji oraz ¿e nie wszystkie przypadki

dodania powinno siê traktowaæ jako eksplicytacjê.

Kolejnym terminem, który bardzo czêsto pojawia siê w kontekœcie dysku-

sji na temat eksplicytacji, jest amplifikacja. Wed³ug Tomaszkiewicz, amplifi-

kacja mo¿e mieæ pod³o¿e dyskursywne, czego przyk³adem jest zastosowanie

techniki eksplicytacji

48

. Wynika z tego, ¿e amplifikacjê nale¿y uznaæ za hipe-

ronim eksplicytacji. Potwierdzaj¹ to kolejne prace Sypnickiego i Szefliñskiej-

-Karkowskiej

49

, w których eksplicytacja wymieniana jest jako jedna z form

39

J-P. Vi n a y, J. D a r b e l n e t: Comparative Stylistics of French and English…, s. 342.

40

T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia…, s. 113.

41

B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Semantic Change in Translation — A Cognitive Perspective.

W: Translation and Knowledge: Proceedings of the 1992 Scandinavian Symposium on Transla-

tion Theory. Red. Y. G a m b i e r, J. To m m o l a. Turku: Centre for Translation and Interpreting,

University of Turku 1993, s. 285–296.

42

C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…

43

A. S c h j o l d a g e r: An Exploratory Study of Translational Norms in Simultaneous Inter-

preting: Methodological Reflections. W: Translation and the Manipulation of Discourse. Selec-

ted Papers of the CERA Research Seminars in Translation Studies 1992–1993. Red. P. J a n s e n.

Leuven: CETRA — The Leuven Research Center for Translation, Communication and Cultures

1995, s. 227–43.

44

K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis. W: Transferre necesse est… Current Issures of

Translation Theory. In Honour of György Radó. Red. K. K l a u d y, J. K o h n. Szombathely:

Daniel Berzsenyi College Printing Press 1993, s. 69–77.

45

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

46

E. N i d a: Toward a Science of Translating. Leiden: E. J. Brill 1964.

47

K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis…, s. 71 i n.

48

T. To m a s z k i e w i c z: Terminologia t³umaczenia…, s. 23.

49

J. S y p n i c k i, M. S z e f l i ñ s k a-K a r k o w s k a: Czynniki kulturowe amplifikacji tekstu

w procesie t³umaczenia. W: Przek³adaj¹c nieprzek³adalne. Red. W. K u b i ñ s k i, O. K u b i ñ -

24

EWA GUMUL

amplifikacji. Szefliñska-Karkowska dzieli amplifikacjê na dwie podkategorie,

z których pierwsza to:

L’amplification formelle ou qualitative qui consiste à verbaliser les informations impli-

cites, contenues dans le texte de départ […]. Cette modification est appelée par certains
auteurs „explicitation”

50

.

Drugi typ amplifikacji to tzw. amplifikacja iloœciowa polegaj¹ca na doda-

niu elementów nieobecnych w oryginale, prowadz¹ca tak¿e do zwiêkszenia

objêtoœci tekstu docelowego.

Jak wynika z porównania wymienionych prac anglo- i francuskojêzycz-

nych, angielski termin addition (tj. dodanie/uzupe³nienie) oraz francuski am-

plification (amplifikacja) wydaj¹ siê czêœciowo pokrywaæ, pomimo istnienia

odrêbnych ekwiwalentów: francuskiego ajout dla angielskiego addition i an-

gielskiego amplification

51

lub expansion dla francuskiego amplification.

Patrz¹c na badania nad eksplicytacj¹ z dzisiejszej perspektywy, prace nad

tym zjawiskiem mo¿na podzieliæ na dwa g³ówne nurty: pierwszy to tradycyj-

ne badania polegaj¹ce na porównaniu tekstu wyjœciowego z tekstem docelo-

wym, drugi natomiast wytyczaj¹ badania z wykorzystaniem narzêdzi lingwi-

styki korpusowej. Te ostatnie pozwalaj¹ nie tylko na porównanie wiêkszej

liczby obszerniejszych tekstów, ale tak¿e umo¿liwiaj¹ potwierdzenie posta-

wionych hipotez poprzez porównanie z korpusem paralelnych tekstów t³uma-

czonych niebêd¹cych przek³adami analizowanych tekstów wyjœciowych, oraz

porównanie z tzw. „korpusami nieprzek³adowymi”, czyli korpusami monoli-

gwalnymi

52

. Wœród najwa¿niejszych badañ nad eksplicytacj¹ z wykorzysta-

niem metod lingwistyki korpusowej nale¿y wymieniæ prace Olohan i Baker

53

,

s k a, T. Wo l a ñ s k i. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego 2000, s. 201–209;

M. S z e f l i ñ s k a-K a r k o w s k a: Explicitation comme l’une des sources de l’amplification du

texte au cours de l’opération de traduction. W: Translation and Meaning. Part 5. Red. M. T h e -

l e n, B. L e w a n d o w s k a-To m a s z c z y k. Maastricht: Hogeschool Zuyd, Maastricht School of

Translation and Interpreting 2001, s. 443–450.

50

„Amplifikacja formalna lub jakoœciowa, która polega na werbalizacji informacji implicyt-

nych zawartych w tekœcie wyjœciowym. Ta modyfikacja jest okreœlana przez niektórych autorów

mianem eksplicytacji”. M. S z e f l i ñ s k a-K a r k o w s k a: Explicitation comme l’une des sour-

ces…, s. 445 [t³umaczenie moje — E. G.].

51

Oczywiœcie niektórzy badacze pos³uguj¹ siê tym terminem. Zob. A. P y m: Explaining Expli-

citation. W: New Trends in Translation Studies. In Honour of Kinga Klaudy. Red. K. K á r o l y.

Budapest: Akadémiai Kiadó 2005, s. 29–34; L. M o l i n a, A. H u r t a d o A l b i r: Translation Tech-

niques Revisited: A Dynamic and Functionalist Approach. „Meta” 2002, 47 (4), s. 498–512.

52

Korpusy monolingwalne to np. British National Corpus lub Korpus Jêzyka Polskiego.

53

M. O l o h a n, M. B a k e r: Reporting ‘that’ in Translated English. Evidence for Subcon-

scious Processes of Explicitation? „Across Languages and Cultures” 2000, 1 (2), s. 141–158.

25

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

Olohan

54

, Nilsson

55

, czy te¿ wspomniane ju¿ prace Puurtinen

56

, Pápai

57

oraz

Øverås

58

. Badania te koncentruj¹ siê wokó³ eksplicytacji na poziomie syntak-

tycznym i leksykalnym, poniewa¿ podstawow¹ wad¹ zastosowania narzêdzi

lingwistyki korpusowej jest niemo¿noœæ zbadania np. eksplicytacji uwarun-

kowanej kulturowo.

Pocz¹wszy od lat 50., problem eksplicytacji by³ omawiany w wielu pra-

cach dotycz¹cych przek³adu. Pomimo ¿e nie we wszystkich opracowaniach

pojawia siê sam termin „eksplicytacja”, to omawiane zagadnienia wyraŸnie

wskazuj¹ na œcis³y zwi¹zek ze zjawiskiem eksplicytacji. Oprócz wymienio-

nych wczeœniej badaczy zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹, nale¿y tak¿e wspo-

mnieæ takich autorów, jak Güttinger

59

, który dowodzi³, ¿e teksty docelowe s¹

zawsze d³u¿sze od wyjœciowych, Komissarow

60

, u którego po raz pierwszy

pojawia siê rosyjski ekwiwalent terminu „eksplicytacja” (ýêñïëèöèòèðîâàíèå),

Barchudarow

61

, dla którego g³ówn¹ przyczyn¹ dodania wystêpuj¹cego w prze-

k³adzie jest uzupe³nienie konstrukcji eliptycznych, czy te¿ Wasewa

62

, która

omawia przypadki dodania uwarunkowanego pragmatycznie.

Pomimo ¿e wszyscy wspomniani autorzy poruszali w swoich pracach pro-

blem eksplicytacji, za pierwsze systematyczne badania nad eksplicytacj¹ uwa¿a

siê pracê Blum-Kulki

63

, w której sformu³owa³a ona hipotezê eksplicytacji.

Wykorzystuj¹c za³o¿enia metodologiczne dziedziny analizy dyskursu, badaczka

przeanalizowa³a zmiany, jakie zachodz¹ na poziomie eksplicytnoœci tekstu

w procesie przek³adu. Przedmiotem jej analizy by³y przesuniêcia w obrêbie

kohezji i koherencji tekstu. Zgodnie z opini¹ Blum-Kulki, eksplicytacja jest

uniwersaln¹ strategi¹, która stanowi nieod³¹czn¹ czêœæ procesu mediacji jêzy-

kowej i przyczynia siê do wiêkszej redundancji tekstu docelowego.

54

M. O l o h a n: How Frequent Are the Contractions? A Study of Contracted Forms in the

Translational English Corpus. „Target” 2003, 15 (1), s. 59–89; M. O l o h a n: Comparable Corpora

in Translation Research: Overview of Recent Analyses Using the Translational English Corpus. W:

LREC Language Resources in Translation Work and Research Workshop proceedings. 2002, s. 5–9.

55

P.-O. N i l s s o n: An Assessment of the Translation-specificity of Over-represented Multi-

word Patterns in Swedish Fiction Texts Translated from English. „Linguistica Antverpiensia”

2002, 1, s. 407–417; P.-O. N i l s s o n: Cohesive Explicitation in Translations. <http://www.hum.

gu.se/allcach2004/AP/html/prop11.html>.

56

T. P u u r t i n e n: Explicitation of Clausal Relations…

57

V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts…

58

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

59

F. G ü t t i n g e r: (1963) Zielsprache: Theorie und Praxis des Übersetzens, Zürich: Manes-

sa Verlag 1963.

60

Â. Í. Êî ì ì è ñ à ð î â: Ýêñïëèöèòèðîâàíèå êàê ïðîáëåìà ïåðåâîäà. W: Ïðîáëåìû

ïðèêëàäíîé ëèíãâèñòèêè. Ìîñêâà: ÒÄÂÊ 1969.

61

Ë. Ñ. Á à ð õóä à ð î â: ßçûê è ïåðåâîä. Ìîñêâà: Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ 1975.

62

È. Â à ñ å â à: Òåîðèÿ è ïðàêòèêà ïåðåâîäà. Ñîôèà: Íàóêà è èñêóññòâî 1980.

63

S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation…

26

EWA GUMUL

Hipoteza eksplicytacji sta³a siê przedmiotem wielu póŸniejszych badañ.

Podjêto próby jej weryfikacji ró¿nymi metodami. Przeprowadzono wiele ba-

dañ na ró¿nych kombinacjach jêzykowych, które potwierdzi³y uniwersalnoœæ

zjawiska eksplicytacji (np. Séguinot

64

, Weissbrod

65

, Klaudy

66

, Englund Dimi-

trova

67

, Øverås

68

, Olohan i Baker

69

, Nilsson

70

, Puurtinen

71

, Whittaker

72

). Nie-

które z tych prac podejmuj¹ krytykê pewnych aspektów hipotezy Blum-Kul-

ki. Kanadyjska badaczka Séguinot

73

przeciwstawia siê pogl¹dowi, jakoby eks-

plicytacja wi¹za³a siê jedynie ze zwiêkszeniem redundancji tekstu docelowe-

go. Wed³ug niej pewne operacje przek³adowe, które mo¿na okreœliæ mianem

eksplicytacji, nie prowadz¹ do tego, ¿e przek³ad staje siê bardziej redundant-

ny ni¿ orygina³. Z kolei Weissbrod

74

utrzymuje, ¿e eksplicytacja to nie

tylko uniwersalna tendencja charakterystyczna dla procesu przek³adu, ale

przede wszystkim procedura podyktowana obowi¹zuj¹cymi normami prze-

k³adowymi.

Jedn¹ z najbardziej spornych kwestii poruszanych w dyskusji nad ekspli-

cytacj¹ jest jej zale¿noœæ od ró¿nic systemowych pomiêdzy jêzykiem wyj-

œciowym i docelowym. W wielu pracach zmiany warunkowane ró¿nicami

systemowymi s¹ traktowane jako jeden z rodzajów eksplicytacji, tzw. ekspli-

cytacja obligatoryjna (np. Klaudy

75

, Al-Qinai

76

).

Kieruj¹c siê za³o¿eniem, ¿e jêzyki dzielimy na inherentnie eksplicytne i in-

herentnie implicytne

77

, nale¿y uznaæ, ¿e eksplicytacja obligatoryjna wystêpu-

je o wiele czêœciej w pewnych kombinacjach jêzykowych i jest bardziej cha-

rakterystyczna dla jednego kierunku przek³adu w obrêbie danej pary jêzy-

64

C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…

65

R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction…

66

K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis…

67

B. E n g l u n d D i m i t r o v a: Semantic Change in Translation…; B. E n g l u n d D i m i -

t r o v a: Explicitation in Russian-Swedish translation…

68

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

69

M. O l o h a n, M. B a k e r: Reporting ‘that’ in Translated English…

70

P.-O. N i l s s o n: An Assessment of the Translation-specificity of Over-represented Multi-

word Patterns…

71

T. P u u r t i n e n: Explicitation of Clausal Relations…

72

S. W h i t t a k e r: Etude contrastive des syntagmes nominaux démonstratifs dans des textes

traduits du français en norvégien et des textes sources norvégiens: stratégie de traduction ou

translationese. „Forum” 2004, 2 (2), s. 221–240.

73

C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…, s. 106.

74

Weissbrod porównywa³a przek³ady kanonicznej i niekanonicznej literatury z jêzyka an-

gielskiego na hebrajski. Zob. R. Weissbrod: Explicitation in translations of prose-fiction…

75

K. K l a u d y: On Explicitation Hypothesis…

76

J. A l-Q i n a i: Explication vs. Implication in English-Arabic Translation…

77

Zob. C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…; K. K l a u d y: On

Explicitation Hypothesis…

27

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

ków. Przyk³adem tego jest kombinacja polski-angielski. Eksplicytacja obliga-

toryjna jest wyraŸna zw³aszcza w przek³adzie z polskiego na angielski, g³ów-

nie ze wzglêdu na dziel¹ce te jêzyki ró¿nice morfo-syntaktyczne. Jêzyk pol-

ski to jêzyk fleksyjny (grupa jêzyków syntetycznych), którego cech¹ charak-

terystyczn¹ jest kumulacja funkcji sk³adniowych w obrêbie jednego wyrazu

78

.

Z kolei angielski, jako jêzyk nale¿¹cy do grupy jêzyków analitycznych, bli-

ski typowi izoluj¹cemu, cechuje siê brakiem „cech sta³ych wyodrêbniaj¹cych

cz³ony sk³adniowe wszystkich rodzajów bez wzglêdu na ich funkcjê w zda-

niu”

79

. Z tego wzglêdu konieczne wydaje siê zastosowanie bardziej eksplicyt-

nej formy kohezji w poni¿szym przyk³adzie, w którym w miejsce pronominaliza-

cji („inflacji” ß „j¹”) u¿yto reiteracji, czyli powtórzenia tej samej jednostki lek-

sykalnej (inflation ß inflation). W jêzyku polskim zaimek „j¹” jest równie¿ no-

œnikiem informacji o rodzaju, co pozwala na ustanowienie koreferencji pomiêdzy

tym zaimkiem a rzeczownikiem „inflacja”. Jednak zastosowanie w przek³adzie

angielskim pro-formy it, bêd¹cej ekwiwalentem polskiego zaimka „j¹”, utrud-

ni³oby ustanowienie koreferencji, poniewa¿ zaimek it móg³by odnosiæ siê za-

równo do rzeczownika inflation, jak i growth.

Po stosunkowo silnej presji inflacyjnej, utrzymuj¹cej siê do lipca, w dalszej czêœci roku

uda³o siê zahamowaæ wzrost inflacji i doprowadziæ j¹ do poziomu 8,5% na koniec roku

80

.

After a relatively strong inflation pressure observed till July, in the following months

the inflation growth was stopped and the inflation stabilized at the level of 8.5% at the

end of the year

81

.

Powy¿szy przyk³ad ilustruje jeszcze jeden rodzaj eksplicytacji wynikaj¹-

cej z ró¿nic systemowych. Poniewa¿ w jêzyku polskim nie wystêpuj¹ przed-

imki, ka¿dy tekst docelowy t³umaczony na jêzyk angielski bêdzie zawiera³

dodatkowe elementy, których pojawienie siê traktowane jest przez niektórych

badaczy jako forma eksplicytacji

82

.

Wielu badaczy uwa¿a jednak, ¿e zmiany wymuszone przez ró¿nice syste-

mowe nie mog¹ byæ traktowane jako eksplicytacja (np. Blum-Kulka, Ségu-

inot

83

). W pracach ho³duj¹cych temu pogl¹dowi za eksplicytacjê uwa¿a siê

wszystkie te zmiany, które s¹ ca³kowicie niezale¿ne od ró¿nic systemowych

78

T. M i l e w s k i: Jêzykoznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004, s. 177.

79

Tam¿e, s. 176.

80

Raport Roczny 2000, Katowice: Bank Œl¹ski 2000, s. 21.

81

Annual Report 2000, Katowice: Bank Œl¹ski 2000, s. 21.

82

Por. K. K l a u d y: Explicitation. W: Routledge Encyclopedia of Translation Studies. Red.

M. B a k e r, K. M a l m k j æ r. London/New York: Routledge 1998, s. 80–84.

83

C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…

28

EWA GUMUL

a nawet preferencji stylistycznych danej pary jêzyków. Wed³ug tej grupy ba-

daczy, za eksplicytacjê mo¿na uznaæ jedynie te modyfikacje tekstowe, które

s¹ uwarunkowane pragmatycznie b¹dŸ te¿ s¹ wynikiem samego procesu prze-

k³adu. Jak podkreœla Séguinot

84

, dowodem na istnienie eksplicytacji w tekœcie

przek³adu jest mo¿liwoœæ wypracowania poprawnej, lecz mniej eksplicytnej

wersji. Klaudy i Károly

85

postuluj¹ rozró¿nienie pomiêdzy eksplicytacj¹ sy-

metryczn¹ a eksplicytacj¹ asymetryczn¹. Ta pierwsza wynika z ró¿nic syste-

mowych, na co dowodem jest wyst¹pienie zjawiska implicytacji (implicita-

tion) w przypadku odwrócenia kierunku przek³adu. Natomiast wyst¹pienie

eksplicytacji asymetrycznej nie zawsze oznacza wiêksz¹ implicytnoœæ tekstu

docelowego, gdy dokonamy ponownego przek³adu w drug¹ stronê.

Poni¿szy przyk³ad ilustruje oba rodzaje eksplicytacji: eksplicytacjê obli-

gatoryjn¹, czy te¿ symetryczn¹, jak równie¿ eksplicytacjê „w³aœciw¹”, czyli

asymetryczn¹:

It began to look as if the Aymara weren’t alone in spinning time’s arrow — until in

1980, Lakoff and Mark Johnson, a philosopher at the University of Oregon, warned against

jumping to that conclusion

86

.

Kiedy ju¿ zaczê³o wygl¹daæ na to, ¿e nie tylko Ajmarowie odwrócili strza³kê czasu,

w 1980 roku George Lakoff i Mark Johnson, filozof z Uniwersytetu stanu Oregon, prze-

strzegli przed zbyt pochopnym wyci¹ganiem takich wniosków

87

.

Polski ekwiwalent frazeologizmu to jump to conclusions, to „wyci¹gaæ

pochopne wnioski”. Zastosowanie przydawki przymiotnikowej „pochopny”

traktowaæ wiêc nale¿y w kategoriach uwarunkowania systemowymi ró¿nica-

mi leksykalnymi. Natomiast dodanie imienia przed nazwiskiem Lakoff mo¿na

rozpatrywaæ jedynie jako uzupe³nienie informacji na podstawie kontekstu tek-

stowego i kognitywnego. Operacjê tak¹ mo¿na uznaæ za czysto odruchow¹,

a tym samym bêd¹c¹ wynikiem samego procesu przek³adu. Zabieg ten mo¿e

byæ równie¿ interpretowany jako œwiadome zastosowanie techniki konkretyza-

cji spowodowane chêci¹ u³atwienia polskiemu czytelnikowi identyfikacji wspo-

mnianej osoby, przez co odniesienie tekstowe staje siê bardziej eksplicytne.

Jeœli zatem mo¿liwa jest dwojaka interpretacja powy¿szego przyk³adu,

powstaje pytanie o to, co le¿y u podstaw eksplicytacji. Dylemat czy eksplicy-

tacja jest wynikiem podœwiadomego dzia³ania t³umacza, „produktem ubocz-

84

Tam¿e, s. 108.

85

K. K l a u d y, K. K á r o l y: Implicitation in Translation…

86

L. S p i n n e y: How time flies. „The Guardian” 2005 <http://www.guardian.co.uk>.

87

L. S p i n n e y: Dla kogo czas ma zawsze czas? „Forum” 2005, nr 13, s. 60.

88

V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts…

29

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

nym” procesu mediacji jêzykowej, jak to nazywa Pápai

88

, czy te¿ w pe³ni

œwiadom¹ strategi¹ stosowan¹ przez t³umaczy po to, aby u³atwiæ odbiorcom

dekodowanie komunikatu jêzykowego — to kolejna sporna kwestia podno-

szona przez translatologów zajmuj¹cych siê tym zjawiskiem. W literaturze

przedmiotu brak wspólnego stanowiska w tej kwestii. Badacze tacy jak, na

przyk³ad, Blum-Kulka

89

, Baker

90

, Shlesinger

91

oraz Olohan i Baker

92

utrzymu-

j¹, ¿e eksplicytacja jest nieod³¹czn¹ cech¹ procesu mediacji jêzykowej, jakim

jest przek³ad. Séguinot

93

równie¿ sk³ania siê ku pogl¹dowi, ¿e tego typu

modyfikacje tekstowe wynikaj¹ z samego procesu przek³adu. Zwraca jed-

nak uwagê na to, ¿e eksplicytacja bywa równie¿ œwiadomym wyborem

nie tyle samych t³umaczy, co osób redaguj¹cych tekst. Odmienne stano-

wisko prezentuj¹ miedzy innymi Ishikawa

94

, Weissbrod

95

, oraz Pápai

96

,

którzy postrzegaj¹ eksplicytacjê jako œwiadom¹ strategiê stosowan¹ przez

t³umaczy.

Oceniaj¹c sam produkt procesu przek³adu, czyli tekst docelowy, trudno

jednoznacznie odpowiedzieæ na pytanie, co tak naprawdê le¿y u podstaw eks-

plicytacji. Odpowiedzi szukaæ nale¿y zapewne w procesach mentalnych za-

chodz¹cych w umyœle t³umacza. Zatem na pewno badania z zastosowaniem

indukcyjnych metod badawczych, takich jak na przyk³ad uwagi retrospek-

tywne lub protoko³y g³oœnego myœlenia (TAPs — think-aloud protocols), zwane

te¿ protoko³ami werbalnymi, pomog³yby rozwiaæ pewne w¹tpliwoœci

97

.

Jednak pomimo oczywistej niemo¿noœci jednoznacznej interpretacji wystê-

puj¹cych w tekœcie docelowym przyk³adów eksplicytacji na podstawie analizy

samego produktu, jakim jest tekst przek³adu, istniej¹ pewne przes³anki pozwa-

laj¹ce przypuszczaæ, ¿e przynajmniej w niektórych wypadkach operacje trans-

latologiczne sk³adaj¹ce siê na eksplicytacjê mo¿na uznaæ za œwiadome d¹¿enie

t³umacza do podniesienia walorów komunikacyjnych tekstu docelowego.

89

S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation…

90

M. B a k e r: Corpus Linguistics and Translation Studies…

91

M. S h l e s i n g e r: Shifts in Cohesion in Simultaneous Interpreting. „The Translator” 1 (2),

s. 193–212.

92

M. O l o h a n, M. B a k e r: Reporting ‘that’ in Translated English…

93

C. S é g u i n o t: Pragmatics and the Explicitation Hypothesis…

94

L. I s h i k a w a: Cognitive Explicitation in Simultaneous Interpreting. W: Anovar/Anosar

estudios de traducción e interpretación. Red. A. Á l v e r e z L u g r í s, A. F e r n á n d e z O c a m -

p o. Vigo: Universidade de Vigo 1999, s. 231–57.

95

R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction…

96

V. P á p a i: Explicitation: A Universal of Translated Texts…

97

Zob. E. G u m u l: Explicitation in Simultaneous Interpreting: a Strategy or a By-product

of Language Mediation? Referat wyg³oszony na konferencji Innovations and Reproductions in

Cultures and Societies — Innovations in Psycholinguistics: A Step to Innovations in Brain,

Culture, Cognition and Communication Research, 9–11 grudnia 2005 — Wiedeñ, Austria.

30

EWA GUMUL

Komunikacyjny aspekt eksplicytacji jest podkreœlany w pracach wielu ba-

daczy przek³adu. Wed³ug Hrehorowicz

98

, eksplicytacja bywa efektem troski t³u-

macza o odbiorców, którym chce jak najlepiej przybli¿yæ treœæ komunikatu.

Podobny pogl¹d wyra¿aj¹ Shuttleworth i Cowie

99

, którzy utrzymuj¹, ¿e ekspli-

cytacjê mo¿na uznaæ za œwiadome dzia³anie t³umacza maj¹ce na celu przybli-

¿enie odbiorcy tekstu docelowego znaczenia orygina³u. Z kolei Øverås

100

wska-

zuje, ¿e zastosowanie eksplicytacji zawsze wi¹¿e siê ze zmniejszeniem wysi³ku

zwi¹zanego z przetwarzaniem informacji, przez co ³atwiej odczytaæ komunikat.

Dzia³ania t³umacza mo¿na próbowaæ wyjaœniæ odnosz¹c siê do zasady

kooperacji i maksym konwersacyjnych Grice’a

101

. Zgodnie z zasad¹ koopera-

cji, „wypowiedŸ winna wnosiæ do konwersacji dok³adnie taki wk³ad, jakiego

siê oczekuje na danym etapie”

102

. Dzia³ania t³umacza mo¿na równie¿ inter-

pretowaæ jako stosowanie maksymy iloœci, w myœl której wk³ad do konwer-

sacji powinien byæ na tyle informatywny, na ile jest to konieczne. Nale¿y

tak¿e wzi¹æ pod uwagê maksymê sposobu, która nakazuje miêdzy innymi

unikanie dwuznacznoœci i niejasnoœci w wyra¿aniu siê

103

.

Odniesienie do zasady kooperacji Grice’a mo¿na tak¿e znaleŸæ w pracy

Anthony’ego Pyma

104

. Próbuj¹c znaleŸæ racjonalne wyt³umaczenie zjawiska

eksplicytacji, Pym proponuje, aby uznaæ eksplicytacjê za przejaw chêci mini-

malizacji ryzyka ze strony t³umacza. T³umacz, nie chc¹c dopuœciæ do naru-

szenia zasady kooperacji, formu³uje tekst docelowy w bardziej eksplicytny

sposób. Pym podkreœla jednak, ¿e tendencja do minimalizacji ryzyka nie

wynika z samej specyfiki aktu mediacji jêzykowej, jakim jest przek³ad. We-

d³ug niego warunkuj¹ j¹ obowi¹zuj¹ce normy przek³adowe lub ró¿nice kultu-

rowe.

Zjawisko eksplicytacji mo¿na równie¿ rozpatrywaæ na gruncie teorii rele-

wancji Sperbera i Wilson

105

, a zw³aszcza ujêcia Gutta

106

, który adaptuje teoriê

98

U. H r e h o r o w i c z: Savoir trahir. Kraków: C&D International Editors 1993.

99

M. S h u t t l e w o r t h, M. C o w i e: Explicitation…

100

L. Ø v e r å s: In Search of the Third Code…

101

H. P. G r i c e: Logic and Conversation. W: Syntax and Semantics 3: Speech Acts. Red.

P. C o l e, J. L. M o r g a n. New York: Academic Press 1975, s. 41–58.

102

M. To k a r z: Elementy pragmatyki logicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

1993, cyt. za: J. M a l i n o w s k i: Pragmatyczne interpretacje wypowiedzi. http://ww.umk.pl/~ja-

cekm/pragpol.pdf, s.10.

103

R. Kalisz: Pragmatyka jêzykowa. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego 1993, s. 68.

104

A. P y m: Explaining Explicitation…

105

D. S p e r b e r, D. Wi l s o n: Relevance: Communication and Cognition. Oxford: Black-

well 1986.

106

E.-A. G u t t: Translation and Relevance: Cognition and Context. Oxford: Blackwell 1991;

E-A. Gutt: Pragmatic Aspects of Translation: Some Relevance-Theory Observations. W: The

Pragmatics of Translation. Red. L. H i c k e y. Clevendon: Multilingual Matters 1998, s. 41–53.

31

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

relewancji na potrzeby przek³adu. Wed³ug Sperbera i Wilson czynnikiem, który

gwarantuje sukces aktu komunikacji jest d¹¿enie do optymalnej relewancji.

WypowiedŸ jest optymalnie relewantna, jeœli odbiorca jest w stanie bez zbêd-

nego wysi³ku odczytaæ zamierzone znaczenie komunikatu. W³aœciwe odczyta-

nie komunikatu jêzykowego jest zale¿ne od szeroko rozumianego kontekstu

pozajêzykowego towarzysz¹cemu danej interakcji. Jak podkreœla Gutt

107

, kon-

tekst ten ulega zmianie jeœli mamy do czynienia z przek³adem komunikatu, który

w swej pierwotnej wersji by³ przeznaczony dla odbiorcy pochodz¹cego z inne-

go krêgu kulturowego, maj¹cego z natury rzeczy inn¹ ramê referencyjn¹ ni¿

odbiorca tekstu prymarnego. Zatem, aby nie dopuœciæ do rozdŸwiêku pomiêdzy

zamierzonym przez autora tekstu wyjœciowego aktem perlokucyjnym a realnie

spe³nion¹ perlokucj¹ tekstu docelowego, t³umacz decyduje siê na pewne mody-

fikacje tekstowe, czego przyk³adem mo¿e byæ zastosowanie techniki eksplicy-

tacji. W œwietle powy¿szych rozwa¿añ uzasadnione wydaje siê twierdzenie, ¿e

eksplicytacjê mo¿na w pewnych wypadkach uznaæ za d¹¿enie t³umacza do osi¹-

gniêcia optymalnej relewancji komunikatu, jakim jest tekst docelowy.

Omawiana przez Gutta koniecznoœæ modyfikacji tekstowych maj¹cych na

celu dostosowanie tekstu docelowego do kontekstu, w którym funkcjonuje

jego odbiorca, wi¹¿e siê œciœle z ide¹ filtru kulturowego wprowadzon¹ przez

House

108

. Wed³ug tej badaczki, umieszczaj¹c filtr kulturowy w tekœcie prze-

k³adu, t³umacz uwzglêdnia presupozycje kulturowe. Wynika to z chêci spro-

stania oczekiwaniom odbiorców tekstu docelowego, którzy funkcjonuj¹ w in-

nym kontekœcie kulturowym

109

.

Poni¿sze przyk³ady ilustruj¹ eksplicytacjê wynikaj¹c¹ z zastosowania fil-

tru kulturowego:

Roddy Doyle, the Booker prize winner and the bard of raucous Dublin demotic, chose

a Joyce birthday celebration to slam the epic story of one day in the life of Leopold Bloom

as overrated, overlong and unmoving

110

.

Powieœciopisarz Roddy Doyle, laureat nagrody literackiej Bookera, oraz znawca

dubliñskiego dialektu, dok³adnie w dniu, gdy obchodzono rocznicê urodzin Joyce’a, zmie-

sza³ z b³otem epick¹ opowieœæ o jednym dniu z ¿ycia Leopolda Blooma jako przereklamo-

wan¹, rozwlek³¹ i nudn¹

111

.

107

E.-A. G u t t: Pragmatic Aspects of Translation…, s. 49.

108

J. H o u s e: A Model for Translation Quality Assessment. Tübingen: Gunter Narr 1977.

109

Zob. B. Z. K i e l a r: T³umaczenie i koncepcje translatoryczne. Wroc³aw: Ossolineum 1988,

s. 66; I. Piechnik: Filtry w t³umaczeniu. W: Ma³a encyklopedia przek³adoznawstwa. Red.

U. D ¹ m b s k a-P r o k o p. Czêstochowa: Edukator 2000, s. 81–85.

110

A. C h r i s a f i s: Overlong, overrated and unmoving: Roddy Doyle’s verdict on James

Joyce’s Ulysses. „The Guardian” 2004, http://www.guardian.co.uk.

111

A. C h r i s a f i s: Gniot z najwy¿szej pó³ki. „Forum” 2004, nr 10, s. 50.

32

EWA GUMUL

Dodanie jednostek leksykalnych „powieœciopisarz” i „literacka” przybli¿a

polskiemu czytelnikowi realia zwi¹zane z kultur¹ wyjœciow¹, a tym samym

u³atwia odczytanie komunikatu. Oczywiœcie informacjê, ¿e Roddy Doyle jest

powieœciopisarzem mo¿na pozyskaæ z kontekstu tekstowego. Jednak zastoso-

wanie techniki eksplicytacji zmniejsza wysi³ek zwi¹zany z dekodowaniem

komunikatu. Natomiast w przypadku dodania przydawki „literacka” mamy do

czynienia z wyraŸnym zastosowaniem filtra kulturowego, poniewa¿ informa-

cjê tê mo¿na pozyskaæ jedynie z kontekstu pozajêzykowego. Podobn¹ funk-

cjê pe³ni umieszczenie przypisu w poni¿szym przyk³adzie:

Small boys around the country are donning the horn rims and calling their parents

Ron and Hermione

112

.

W ca³ej Wielkiej Brytanii mali ch³opcy zak³adaj¹ okulary w rogowej oprawie i wo³aj¹

na rodziców Ron i Hermiona (najbli¿si przyjaciele Harry’ego Pottera — przyp. FO-

RUM)

113

.

Zast¹pienie ogólnej nazwy (the country — „kraj”) bardziej eksplicytn¹

z natury rzeczy nazw¹ w³asn¹ jest przyk³adem na dopasowanie ramy referen-

cyjnej oraz stosowanie siê do Grice’owskiej maksymy sposobu, w myœl któ-

rej nale¿y unikaæ potencjalnej dwuznacznoœci.

W ostatnim z przyk³adów ilustruj¹cych eksplicytacjê uwarunkowan¹ kul-

turowo, przydomek zast¹piono w³aœciwym imieniem i nazwiskiem opisywa-

nej osoby. Przydomek Posh Spice jest z pewnoœci¹ bardziej czytelny dla od-

biorców pochodz¹cych z krêgu kulturowego jêzyka wyjœciowego, chocia¿by

ze wzglêdu na mo¿liwoœæ odczytania desygnatów czêœci sk³adowych przy-

domka, który sformu³owany jest w jêzyku wyjœciowym. U¿ycie imienia i na-

zwiska u³atwia z pewnoœci¹ czytelnikowi identyfikacjê wspomnianej osoby.

Nicole Kidman, Natalie Appleton and Posh Spice all make glasses cool, serious and

distinct

114

.

Dziêki Nicole Kidman, Natalie Appleton i Victorii Beckham okulary sta³y siê fajnym

dodatkiem, dodaj¹cym powagi i wyj¹tkowoœci

115

.

Kolejnym modelem teoretycznym, który rzuca œwiat³o na problem ekspli-

cytacji s¹ kryteria tekstowoœci komunikatów opracowane przez de Beaugran-

112

J. R u n c i e: How I Learned to Love my Myopia. „The Guardian” 2003 <http://www.

guardian.co.uk>.

113

J. R u n c i e: Zemsta kujonów. „Forum” 2004, nr 16, s. 64.

114

J. R u n c i e: How I Learned to Love my Myopia…

115

J. R u n c i e: Zemsta kujonów…

33

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

de’a i Dresslera

116

. Spoœród siedmiu kryteriów, dwa s¹ bezpoœrednio zwi¹zane

z odbiorc¹ tekstu. Jednym z nich jest intencjonalnoœæ, czyli nastawienie przez

autora na okreœlony cel. Drugie z omawianych kryteriów to akceptowalnoœæ

ze strony odbiorcy, dla którego „przedstawiony obraz œwiata jest czytelny”

117

.

Przejawem intencjonalnoœci jest na przyk³ad wysi³ek nadawcy komunika-

tu, czyli t³umacza, aby stworzyæ tekst, który jest spójny zarówno pod wzglê-

dem formalnym (tj. kohezywny), jak i w kategoriach semantycznego powi¹-

zania treœciowych sk³adników tekstu (tj. koherentny)

118

. Zatem umieszczanie

w tekœcie przek³adu dodatkowych powierzchniowych wyk³adników spójnoœci

tekstu (tj. dodawanie konektorów), co stanowi podstawê sformu³owanej przez

Blum-Kulkê

119

hipotezy eksplicytacji, mo¿e byæ odczytywane jako d¹¿enie

t³umacza do spe³nienia kryterium intencjonalnoœci. Przyk³adem tego jest do-

danie konektora wyra¿aj¹cego zwi¹zek przyczynowo-skutkowy „dziêki”

w ostatnim z omawianych przyk³adów oraz konektora porz¹dkowego „z ko-

lei” w cytowanym poni¿ej fragmencie tekstu:

Lauffenburger’s team has developed a microscopic cantilever system, for example, where

each arm is set up to detect a specific protein

120

.

Z kolei zespó³ Douglasa Lauffenburgera opracowa³ mikroskopijny system wykrywania

bia³ek, którego ramiona reaguj¹ na okreœlone proteiny

121

.

Jak wynika z obserwacji de Beaugrande’a i Dresslera

122

, umieszczanie

w tekœcie powierzchniowych sygna³ów nawi¹zania w formie konektorów nie

zawsze jest konieczne, poniewa¿ najczêœciej relacje te mo¿na odczytaæ na

podstawie kontekstu. Badacze podkreœlaj¹ jednak aspekt komunikacyjny u¿y-

cia eksplicytnych mechanizmów spajaj¹cych. Wed³ug de Beaugrande’a i Dres-

slera zastosowanie powierzchniowych wyk³adników spójnoœci tekstu pozwala

nadawcy komunikatu kontrolowaæ do pewnego stopnia sposób, w jaki relacje

te s¹ odczytywane przez odbiorcê. Bior¹c pod uwagê, ¿e inferowanie sensu

tekstu zale¿y równie¿ od tkwi¹cych w tekœcie sygna³ów u³atwiaj¹cych infero-

wanie, umieszczenie wyk³adników spójnoœci tekstu w strukturze powierzch-

116

R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics. London–

New York: Longman 1981.

117

J. L a b o c h a: Typologia tekstów i t³umaczenie. W: Ma³a encyklopedia przek³adoznaw-

stwa. Red. U. D ¹ m b s k a-P r o k o p. Czêstochowa: Edukator 2000, s. 274.

118

R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics…, s. 113.

119

S. B l u m-K u l k a: Shifts of Cohesion and Coherence in Translation…

120

A. J h a: From the Cells up. „The Guardian” 2003 <http://www.guardian.co.uk>.

121

A. J h a: In¿ynieria ¿ycia. „Forum” 2005, nr 14, s. 57.

122

R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguistics…, s. 74.

34

EWA GUMUL

niowej tekstu mo¿e byæ traktowane jako przejaw „kurtuazji” ze strony nadaw-

cy, który pragnie u³atwiæ odbiorcy dekodowanie komunikatu jêzykowego

123

.

Podobn¹ funkcjê pe³ni¹ innego rodzaju przesuniêcia w obrêbie schematu

kohezywnego tekstu, które mo¿emy zaobserwowaæ w przedstawionym poni-

¿ej przek³adzie:

But, with advancing middle age, I have learned that there is a curious advantage to

myopia. To be able to choose between two different ways of seeing the world is a strange

luxury. Without glasses, the business of living is a softer affair. The short-sighted person has

to guess at shape and form, filling in details from either memory or dream. But as soon as

spectacles are worn, everything becomes clearer, sharper, larger, rounder and louder. Distan-

ce is thrown into focus, sometimes unbearably so. This may sound precious, but there is

a strange paradox about the condition

124

.

Jednak w miarê wkraczania w wiek œredni nauczy³em siê, ¿e krótkowzrocznoœæ ma cie-

kaw¹ zaletê. Móc wybraæ pomiêdzy dwoma sposobami postrzegania œwiata to swoisty luk-

sus. Krótkowidz musi odgadn¹æ kszta³ty i formy, uzupe³niaj¹c szczegó³y na podstawie tego,

co pamiêta, lub u¿ywaj¹c wyobraŸni. Lecz gdy tylko za³o¿y okulary, wszystko staje siê

jaœniejsze, ostrzejsze, wiêksze, okr¹glejsze i g³oœniejsze. WyraŸna staje siê odleg³oœæ — cza-

sem a¿ nie do zniesienia. WyraŸne widzenie œwiata mo¿e wydawaæ siê cenne, ale z krót-

kowzrocznoœci¹ wi¹¿e siê dziwny paradoks

125

.

Porównanie tekstu wyjœciowego i docelowego wskazuje, ¿e kohezja refe-

rencyjna („everything becomes clearer, sharper […]. Distance is thrown into

focus” ß this) zosta³a zast¹piona tzw. z³o¿on¹ parafraz¹ (complex paraphrase)

(„wszystko staje siê jaœniejsze, ostrzejsze […]. WyraŸna staje siê odleg³oœæ” ß

„wyraŸne widzenie œwiata”). Z kolei parafraza wystêpuj¹ca w dalszej czêœci

tekstu (myopia ß the condition) przybra³a formê reiteracji, czyli powtórzenia

tej samej jednostki leksykalnej, w tekœcie docelowym („krótkowzrocznoœæ” ß

„krótkowzrocznoœæ”). Obie formy kohezji zastosowane w tekœcie docelowym

s¹ bardziej eksplicytnymi metodami sygnalizowania relacji koreferencji, czyli

to¿samoœci referencyjnej ni¿ te, które zosta³y zastosowane w tekœcie wyjœcio-

wym

126

. Tym samym s¹ one dla odbiorcy ³atwiejsze do odczytania.

Powtórzenie tej samej jednostki leksykalnej bywa w pewnych wypadkach

efektem uzupe³nienia konstrukcji eliptycznej, wymienianego jako jeden z g³ów-

nych mechanizmów eksplicytacji

127

:

123

Tam¿e, s. 75.

124

J. R u n c i e: How I Learned to Love my Myopia…

125

J. R u n c i e: Zemsta kujonów…

126

Zob. tak¿e E. G u m u l: Cohesion in Interpreting. Niepublikowana praca doktorska. Kato-

wice: Uniwersytet Œl¹ski. 2004.

127

R. We i s s b r o d: Explicitation in Translations of Prose-fiction…; V. Pápai: Explicitation:

A Universal of Translated Texts…

35

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

Kredyty poni¿ej standardu stanowi³y 4,90% kredytów osób prywatnych (3,48% na ko-

niec grudnia 1999 r.), w¹tpliwe — 1,32% (1,56% na koniec grudnia 1999 r.), a stracone —

5,29% (6,04% na koniec grudnia 1999 r.)

128

.

Sub-standard loans constituted 4.90% of the retail loans (3.48% at the end of December

1999), doubtful loans — 1.32% (1.56%), and lost loans — 5.29% (6.04%)

129

.

Ryzyko zwi¹zane z u¿yciem elipsy jako mechanizmu spajaj¹cego jest pod-

kreœlane w wielu pracach na temat kohezji tekstu

130

. Odtworzenie relacji sy-

gnalizowanej przez elipsê wymaga wiêkszego wysi³ku ze strony odbiorcy,

dlatego te¿ uzupe³nianie konstrukcji eliptycznych jest postrzegane jako umo¿-

liwianie czytelnikowi efektywnego odczytania komunikatu.

W kolejnym analizowanym przyk³adzie eksplicytacjê osi¹gniêto poprzez

dobór œrodków leksykalnych. Specjalistyczny termin z jêzyka prawnego (joint

custody) zast¹piono opisowym okreœleniem („podzia³ opieki nad dzieæmi miê-

dzy by³ych ma³¿onków”) pomimo mo¿liwoœci zastosowania jednego z ekwi-

walentów funkcjonalnych („wspólna opieka prawna”, „opieka wspólna”, „opie-

ka naprzemienna”), u¿ywanego w tekstach traktuj¹cych o amerykañskim sys-

temie prawnym

131

. Bior¹c pod uwagê, ¿e cytowany fragment tekstu pochodzi

z artyku³u prasowego adresowanego do szerokiego grona odbiorców, zast¹-

pienie terminu specjalistycznego neutralnym stylistycznie odpowiednikiem

sprawia, ¿e proces komunikacji przebiega sprawniej.

[…] there was no such thing as joint custody in the State of New York […]

132

.

[…] prawo stanu Nowy York nie przewidywa³o podzia³u opieki nad dzieæmi miêdzy

by³ych ma³¿onków

133

.

Zmiany na poziomie stylistycznym mo¿na równie¿ zaobserwowaæ w ko-

lejnym przyk³adzie. Cytowana telefoniczna wiadomoœæ tekstowa zosta³a sfor-

mu³owana w tekœcie wyjœciowym w rejestrze nieformalnym lub wrêcz kolo-

kwialnym, czego przejawem jest zmodyfikowana pisownia charakterystyczna

128

Raport Roczny 2000…, s. 32.

129

Annual Report 2000…, s. 32.

130

Zob. np. S. G a j d a: Podstawy badañ stylistycznych nad jêzykiem naukowym. Warszawa–

Wroc³aw: PWN 1982; R. A. de B e a u g r a n d e, W. U. D r e s s l e r: Introduction to Text Linguis-

tics…

131

R. K u c h a r s k i: Naprzemienna opieka rodzicielska nad ma³oletnim dzieckiem w USA

w œwietle prawodawstwa i badañ <http://www.tata.pl/rk.htm>; J. S. Wa l l e r s t e i n, S. B l a k e -

s l e e: Rozwód, a co z dzieæmi? Poznañ: Zysk i S-ka 2005.

132

C. F l a n n a g a n: How Serfdom Saved the Women’s Movement. „The Atlantic” 2004 <http:/

/www.theatlantic.com>.

133

C. F l a n n a g a n: Kto sprz¹ta ci ¿ycie? „Forum” 2004, nr 8, s. 31.

36

EWA GUMUL

dla tego typu tekstów (np. thort zamiast thought; de zamiast the). W tekœcie

docelowym natomiast nie podjêto próby sformu³owania analogicznego seg-

mentu tekstu w tym samym rejestrze. Fragment ten zawiera jedynie neutralne

stylistycznie jednostki leksykalne, dziêki czemu ³atwiej odczytaæ treœæ komu-

nikatu.

Very first thing this morning I texted him, „Shit, it’s Satrday. I thort it was Friday.

Be de way, Good Morning”

134

.

Nastêpnego dnia z samego rana jednak znów napisa³a do swojego ch³opaka: „Cholera,

ju¿ sobota. Myœla³am, ¿e dopiero pi¹tek. A tak w ogóle, dzieñ dobry”

135

.

W ostatnim z analizowanych przyk³adów eksplicytacja polega na dodaniu

znacznika dyskursu „wie pan” do cytowanej przez autora tekstu wyjœciowego

wypowiedzi. Zabieg ten u³atwia czytelnikowi wizualizacjê opisywanej sytu-

acji, przez co efekt komiczny zamierzony przez nadawcê komunikatu jest

bardziej czytelny dla odbiorcy.

I remember struggling to keep a straight face while Queen’s guitarist Brian May talked

earnestly about scoring a new film version of Pinocchio (‘totally different to Disney’) […]

136

.

Pamiêtam te¿, ile mêki kosztowa³o mnie zachowanie powa¿nej miny, gdy gitarzysta

Queen Brian May opowiada³ o zamiarach nakrêcenia nowej wersji Pinokia (wie pan, coœ

zupe³nie niedisneyowskiego) […]

137

.

Analizowane w niniejszym artykule przyk³ady wydaj¹ siê potwierdzaæ

popularn¹ w œrodowisku translatologów tezê, ¿e jedn¹ z funkcji eksplicytacji

jest zwiêkszenie komunikatywnoœci tekstu. Bez wzglêdu na to, czy zastoso-

wanie techniki eksplicytacji uznamy za przejaw d¹¿enia do optymalnej rele-

wancji tekstu docelowego, stosowania siê do zasady kooperacji oraz maksy-

my iloœci i sposobu, chêci minimalizacji ryzyka, wype³niania kryteriów tek-

stowoœci, czy te¿ umieszczania filtru kulturowego pomiêdzy tekstem wyj-

œciowym a tekstem docelowym, wszystkie wymienione interpretacje dzia³añ

t³umacza dowodz¹, ¿e d¹¿y on do tego, aby przybli¿yæ odbiorcy przek³adu

treœæ komunikatu i u³atwiæ jego dekodowanie.

134

J. H i n d: Constant cravings. „The Observer” 2005 <http://observer.guardian.co.uk>.

135

J. H i n d: Zafiksowani na amen. „Forum” 2005, nr 8, s. 28.

136

M. K e r m o d e: Why I loathe Cannes. „The Observer” 2004 <http://observer.guardian.co.uk>.

137

M. K e r m o d e: Mondo Cannes. „Forum” 2004, nr 19, s. 64.

37

EKSPLICYTACJA A KOMUNIKATYWNOŒÆ TEKSTU PRZEK£ADU

EWA GUMUL

EXPLICITATION AND THE COMMUNICATIVE VALUE OF A TRANSLATED TEXT

S u m m a r y

The present paper focuses on the notion of explicitation and its communicative function.

The assumption that explicitation serves to increase the communicative value of the target text

is based on both pragmatic and translation theories. The theory of relevance of Sperber and

Wilson and particularly some of their concepts incorporated by Gutt into the field of translation

provide some of the theoretical background. Other theoretical approaches referred to include,

among others, Grice’s cooperation principle and conversational maxims, de Beaugrande and

Dressler’s standards of textuality, House’s cultural filters, as well as Blum-Kulka’s explicitation

hypothesis.

ÝÂÀ ÃÓÌÓËÜ

ÝÊÑÏËÈÖÈÒÈÐÎÂÀÍÈÅ È ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÒÈÂÍÛÅ ÔÓÍÊÖÈÈ ÒÅÊÑÒÀ ÏÅÐÅÂÎÄÀ

Ð å ç þ ì å

Àâòîð ñòàòüè óäåëÿåò âíèìàíèå îäíîìó èç àñïåêòîâ ïåðåâîäà, ò.å. ýêñïëèöèòèðîâàíèþ

è åãî êîììóíèêàòèâíûì ôóíêöèÿì. Òåçèñ î òîì, ÷òî ýêñïëèöèòèðîâàíèå ïîâûøàåò êîììó-

íèêàòèâíûå ôóíêöèè òåêñòà îðèãèíàëà óõîäèò êîðíÿìè êàê â ïðàãìàòè÷åñêóþ, òàê è ïåðåâîä-

÷åñêóþ òåîðèè.  îñíîâó ïðåäñòàâëåííûõ â ñòàòüå èññëåäîâàíèé ëåãëè íåêîòîðûå —

îáðàáîòàíû Ãóòòîì — ïðèíöèïû òåîðèè ðåëåâàíöèè Ñïåðáåðà è Âèëüñîíà. Àâòîð ññûëàåòñÿ

è íà äðóãèå òåîðåòè÷åñêèå ìîäåëè, â òîì ÷èñëå íà ïðèíöèï êîîïåðàöèè, ìàêñèìû Ãðàéñà,

êðèòåðèè òåêñòóàëüíîñòè Áåðãðàíäà è Äðåñëåðà, ãèïîòåçó ýêñïëèöèòèðîâàíèÿ ñôîðìó-

ëèðîâàííîé Áëóì-Êóëüêîé.