Pierwiastki id 357397 Nieznany

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

Adres do korespondencji: dr med. Micha³ Seneczko, Klinika Dermatologii i Dermatologii Dzieciêcej, Wydzia³ Wojskowo-Lekarski, Uniwersytet
Medyczny, ul. Kniaziewicza 1/5, 91-347 £ódŸ, e-mail: vhr@michalsen.com.pl

Piie

errw

wiia

sttk

kii ś

ślla

e:: c

hrro

m,, k

alltt ii n

niik

kiie

ell

u c

orry

h z

z łłu

cą

ą p

olliittą

w rró

óż

żn

h s

stta

diia

h rro

ojjo

zę

ęś

ść

ć II.. S

Sttę

ęż

że

niie

e c

hrro

u,, k

allttu

u ii n

niik

kllu

u w

w w

brra

kłła

h m

orrffo

otty

h ii w

alliin

Trra

e e

elle

ntts

s:: c

hrro

e,, c

alltt a

d n

niic

ell iin

n p

attiie

ntts

wiitth

h p

orriia

siis

s vvu

ullg

arriis

s iin

n d

diiffffe

erre

ntt d

evve

ello

ntt p

arrtt II.. C

nttrra

attiio

n o

off c

hrro

e,, c

alltt a

d n

niic

ell

iin

n s

elle

ctte

d m

orrp

ottiic

c c

ntts

s a

d e

exxc

crre

etta

MICHAŁ SENECZKO, FRANCISZEK SENECZKO, BEATA STĘPIEŃ, ROBERT KIJAWSKI

Klinika Dermatologii i Dermatologii Dziecięcej, Wydział Wojskowo-Lekarski, Uniwersytet Medyczny w Łodzi,
kierownik Kliniki prof. dr hab. med. Andrzej Kaszuba

Abstract
There was taken the comparative examination of chrome,

cobalt and nickel concentration in red blood cells, plasma,
urine, hair and nails in 31 healthy persons (11 females and 20
males) and 31 persons suffering from psoriasis vulgaris (10
females and 21 males). It has been confirmed that the
concentration of chrome and cobalt, and to a less degree of
nickel, in red blood cells and plasma are reduced, what may
have conections with different part of psoriasis pathogenesis.
The concentration of chrome, cobalt and nickel in urine, nail
plate and hair shaft does not indicate significant differences
among healthy persons and psoriasis patients.

Key words: chrome, cobalt, nickle, psoriasis pathogenesis.

Streszczenie
Przeprowadzono badania porównawcze stê¿eñ chromu, ko-

baltu i niklu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach
i paznokciach u 31 osób (11 kobiet i 20 mê¿czyzn) – klinicznie
zdrowych oraz u 31 (10 kobiet i 21 mê¿czyzn) – chorych na
³uszczycê pospolit¹. Stwierdzono, ¿e stê¿enia chromu i kobal-
tu, w mniejszym stopniu niklu, w krwinkach czerwonych i oso-
czu s¹ obni¿one, co mo¿e mieæ wielorakie zwi¹zki z ró¿nymi
elementami patogenetycznymi choroby. Natomiast stê¿enia
chromu, kobaltu i niklu w moczu, p³ytce paznokciowej i ³ody-
dze w³osa nie wykazuj¹ znamiennych ró¿nic pomiêdzy osoba-
mi klinicznie zdrowymi i chorymi na ³uszczycê.

S³owa kluczowe: chrom, kobalt, nikiel, patogeneza ³uszczycy.

(PDiA 2003; XX, 2: 53–66)

Wstęp

Chrom, kobalt i nikiel zaliczane s¹ do grupy tzw.

pierwiastków œladowych, niezbêdnych do prawid³owe-
go funkcjonowania organizmu ludzkiego [1].

Chrom wywiera wp³yw na zale¿ny od insuliny trans-

port aminokwasów [2], wchodzi w sk³ad niektórych enzy-
mów (trypsyny) oraz pobudza aktywnoœæ innych (

β-glu-

kuronidazy), a tak¿e wp³ywa na prawid³owy metabolizm

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

bia³ek i t³uszczów [1, 3, 4]. Z kolei biologicznie aktywny
zwi¹zek chromu, zwany czynnikiem tolerancji glukozy
(glucose tolerance factor – GTF), bêd¹cy po³¹czeniem
pierwiastka z kwasem nikotynowym, kwasem glutamino-
wym, cystein¹ i glicyn¹, wzmacnia dzia³anie insuliny ja-
ko hormonu u³atwiaj¹cego transport glukozy do komórki
[1, 4], u³atwia reakcjê insuliny z receptorami tkankowymi
[2] oraz wykazuje odwrotn¹ korelacjê ze stê¿eniem cho-
lesterolu i triglicerydów w surowicy [2, 3]. Chrom trój-
wartoœciowy tromboplastycznie przyspiesza krzepniêcie
krwi [2, 3], wp³ywa na reakcje odpornoœciowe wyra¿one
stê¿eniem immunoglobulin [2], a tak¿e – tworz¹c trwa³e
wi¹zania z kwasami nukleinowymi – bierze udzia³ w utrzy-
mywaniu ich strukturalnej integralnoœci (w tym struktury
trzeciorzêdowej) i chroni RNA przed denaturacj¹ termicz-
n¹ [5]. Natomiast chrom szeœciowartoœciowy wykazuje
dzia³anie toksyczne, zwi¹zane z w³aœciwoœciami utlenia-
j¹cymi tej formy pierwiastka. W wyniku redukcji chromu
szeœciowartoœciowego powstaj¹ reaktywne produkty po-
œrednie, takie jak chrom piêcio- i czterowartoœciowy,
a przede wszystkim wolne rodniki: rodnik askorbylowy
i rodniki wêglowozasadowe [6–8]. Produkty poœrednie re-
dukcji chromu szeœciowartoœciowego indukuj¹ uszkodze-
nia DNA: wi¹zania krzy¿owe DNA-DNA [9], wi¹zania

krzy¿owe DNA-bia³ko [10–12], pêkniêcia nici DNA [7,
13], addukty Cr-DNA [10, 14], powstawanie miejsc zasa-
dowo labilnych (alkalilabile sites) [13] oraz tworzenie
8-oksy-2’-deoksyguanozyny [14]. Chrom pe³ni rolê mo-
stu wi¹¿¹cego DNA do DNA lub DNA do bia³ka, co zak³ó-
ca replikacjê i transkrypcjê DNA, a tak¿e uruchamia me-
chanizmy naprawcze DNA. Z kolei addukty Cr-DNA mo-
g¹ powodowaæ mutacje polegaj¹ce na substytucji zasad.
Uszkodzenia te mog¹ le¿eæ u pod³o¿a apoptotycznej œmier-
ci komórki [15] lub prowadziæ do rozwoju nowotworu [16].

Kobalt wchodzi w sk³ad kobalaminy (wit. B

), któ-

ra jest zaliczana do niezbêdnych sk³adników od¿yw-
czych [17]. Kobalamina wspó³dzia³a w krwiotwórczej
czynnoœci szpiku kostnego, jest jednak przede wszyst-
kim aktywatorem izomerazy metylomalonylo-CoA i re-
duktazy rybonukleotydowej [2, 18–21]. Witamina B

spe³nia worganizmie rolê koenzymu. W trakcie powsta-
wania koenzymu, co ma miejsce w reakcjach katalizo-
wanych przez reduktazê B

i wobecnoœci NAD i FAD,

kobalt ulega kolejnym redukcjom do jonu jednowarto-
œciowego, co jest czynnikiem wolnorodnikowym [22].
Poza tym kobalt wchodzi w sk³ad centrum katalityczne-
go i aktywuj¹cego niektóre enzymy (dwupeptydaza gli-
cyloglicyny, dehydrogenaza hydroksybutyrylo – CoA,
mutaza glutaminianowa), w tym oddechowe (oksydaza
cytochromowa, dehydrogenaza bursztynianowa) [19].

Nikiel zaabsorbowany z przewodu pokarmowego jest

transportowany drog¹ krwi w po³¹czeniu z albuminami oso-
cza. Wystêpuje ponadto wkompleksach bia³kowych z alfa-
-makroglobulin¹, histydyn¹ i plazmin¹ [3, 23]. Pierwiastek
aktywuje niektóre enzymy (ureazy, hydrolaza mocznika),
zwiêksza aktywnoœæ hormonaln¹, stabilizuje struktury kwa-
sów nukleinowych, bierze udzia³ w metabolizmie lipidów
[3, 17, 52], wchodzi te¿ w interakcje z wapniem [23].

Zwa¿ywszy na wielorakie funkcje wymienionych

pierwiastków w organizmie, jednak niedostatecznie pre-
zentowane w piœmiennictwie w odniesieniu do ³uszczy-
cy, postanowiono dokonaæ porównawczych – w grupie
chorych na ³uszczycê i wgrupie osób klinicznie zdro-

Tab. 1. Materia³ badany

Grupa osobowa

Rozpoznanie

P³eæ

Liczebnoœæ

Wiek – lata

–

minimum-

-maksimum

odniesienia (O)

osoby klinicznie zdrowe

kobiety

35,48

30–58

40,00

42,09

9,26

mê¿czyŸni

64,52

28–57

33,50

38,85

11,69

razem

100

28–58

34,00

40,00

10,85

badana (B)

³uszczyca pospolita

kobiety

32,26

26–63

49,00

44,70

12,13

mê¿czyŸni

67,74

21–66

40,00

40,28

12,38

razem

100

21–66

41,00

41,71

12,28

RAZEM

kobiety + mê¿czyŸni

100

21–66

39,58

41,27

11,43

Tab. 1a. Materia³ badany – analiza statystyczna wyników za-
wartych w tab. 1.

Wiek – lata

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,197

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,204

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-0,775

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-0,548

p>0,05

razem

Z=-0,570

p>0,05

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

wych – oznaczeñ stê¿eñ chromu, kobaltu i niklu w krwin-
kach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach.

Materiał i metody

Badaniami objêto 62 osoby, wtym:

grupê odniesienia (O) stanowi³o 31 osób (11 kobiet
i 20 mê¿czyzn) wwieku 28–58 lat, klinicznie zdro-
wych,

grupê badan¹ (B) stanowi³o 31 osób (10 kobiet i 21
mê¿czyzn) wwieku 21–66 lat, z ³uszczyc¹ pospolit¹
(psoriasis vulgaris).

Obydwie grupy osobowe nie ró¿ni³y siê znamiennie

pod wzglêdem wieku i struktury p³ci (tab. 1. i tab. 1a.).

U osób obydwu grup oznaczono wskaŸnik wagowo-

wzrostowy Queteleta (Body Mass Index – BMI) wg
wzoru (24]:

masa cia³a w kg

BMI = ——————————

wysokoœæ cia³a w m

Wyniki wyra¿ono w liczbach bez miana.

Materia³ do badañ laboratoryjnych pobierano:

u chorych na ³uszczycê w2. dniu hospitalizacji,

u osób klinicznie zdrowych – równolegle z chorymi,
przy uwzglêdnieniu p³ci i wieku.

Stê¿enie chromu, kobaltu i niklu oznaczano wkrwin-

kach czerwonych, osoczu, moczu, w³osach i paznokciach.
Pos³u¿ono siê metod¹ Watkinsona [25] z póŸniejszymi mo-
dyfikacjami na podstawie instrukcji firmowych aparatury
i odczynników. Wyniki stê¿eñ badanych pierwiastków
w wymienionych materia³ach biologicznych wyra¿ono w:
krwinki czerwone, osocze i mocz – mikrogramy na litr
(µg/l), paznokcie i w³osy – mikrogramy na gram (µg/g).

Szczegó³owe opisy doboru osób do badañ, pozyski-

wania materia³ów biologicznych, metodyki badañ i ana-

lizy statystycznej uzyskanych wyników przedstawiono
wpoprzedniej pracy [26].

Wyniki

Zarówno u kobiet, jak i u mê¿czyzn oraz w ca³ej gru-

pie badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej
grupy odniesienia, wartoœci BMI nie wykazywa³y ró¿-
nic znamiennych (tab. 2. i tab. 2a.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chro-

mu werytrocytach wgrupie odniesienia by³o znamiennie
wy¿sze (p<0,05), w grupie badanej nie wykazywa³o ró¿-
nicy znamiennej. Stê¿enie chromu werytrocytach u ko-
biet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do
kobiet (p<0,005), mê¿czyzn (p<0,001) i ca³ej grupy odnie-
sienia (p<0,001) by³o wysoce znamiennie ni¿sze (ryc. 1.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chro-

mu wosoczu wgrupie odniesienia i wgrupie badanej
nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu wosoczu
u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporów-
naniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by-
³o wysoce znamiennie (p<0,001) ni¿sze (ryc. 2.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chro-

mu wmoczu wgrupie odniesienia i wgrupie badanej
nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu wmoczu

Tab. 2. Badania kliniczne: wskaŸnik wagowo-wzrostowy (BMI)

Grupa osobowa

P³eæ

BMI

–

minimum-maksimum

odniesienia (O)

kobiety

16,80–29,20

24,10

23,10

3,93

mê¿czyŸni

21,80–32,40

24,15

25,13

2,51

razem

16,80–32,40

24,10

24,41

3,18

badana (B)

kobiety

17,40–30,50

25,00

24,65

4,36

mê¿czyŸni

20,20–37,40

25,20

25,97

4,42

razem

17,40–37,40

25,00

25,54

4,38

Tab. 2a. WskaŸnik wagowo-wzrostowy – analiza statystycz-
na wyników zawartych w tab. 2.

BMI – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,991

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,528

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-0,951

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-0,326

p>0,05

razem

Z=-0,824

p>0,05

Pierwiastki œladowe: chrom, kobalt i nikiel u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

0,08

0,07

0,06

0,05

0,04

0,03

0,02

0,01

0,001–0,064

0,042

0,043±0,017

=11

=20

=31

=10

=21

=31

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,013–0,073

0,035

0,034±0,014

Cr er

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,001–0,073

0,040

0,038±0,015

0,012–0,037

0,020

0,021±0,007

0,012–0,055

0,015

0,020±0,011

0,012–0,055

0,015

0,020±0,010

Ryc. 1. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w erytrocytach (Cr er)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ chromu w erytrocytach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=2,023

p<0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,866

p>0,05

O vs B

kobiety

U=3,169

p<0,005

mê¿czyŸni

U=3,364

p<0,001

razem

Z=4,526

p<0,001

0,9

0,8

0,7

0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

0,313–0,959

0,409

0,478±0,227

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,243–0,593

0,472

0,434±0,102

Cr os

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,243–0,959

0,452

0,449±0,155

0,056–0,404

0,128

0,208±0,112

0,014–0,396

0,218

0,218±0,101

0,014–0,404

0,218

0,215±0,103

Ryc. 2. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w osoczu (Cr os)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ chromu w osoczu – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,392

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,380

p>0,05

O vs B

kobiety

U=3,521

p<0,001

mê¿czyŸni

U=4,747

p<0,001

razem

Z=5,948

p<0,001

=11

=20

=31

=10

=21

=31

u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporów-
naniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia nie
ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 3.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chro-

mu wpaznokciach wgrupie odniesienia i wgrupie ba-
danej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu wpa-
znokciach u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej,
wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odnie-
sienia nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 4.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie chro-

mu we w³osach w grupie odniesienia i w grupie badanej
nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie chromu we w³osach

u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporów-
naniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia nie
ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 5.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie ko-

baltu werytrocytach wgrupie odniesienia by³o zna-
miennie (p<0,01) ni¿sze, wgrupie badanej – nie ró¿ni-
³o siê znamiennie. Stê¿enie kobaltu werytrocytach
u kobiet grupy badanej, wporównaniu do kobiet gru-
py odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿czyzn
i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿czyzn
i ca³ej grupy odniesienia, by³o wysoce znamiennie
(p<0,001) ni¿sze (ryc. 6.).

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

0,4

0,3

0,2

0,1

0,087–0,294

0,108

0,151±0,067

=11

=20

=31

=10

=21

=31

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,087–0,212

0,145

0,144±0,035

Cr m

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,087–0,294

0,145

0,147±0,048

0,090–0,222

0,153

0,151±0,048

0,058–0,333

0,157

0,170±0,070

0,058–0,333

0,157

0,164±0,064

Ryc. 3. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w moczu (Cr m)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ chromu w moczu – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,454

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,422

p>0,05

O vs B

kobiety

U=0,211

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-1,148

p>0,05

razem

Z=-1,049

p>0,05

0,998–3,588

1,564

1,784±0,736

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,998–3,538

1,934

2,138±0,644

Cr p

µµg/g

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,998–3,588

1,834

2,012±0,688

1,298–3,700

2,267

2,292±0,807

0,807–3,223

2,003

1,853±0,712

0,807–3,700

2,003

1,995±0,759

Ryc. 4. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu w paznokciach (Cr p)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ chromu w paznokciach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-1,672

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,331

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-1,408

p>0,05

mê¿czyŸni

U=3,317

p>0,05

razem

Z=0,225

p>0,05

=11

=20

=31

=10

=21

=31

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie ko-

baltu wosoczu wgrupie odniesienia i wgrupie bada-
nej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie kobaltu woso-
czu u kobiet grupy badanej, wporównaniu do kobiet
grupy odniesienia nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿-
czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿-
czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o znamiennie
(p<0,05) ni¿sze (ryc. 7.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie ko-

baltu wmoczu wgrupie odniesienia by³o znamiennie
(p<0,005) ni¿sze, wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê. Stê-
¿enie kobaltu wmoczu u kobiet, mê¿czyzn i wca³ej gru-

pie badanej, wporównaniu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej
grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 8.).

Stê¿enie kobaltu wpaznokciach u kobiet obydwu

grup osobowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e
u kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporówna-
niu do kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie
ró¿ni³o siê znamiennie (ryc. 9.).

Stê¿enie kobaltu we w³osach u kobiet obydwu grup

osobowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u ko-
biet, mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporównaniu do
kobiet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o
siê znamiennie (ryc. 10.).

Pierwiastki œladowe: chrom, kobalt i nikiel u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

1,513–2,444

2,206

2,129±0,278

=11

=20

=31

=10

=21

=31

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

1,234–2,893

1,771

1,886±0,479

Cr w

µµg/g

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

1,234–2,893

1,921

1,972±0,430

1,146–3,964

2,015

2,075±0,765

1,092–2,359

1,756

1,763±0,393

1,092–3,964

1,818

1,864±0,548

Ryc. 5. Badania laboratoryjne: stê¿enie chromu we w³osach (Cr w)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ chromu we w³osach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,940

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,099

p>0,05

O vs B

kobiety

U=1,056

p>0,05

mê¿czyŸni

U=0,704

p>0,05

razem

Z=1,373

p>0,05

1,5

0,5

0,448–1,332

0,585

0,746±0,359

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,305–1,833

1,345

1,183±0,427

Co er

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,305–1,833

1,097

1,028±0,451

0,423–1,550

0,551

0,655±0,335

0,254–1,340

0,555

0,576±0,196

0,254–1,550

0,555

0,601±0,246

Ryc. 6. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w erytrocytach (Co er)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ kobaltu w erytrocytach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-2,787

p<0,01

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,105

p>0,05

O vs B

kobiety

U=0,704

p>0,05

mê¿czyŸni

U=4,225

p<0,001

razem

Z=3,597

p<0,001

=11

=20

=31

=10

=21

=31

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie ni-

klu werytrocytach wgrupie odniesienia by³o znamien-
nie (p<0,01) ni¿sze, wgrupie badanej nie ró¿ni³o siê
znamiennie. Stê¿enie niklu werytrocytach u kobiet
wgrupie badanej, wporównaniu do kobiet wgrupie
odniesienia, nie wykazywa³o ró¿nicy znamiennej,
u mê¿czyzn wca³ej grupie badanej, wporównaniu do
mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o wysoce zna-
miennie (p<0,001) ni¿sze (ryc. 11.).

Stê¿enie niklu wosoczu u kobiet obydwu grup oso-

bowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u kobiet,

mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporównaniu do ko-
biet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê
znamiennie (ryc. 12.).

Stê¿enie niklu wmoczu u kobiet obydwu grup oso-

bowych, w porównaniu do mê¿czyzn, a tak¿e u kobiet,
mê¿czyzn i ca³ej grupy badanej, wporównaniu do ko-
biet, mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê
znamiennie (ryc. 13.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie ni-

klu wpaznokciach wgrupie odniesienia i wgrupie ba-
danej nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie niklu wpa-

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

0,9

0,8

0,7

0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

0,1

0,166–0,723

0,453

0,452±0,193

=11

=20

=31

=10

=21

=31

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,227–0,894

0,549

0,534±0,234

Co os

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,166–1,894

0,528

0,505±0,227

0,150–1,625

0,324

0,351±0,127

0,150–0,785

0,328

0,357±0,166

0,150–0,785

0,328

0,355±0,152

Ryc. 7. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w osoczu (Co os)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ kobaltu w osoczu – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,929

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,084

p>0,05

O vs B

kobiety

U=1,267

p>0,05

mê¿czyŸni

U=1,956

p<0,05

razem

Z=2,344

p<0,05

0,05

0,04

0,03

0,02

0,01

0,001–0,033

0,011

0,012±0,010

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,001–0,047

0,025

0,027±0,013

Co m

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,001–0,047

0,023

0,022±0,014

0,001–0,035

0,023

0,018±0,015

0,001–0,046

0,021

0,023±0,015

0,001–0,046

0,021

0,021±0,015

Ryc. 8. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w moczu (Co m)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ kobaltu w moczu – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-2,869

p<0,005

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,866

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-1,056

p>0,05

mê¿czyŸni

U=1,082

p>0,05

razem

Z=0,007

p>0,05

=11

=20

=31

=10

=21

=31

znokciach u kobiet wgrupie badanej, wporównaniu
do kobiet z grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamien-
nie, u mê¿czyzn i wca³ej grupie badanej, wporówna-
niu do mê¿czyzn i ca³ej grupy odniesienia, by³o wy-
soce znamiennie (p<0,001) wy¿sze (ryc. 14.).

U kobiet, wporównaniu do mê¿czyzn, stê¿enie ni-

klu we w³osach w grupie odniesienia i w grupie badanej
nie ró¿ni³o siê znamiennie. Stê¿enie niklu we w³osach
u kobiet wgrupie badanej, wporównaniu do kobiet
z grupy odniesienia, nie ró¿ni³o siê znamiennie, u mê¿-
czyzn i wca³ej grupie badanej, wporównaniu do mê¿-

czyzn i ca³ej grupy odniesienia. By³o wysoce znamien-
nie (p<0,001) wy¿sze (ryc. 15.).

Omówienie

Opieraj¹c siê na przes³ankach poœrednich, takich jak

struktura p³ci i wieku, region ³ódzki oraz niewykazuj¹ce
ró¿nic wartoœci BMI – interpretacjê tych przes³anek przed-
stawiono w pracy poprzedniej [26] – przy braku bez-
wzglêdnie miarodajnych metod oceny spo¿ycia chromu,
kobaltu i niklu wdziennej racji pokarmowej [27] przyjê-

Pierwiastki œladowe: chrom, kobalt i nikiel u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

0,2

0,18

0,16

0,14

0,12

0,1

0,08

0,06

0,04

0,02

0,026–0,143

0,064

0,070±0,041

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,023–0,083

0,057

0,053±0,021

Co p

µµg/g

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,023–0,143

0,058

0,059±0,030

0,023–0,176

0,076

0,086±0,047

0,011–0,176

0,043

0,062±0,039

0,011–0,176

0,063

0,074±0,043

Ryc. 9. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu w paznokciach (Co p)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ kobaltu w paznokciach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,991

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,521

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-1,127

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-0,548

p>0,05

razem

Z=-0,176

p>0,05

0,25

0,2

0,15

0,1

0,05

0,005–0,167

0,049

0,061±0,057

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,003–0,158

0,037

0,039±0,039

Co w

µµg/g

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,003–0,167

0,041

0,047±0,047

0,001–0,249

0,047

0,069±0,083

0,001–0,180

0,004

0,040±0,057

0,001–0,249

0,005

0,049±0,067

Ryc. 10. Badania laboratoryjne: stê¿enie kobaltu we w³osach (Co w)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ kobaltu we w³osach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=1,342

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,528

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-0,563

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-1,721

p>0,05

razem

Z=-1,739

p>0,05

=11

=20

=31

=10

=21

=31

to, ¿e w obydwu ocenianych grupach osobowych spo¿y-
cie wymienionych pierwiastków by³o porównywalne.

Wyniki w³asne wykazuj¹, ¿e u chorych na ³uszczycê

i u osób klinicznie zdrowych kierunki zmian w stê¿eniach
chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych oraz
w osoczu s¹ identyczne, wykazuj¹ jedynie zró¿nicowan¹
dynamikê – najwy¿sz¹ w przypadku chromu, najni¿sz¹
wprzypadku niklu. I tak, stê¿enie chromu werytrocytach
i osoczu u chorych na ³uszczycê, kobiet i mê¿czyzn od-
dzielnie (bez istotnej ró¿nicy pomiêdzy nimi), a tak¿e wca-

³ej grupie osobowej, w porównaniu do osób klinicznie
zdrowych, równie¿ kobiet i mê¿czyzn oddzielnie oraz ca-
³ej grupy osobowej, jest wysoce znamiennie ni¿sze. Stê-
¿enie kobaltu jest tak¿e wysoce znamiennie ni¿sze
w krwinkach czerwonych i znamiennie ni¿sze w osoczu,
jednak tylko u mê¿czyzn; u kobiet wyniki plasuj¹ siê na
granicy znamiennoœci. Natomiast stê¿enie niklu wkrwin-
kach czerwonych jest wysoce znamiennie ni¿sze u mê¿-
czyzn z ³uszczyc¹, a stê¿enie pierwiastka w osoczu pomiê-
dzy chorymi na ³uszczycê i osobami klinicznie zdrowymi,
kobietami i mê¿czyznami, nie wykazuje ró¿nic istotnych.

=11

=20

=31

=10

=21

=31

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

0,517–2,646

0,795

1,332±0,914

=11

=20

=31

=10

=21

=31

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,697–4,454

2,369

2,183±0,916

Ni er

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,517–4,454

2,342

1,881±0,990

0,576–2,760

0,854

1,029±0,627

0,294–2,619

0,818

0,866±0,438

0,294–2,760

0,833

0,918±0,502

Ryc. 11. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w erytrocytach (Ni er)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ niklu w erytrocytach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-2,684

p<0,01

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,676

p>0,05

O vs B

kobiety

U=0,140

p>0,05

mê¿czyŸni

U=4,382

p<0,001

razem

Z=3,456

p<0,001

0,254–5,602

1,734

1,932±1,403

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

1,289–3,164

1,972

2,080±0,627

Ni os

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,254–5,602

1,787

2,028±0,954

0,763–5,572

1,875

2,361±1,615

0,660–5,266

2,749

2,750±1,489

0,660–5,572

2,137

2,624±1,515

Ryc. 12. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w osoczu (Ni os)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ niklu w osoczu – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-1,218

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,739

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-0,422

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-1,095

p>0,05

razem

Z=-1,007

p>0,05

=11

=20

=31

=10

=21

=31

Ocenê porównawcz¹ uzyskanych wyników uniemo¿-

liwia brak danych tematycznych w dostêpnym piœmien-
nictwie. Wyj¹tek stanowi stwierdzone w badaniach ame-
rykañskich podwy¿szone u chorych na ³uszczycê stê¿e-
nie niklu w surowicy – odwrotnie jak w badaniach
w³asnych [28].

Chrom, kobalt i nikiel nale¿¹ do metali grup przej-

œciowych. Ich wspóln¹ cech¹ jest zdolnoœæ tworzenia
zwi¹zków koordynacyjnych z atomami niemetaliczny-
mi, którymi wmateriale biologicznym s¹ najczêœciej ato-
my azotu, tlenu i siarki – jako atomy donorowe o ró¿-

nym stopniu powinowactwa z wi¹zaniami koordynacyj-
nymi. Atomy niemetaliczne wchodz¹ w sk³ad grup funk-
cyjnych: -OH, -COOH, -NH

, -SH, a tak¿e H

O. Jako ta-

kie wnosz¹ do po³¹czenia koordynacyjnego co najmniej
jedn¹ parê elektronów z orbitali walencyjnych. Z kolei li-
gandy maj¹ce ³adunek ujemny, jak np. OH

, CN

, SCN

s¹ silniej wi¹zane z dodatnim jonem metalu, co wynika
z obecnoœci wiêcej ni¿ jednej pary elektronów, które od-
dzia³uj¹ dodatkowo z innymi orbitalami typu

α. Z bio-

logicznego punktu widzenia, na szczególn¹ uwagê za-
s³uguj¹ jony OH

. Maj¹ one zdolnoœæ mostkowania mo-

Pierwiastki œladowe: chrom, kobalt i nikiel u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

0,14

0,12

0,1

0,08

0,06

0,04

0,02

0,003–0,124

0,015

0,031±0,040

=11

=20

=31

=10

=21

=31

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,001–0,124

0,032

0,039±0,032

Ni m

µµg/l

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,001–0,124

0,024

0,036±0,035

0,001–0,069

0,010

0,016±0,020

0,001–0,074

0,014

0,022±0,021

0,001–0,074

0,014

0,020±0,021

Ryc. 13. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w moczu (Ni m)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ niklu w moczu – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-1,259

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,866

p>0,05

O vs B

kobiety

U=0,775

p>0,05

mê¿czyŸni

U=1,852

p>0,05

razem

Z=1,935

p>0,05

1,342–5,843

2,313

2,600±1,278

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,554–3,656

2,313

2,216±0,801

Ni p

µµg/g

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,554–5,843

2,313

2,352±0,993

0,833–5,753

3,703

3,665±1,651

0,007–7,715

3,566

3,730±1,462

0,007–7,715

3,566

3,709±1,498

Ryc. 14. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu w paznokciach (Ni p)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ niklu w paznokciach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,599

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,148

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-1,549

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-4,069

p<0,001

razem

Z=-4,259

p<0,001

=11

=20

=31

=10

=21

=31

leku³ zwi¹zku koordynacyjnego. W nastêpstwie powsta-
j¹ dwu- lub wielordzeniowe kompleksy metali ciê¿kich,
które s¹ nieprzyswajalne [17].

Na metale pobierane z po¿ywieniem oddzia³uj¹: pH

treœci przewodu pokarmowego – kwaœne (pH~2) w ¿o-
³¹dku i zasadowe (pH~8) w dwunastnicy, enzymy tra-
wienne (fragmentuj¹ce ³añcuchy bia³kowe), a tak¿e
bakterie – wydzielaj¹ce chelatory blokuj¹ce absorpcjê
przez jelita [17].

Z drugiej strony, wspomniane po³¹czenia koordyna-

cyjne s¹ s³absze od wi¹zañ kowalencyjnych. W roztwo-

rach wodnych dochodzi do wymiany jednych ligandów
na inne. Kwasy nukleinowe i bia³ka ³¹cz¹ siê z okreœlo-
nymi izomerami zwi¹zków koordynacyjnych selektyw-
nie; ligandy zwi¹zków kompleksowych s¹ zastêpowa-
ne ligandami od reszt aminokwasowych bia³ka. Ponad-
to metale mog¹ byæ, równie¿ w sposób zró¿nicowany,
w³¹czane do bia³ek w trakcie ich syntezy – w miarê wy-
d³u¿ania siê ³añcucha bia³ka [17].

Zwraca siê tak¿e uwagê, ¿e metale grup przejœcio-

wych s¹ pobierane z przewodu pokarmowego powoli,
gdy¿ zasadnicz¹ rolê odgrywa tu forma chemiczna,

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

1,662–5,454

3,238

3,529±1,163

–

minimum-maks.,

Q Me, u X±SD:

kobiety

mê¿czyŸni

razem

0,104–8,706

2,925

3,356±1,878

Ni w

µµg/g

GRUPA ODNIESIENIA (O)

GRUPA BADANA (B)

0,104–8,706

3,022

3,417±1,641

0,154–8,075

4,873

4,569±2,213

3,132–6,416

5,236

5,027±0,901

0,154–8,075

5,232

4,879±1,434

Ryc. 15. Badania laboratoryjne: stê¿enie niklu we w³osach (Ni w)

Analiza statystyczna wyników

Zawartoœæ niklu we w³osach – wartoœci liczbowe

test U Manna-Whitney’a

porównywane grupy

wartoœæ

poziom zna-

testu

miennoœci ró¿nicy

O: kobiety vs mê¿czyŸni

U=0,867

p>0,05

B: kobiety vs mê¿czyŸni

U=-0,549

p>0,05

O vs B

kobiety

U=-1,479

p>0,05

mê¿czyŸni

U=-3,625

p<0,001

razem

Z=-3,949

p<0,001

wktór¹ musz¹ zostaæ przekszta³cone, aby zyskaæ zdol-
noœæ do absorpcji przez komórki jelita [17].

Byæ zatem mo¿e, ¿e obserwowane w badaniach w³a-

snych ró¿nice wstê¿eniach chromu, kobaltu i niklu
w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na ³usz-
czycê i u osób klinicznie zdrowych wynikaj¹ – miêdzy
innymi – z przedstawionych, jednak zró¿nicowanych
w obu grupach osobowych, wp³ywów chemicznych, en-
zymatycznych, mikrobiologicznych, biochemicznych
i fizjologicznych.

Wyniki w³asne wykazuj¹, ¿e u osób klinicznie zdro-

wych stosunki stê¿enia badanych pierwiastków w erytro-
cytach i osoczu wynosz¹ dla chromu 0,08, kobaltu 1,69 i ni-
klu 0,45. W ka¿dym przypadku wymienione stosunki s¹
ni¿sze ni¿ u chorych na ³uszczycê: chrom – 0,09, kobalt –
2,03, nikiel – 0,92. Mo¿e to œwiadczyæ o wiêkszej w ³usz-
czycy – wporównaniu do osób zdrowych – redystrybucji
osoczowo-tkankowej oznaczanych metali, dotycz¹cej – byæ
mo¿e – zwiêkszonego zapotrzebowania (lub utraty) na nie
wnaskórku i/lub wskórze i zaspokajania tego zapotrzebo-
wania w pierwszej kolejnoœci kosztem zawartoœci w oso-
czu, a dopiero w nastêpnej – krwinek czerwonych.

Z punktu widzenia rozpatrywanego tematu wydaje

siê rzecz¹ interesuj¹c¹, ¿e obni¿one stê¿enie chromu
wosoczu stwierdzono u chorych z mia¿d¿yc¹ i jej wy-
k³adnikami laboratoryjnymi – podwy¿szonym stê¿eniem
cholesterolu i triglicerydów [2]. Liczne prace wskazuj¹,
¿e równie¿ u chorych z ³uszczyc¹ wystêpuj¹ ró¿norakie
zaburzenia gospodarki lipidowej [29–34], obserwowa-
ne tak¿e u dzieci [35].

Wskazuje siê ponadto na mo¿liwoœæ upoœledzenia to-

lerancji glukozy u chorych z ³uszczyc¹ [36–39] – i wy-

stêpuj¹c¹ wzwi¹zku z tym korelacjê pomiêdzy ³uszczy-
c¹ i cukrzyc¹ [40–43] – oraz na obserwowane w ³usz-
czycy zaburzenia stê¿eñ immunoglobulin [44–47].
Chrom, jako metal wchodz¹cy w sk³ad czynnika tole-
rancji glukozy [2, 3], ³agodzi objawy cukrzycy (tak¿e
skutki nadmiernego spo¿ywania cukru) [17], bierze tak-
¿e udzia³ wreakcjach odpornoœciowych organizmu,
zw³aszcza w zakresie syntezy immunoglobulin [2].
Zgodnie z wynikami w³asnymi, stê¿enie chromu
w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na ³usz-
czycê jest obni¿one.

Z kolei jony kobaltu (Co

) i niklu (Ni

) wykazuj¹

w³aœciwoœci kompleksowania siê z kalmodulin¹, zak³ó-
caj¹c jej kaskadê metaboliczn¹ – i wkonsekwencji funk-
cjê [17]. W tym znaczeniu obydwa jony dzia³aj¹ antago-
nistycznie w stosunku do jonów wapnia, które aktywizu-
j¹c kalmodulinê rozpoczynaj¹ szlak metaboliczny kwasu
arachidonowego [17, 48] – wa¿nego ogniwa etiopatoge-
netycznego ³uszczycy [48]. Nikiel natomiast wp³ywa na
stabilizacjê struktur kwasów nukleinowych [3], co wp³y-
wa na przebieg mitoz komórkowych, których intensyfi-
kacja w warstwie podstawowej le¿y u podstaw wzmo¿o-
nej proliferacji komórek naskórka [49, 50]. Podobn¹ w³a-
œciwoœæ wykazuje wchodz¹cy w sk³ad witaminy B

kobalt. Witamina B

– jako koenzym – uczestniczy

wró¿nych reakcjach metabolicznych komórek. Jest nie-
zbêdna zw³aszcza w procesach syntezy puryn i DNA; wa-
runkuje zatem prawid³owy rozwój i dojrzewanie j¹der
komórkowych oraz ich podzia³y. Od witaminy B

zale-

¿y prawid³owy metabolizm lipidów, w tym katabolizm
kwasów t³uszczowych [51]. Wyniki w³asne wykazuj¹, ¿e
– podobnie jak chromu – stê¿enia kobaltu i niklu wery-

=11

=20

=31

=10

=21

=31

Pierwiastki œladowe: chrom, kobalt i nikiel u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

trocytach i osoczu u chorych na ³uszczycê s¹ obni¿one.
W odniesieniu do niklu uwa¿a siê, ¿e jego stê¿enie w oso-
czu, zale¿ne od absorpcji z przewodu pokarmowego, mo-
¿e wynikaæ z wp³ywu uwarunkowañ genetycznych [52].

Z drugiej jednak strony metale ciê¿kie, nawet nie-

zbêdne dla organizmu mikroelementy, wykazuj¹ w³aœci-
woœci szkodliwe poprzez dzia³anie rodnikogenne. Wy-
nika to z faktu, ¿e posiadaj¹ one niesparowane elektro-
ny na orbicie walencyjnej, co powoduje, ¿e de facto s¹
rezyduj¹cymi wkomórce rodnikami. W obecnoœci chro-
mu, kobaltu i niklu wytwarzany przez dysmutazê ponad-
tlenkow¹ nadtlenek wodoru (H

) mo¿e zostaæ prze-

kszta³cony w agresywny rodnik hydroksylowy. Proces
ten mo¿e zachodziæ permanentnie, poniewa¿ jony me-
tali s¹ przywracane do formy zredukowanej przez kwas
askorbinowy, który jest regenerowany z formy utlenio-
nej przez NADH (w tym znaczeniu witamina C odgry-
wa rolê negatywn¹) [17].

Mechanizmy dzia³ania rodnikogennego najlepiej po-

znano wodniesieniu do niklu. Wyró¿nia siê wnich:

generowanie wolnych rodników przez paramagnetycz-
ne jony metalu, co skutkuje peroksydacj¹ nienasyco-
nych kwasów t³uszczowych,

przyspieszenie rozk³adu wodorotlenków lipidowych
z wytworzeniem form tlenowych,

uszkadzanie mechanizmów zaanga¿owanych w neu-
tralizacjê wolnych rodników: dysmutazy ponadtlen-
kowej, peroksydazy glutationowej i dehydrogenazy
aldehydowej. Wytwarzane wolne rodniki mog¹ uszka-
dzaæ geny, a tak¿e bia³ka. Z kolei uszkodzenie bia³ek
wzmaga fagocytozê [52].

Rola aktywnych form tlenu w patogenezie ³uszczy-

cy jest dyskutowana w wielu pracach [53–59].

Interesuj¹ca wydaje siê równie¿ wspomniana hipo-

teza uszkadzaj¹cego dzia³ania niklu na bia³ka i wnastêp-
stwie wzmaganie procesu fagocytozy. Wzmo¿ona czyn-
noœæ fagocytarna pobudzonych w³uszczycy PMNL –
w wieloetapowym ujêciu tego zjawiska – wydaje siê byæ
dobrze udokumentowana [49, 60–64], ³¹cznie z jej na-
stêpstwami w zakresie wzmo¿enia lizosomalnego po-
tencja³u enzymatycznego tych krwinek – i w efekcie
koñcowym odmaskowania przez proteazy antygenu na-
skórkowego [48, 65–67].

W etiopatogenezie ³uszczycy, zw³aszcza w fazie ge-

nofenotypowej [68], zwraca siê uwagê na korelacje po-
miêdzy wysiewem zmian skórnych a infekcjami bakte-
ryjnymi [49, 69–71], równie¿ wirusowymi [72–75]. Su-
geruje siê, ¿e wmechanizmie tych infekcji mo¿e
uczestniczyæ tak¿e nikiel, który wp³ywa na uk³ad odpor-
noœciowy organizmu, szczególnie: 1) wp³ywa na funk-
cje prekursorowych komórek Langerhansa; 2) zmniej-
sza procesy ró¿nicowania limfocytów oraz funkcje ko-

mórek NK; 3) przyspiesza tworzenie enzymów C3b i B6
kompleksu dope³niacza, co mo¿e mieæ wp³yw na odpor-
noœæ organizmu wtrakcie zaka¿enia; 4) os³abia stymu-
luj¹cy wp³yw cynku na wytwarzanie interleukiny-1

(IL-1

β) i czynnika wzrostu martwicy guza (TNF-α) –

wszystko to powoduje os³abienie odpowiedzi immuno-
logicznej. Zatem nikiel sprzyja infekcjom [52].

G³ówn¹ drog¹ wydalania chromu z organizmu – po-

dobnie jak niklu i kobaltu – jest mocz. Dzienne wyda-
lanie chromu z moczem jest wprzybli¿eniu równe ilo-
œci zaabsorbowanej z przeciêtnej diety [3].

Badania w³asne wykaza³y, ¿e u chorych na ³uszczycê

stê¿enia chromu, kobaltu i niklu wmoczu, wporównaniu
do osób klinicznie zdrowych, nie ró¿ni³y siê znamiennie,
co potwierdza przytoczon¹ wy¿ej tezê o porównywalnej
poda¿y wymienionych pierwiastków z diet¹, jednak nie
odzwierciedla stanu wysycenia nimi elementów krwi.

Wyniki w³asne wskazuj¹ na brak znamiennych ró¿nic

dotycz¹cych stê¿eñ chromu i kobaltu wpaznokciach i w³o-
sach pomiêdzy osobami, kobietami i mê¿czyznami, cho-
rymi na ³uszczycê i klinicznie zdrowymi. Wykazuj¹ rów-
nie¿ brak ró¿nicy wstê¿eniach niklu wpaznokciach i w³o-
sach pomiêdzy kobietami klinicznie zdrowymi i kobietami
z ³uszczyc¹. Natomiast u mê¿czyzn z ³uszczyc¹, wporów-
naniu do mê¿czyzn klinicznie zdrowych, stê¿enie niklu
w paznokciach i w³osach jest wysoce znamiennie wy¿sze.

Wp³yw chromu, kobaltu i niklu na organizm ludzki

jest aktualnie ma³o poznany. Okreœlone efekty dzia³ania
wymienionych pierwiastków zale¿¹ z jednej strony od
ich koncentracji, z drugiej od poziomu organizacji orga-
nizmu, na którym ten wp³yw jest rozpatrywany: mole-
kularnego, komórkowego, tkankowego, ogólnoustrojo-
wego – w tym równie¿ od wzajemnych powi¹zañ wy-
mienionych poziomów. Do czynników wp³ywaj¹cych
na oddzia³ywanie ka¿dego z omawianych pierwiastków,
wka¿dym z wymienionych obszarów, nale¿y zaliczyæ
tak¿e w³aœciwoœci fizykochemiczne samych pierwiast-
ków oraz substancji (bia³ek) z nimi reaguj¹cych, ale rów-
nie¿ czynniki charakteryzuj¹ce dany organizm, np. ge-
netyczne lub ogólnie – stan zdrowia czy choroby. Od ich
wp³ywu zale¿¹ takie procesy, jak wch³anianie, dystry-
bucja narz¹dowa, przemiany chemiczne i funkcja fizjo-
logiczna oraz wydalanie pierwiastka [76].

Piœmiennictwo

1. Cieœlak-Golonka M: Zwi¹zki chromu w uk³adach o znaczeniu

biologicznym. Wiad Chem, 1996, 48: 1-6.

2. Bia³kowska M, Ziemba AW: Sk³adniki mineralne. W:

Maœliñski S, Ry¿ewski J (red.): Patofizjologia. Wyd. II. PZWL,
Warszawa 2000, 445-58.

3. Chmielnicka J: Metale i metaloidy. W: Señczuk W (red.):

Toksykologia. Wyd. IV. PZWL, Warszawa 2002, 433-516.

4. Ga³uszka G, Cieœlak-Golonka M, Szel¹g A, Starosta J,

Wojciechowska A: Synthetic models for the glucose tolerance

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

factor: the spectroscopic characterization and toxicity studies
of monomeric and dimeric Cr (III) species. Polyhedron, 1998,
21: 3785-9.

5. Radomska K, Konarski J, Graczyk A: Chrom, jego rola

i funkcje wfizjologii i patologii organizmu ludzkiego. Mag
Med, 1993, 4: 46-51.

6. Itoh M, Nakamura M, Suzuki T, Kawai K, Horitsu H,

Takamizawa K: Mechanism of chromium (VI) toxicity in
Escherichia coli: is hydrogen peroxide essential in Cr (VI)
toxicity. J Biochem, 1995, 117: 780-6.

7. Stearns DM, Kennedy LJ, Courtney KD, Giangrande PH,

Phieff LS, Wetterhahn KE: Reduction of chromium (VI) by
ascorbate leads to chromium – DNA binding and DNA strand
sreaks in vivo. Biochemistry, 1995, 34: 910-19.

8. Stearns DM, Wetterhahn KE: Reaction of chromium (VI) with

ascorbate produces chromium (V), chromium (IV), and carbon
– based radicals. Chem Res Toxicol, 1994, 7: 219-30.

9. Tsapakos JM, Hampton TH, Wetterhahn KE: Chromium (VI)

– induced DNA lesions and chromium distribution of rat
kidney, liver and lung. Cancer Res, 1983, 43, 5: 5662-7.

10. Manning FCR, Xu J, Patierno SR: Transcriptional inhibition

by carcinogenic chromate: Relationship to DNA damage. Mol
Carcinog, 1992, 6: 270-9.

11. Miller CA, Cohen MD, Costa M: Complexing of actin and other

nuclear proteins to DNA by cis-diamminedichloroplatinum (II)
and chromium compounds. Carcinogenesis, 1991, 12: 269-76.

12. Zhitkovich A, Costa M: A simple, sensivity assay to defect

DNA – protein – crosslinks in intact cells and in vivo.
Carcinogenesis, 1992, 13: 1485-9.

13. Sugiyama M, Tsuzuki K, Haramaki N: DNA single – strand

breaks and cytotoxicity induced by chromate (VI) in hydrogen
peroxide – resistant cell lines. Mutation Res, 1993, 299: 95-102.

14. Misra M, Alcedo JA, Wetterhahn KE: Two pathways for

chromium (VI) – induced DNA damage in 14 day chick embryos:
Cr – DNA binding in liver and 8-oxo-2’deoxyguanosine in red
blood cells. Carcinogenesis, 1994, 15: 2911-7.

15. Blankenship LJ, Manning FCR, Orenstein JM, Patierno SR:

Apoptosis is the mode of cell death caused by carcinogenic
chromium. Toxicol Appl Pharmacol, 1994, 126: 75-83.

16. Trocha M, Antonowicz J, Andrzejak R: Rakotwórczoœæ

chromu. Medycyna Pracy, 1999, 2: 163-77.

17. Schneider Z, Karaœ Z: Metale wœrodowisku biologicznym. W:

Karaœ Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt wekosystemie
¿ywieniowym – sojusznicy czy wrogowie? PTT¯, Poznañ
2000, 13-34.

18. Bolewski A, Gruszczyk H, Pawlikowski S: Zastosowanie

kobaltu. W: Bolewski A (red.): Surowce mineralne œwiata.
Nikiel – Ni, Kobalt – Co. Wydawnictwa Geologiczne,
Warszawa 1984, 268-9.

19. Malkiewicz B: Biochemia ¿elaza i pierwiastków œladowych

oraz ich rola wustroju. W: Sznajd J (red.): Biochemia kliniczna
wpraktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 176-88.

20. Stryer L: Biochemia. PWN, Warszawa 2000, 670-86.
21. Szostak WB, Cybulska B: Rola ¿ywienia w zachowaniu

homeostazy ustroju. (W:) Sznajd J. (Red.): Biochemia kliniczna
wpraktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 29-46.

22. Przys³awski J, Duda G: Pierwiastki subœladowe: chrom, nikiel

i kobalt w¿ywnoœci. W: Karaœ Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt
w ekosystemie ¿ywieniowym – sojusznicy czy wrogowie?
PTT¯, Poznañ 2000, 83-97.

23. Kryteria zdrowotne œrodowiska. Nikiel. T 108. IMP, £ódŸ 1996.
24. Charzewska J, Figurska K, W¹growska H: Charakterystyka

wskaŸników nadwagi i oty³oœci. Cz. I. Zastosowanie wskaŸnika
Queteleta i innych wybranych cech antropometrycznych

wporównaniach miêdzypopulacyjnych. Przegl Lek, 1981, 2:
277-82.

25. Watkinson JH: Fluometric determination of selenium in

biological material with 2,3-diaminonaphtalene. Ann Chem,
1996, 38: 92-7.

26. Seneczko M: Gospodarka selenowa u chorych z ³uszczyc¹

pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych. Czêœæ 1: Stê¿enie
selenu w wybranych sk³adowych morfotycznych i wydalinach
oraz aktywnoœæ peroksydazy glutationowej w krwinkach
czerwonych. Post Dermatol i Alergol, 2003, w druku.

27. Serwin AB, Chodynicka B, W¹sowicz W, Gromadziñska J:

Stan od¿ywienia selenem a przebieg ³uszczycy. Pol Merk Lek,
1999, 35: 263-5.

28. Smith SA, Aamir F, Otis MP: Elevated serum nickel concentration

in psoriasis vulgaris. Int J Dermatol, 1994, 11: 783-5.

29. Aguilar-Martinez A, Guarra-Rodriguez P, Ambrojo-Antunez

P, Cristobal-Gil MC, Urbina-Gonzales F, Garcia-Perez A:
Serum levels of apolipoproteins AI, AII and B in psoriasis.
Dermatologica, 1989, 179: 200-201.

30. Grattan C, Burton JL, Manku M, Stewart C, Horrobin DF:

Essential-fatty-acid metabolites in plasma phospholipids in
patients with ichtyosis vulgaris, acne vulgaris and psoriasis.
Clin Exp Dermatol, 1990, 15: 174-6.

31. Laszmanowa AP, Tsagareiszwili KA: Rol naruszenji lipidnowo

obmiena wrazwitii ekzemy i psoriaza pri chroniczeskom
alkoholizmie (kliniko-eksperimentalnoje issledowanje). Vestn
Dermatol Venerol, 1990, 3: 54-7.

32. Ruszczak Z, Czarnecki M, Kaszuba A: Zachowanie siê lipidów

u chorych na ³uszczycê leczonych metod¹ PUVA. Przegl
Dermatol, 1986, 6: 447-50.

33. Toruniowa B, Chibowska M, Pietrzak A: Zachowanie siê

niektórych apolipoprotein w³uszczycy. Przegl Dermatol, 1990,
2: 96-101.

34. Vahlquist C, Selinus J, Vessby B: Serum lipid changes during

acitretin (Etretin) treatment of psoriasis and palmo-plantar
pustulosis. Acta Dermatol Venereol, 1988, 4: 300-5.

35. Cardin E, Francini F, Milito F, Velluti F, Bucciante G: Lipid

levels in children with psoriasis. G Clin Med, 1990, 71: 95-6
(streszczenie angielskie).

36. Brenelli SL, Moraes AM, Monte-Alegre S: Insulin resistance

in psoriasis. Braz J Med Res, 1995, 28: 297-301.

37. Grzybowski G, F¹fara J, ¯aba R, Wierusz-Wysocka B:

Wspó³istnienie ³uszczycy z upoœledzeniem tolerancji glukozy
(IGT), cukrzyc¹ typu 2 i nadciœnieniem têtniczym nie jest
przypadkowe. Post Dermatol Alergol, 2002, 1: 46-51.

38. Romano G, Moratti G, Di Benedetto A: Skin lesions in diabetes

mellitus: prevalance and clinical correlations. Diabet Res Clin
Pract, 1998, 39: 101-6.

39. Tatoñ J, Czech A: Diabetologia. PZWL, Warszawa 2001, 2-209.
40. Abraham Z, Lahat N, Kinarty A, Feuerman EJ: Psoriasis,

necrobiosis lipoidica, granuloma annulare, vitiligo and skin
infections in the same diabetic patient. J Dermatol, 1990, 17:
440-7.

41. Burns RE, Whitehouse FW: Evidence for impaired glucose

tolerance in uncoplicated psoriasis. Arch Dermatol, 1973, 107:
371-2.

42. Ehrly I, Wolf R, Zierz P: Beziehungen zwischen Hautkrankheiten,

ins besondere Psoriasis vulgaris und diabetischer Stoffwechsel –
störung. Z Haut Geschlechtskr, 1973, 48: 369-80.

43. Hopsu-Havu VK, Terho PE, Vanha-Perttula TP, Viljanen MK:

Response of blood insulin and growth hormone to glucose
infusion in normal psoriatic and diabetic persons. Acta
Dermatol Venereol, 1973, 53: 39-44.

Pierwiastki œladowe: chrom, kobalt i nikiel u chorych z ³uszczyc¹ pospolit¹ w ró¿nych stadiach rozwojowych

Postêpy Dermatologii i Alergologii XXI; 2004/2

44. G¹sior-Chrzan B, Falk ES: Lysozyme and IgA concentration

in serum and saliva from psoriatic patients. Acta Dermatol
Venerol, 1992, 72: 138-40.

45. Koch HJ, Wollina U, Seyfarth M, Thiel W, Schaarschmidt H:

Nachweis von IgA in erkrankter Haut und in Serum von Patienten
mit Psoriasis vulgaris. Dermatol Monatsschr, 1990, 176: 225-31.

46. Laurent MR, Panayi GS, Shepherd P: Circulating immune

complexes, serum immunoglobulins, and acute-phase proteins in
psoriasis and psoriatic arthritis. Ann Rheum Dis, 1981, 40: 66-9.

47. Ruszczak Z, Ciborska L, Czarnecki M, Bednarowicz G:

Humoral- und Zellimmunantwort bei Psoriasis. Z Hautkr,
1985, 61: 366-76.

48. Jab³oñska S, Majewski S, Gliñski W, Wolska H: Co nowego

w³uszczycy? IV Sympozjum Miêdzynarodowe wStanford.
6-11 lipca 1986 r. Przegl Dermatol, 1987, 2: 100-11.

49. Barker JNWN: The patophysiology of psoriasis. Lancet, 1991,

338: 227-30.

50. Langner A: £uszczyca. W: Jab³oñska S (red.): Choroby skóry.

PZWL, Warszawa 1980, 371-86.

51. Blicharski J: Biochemia chorób krwi i uk³adu krwiotwórczego.

Uk³ad czerwonokrwinkowy. W: Sznajd J (red.): Biochemia
Kliniczna wpraktyce lekarskiej. PZWL, Warszawa 1983, 480-532.

52. Karaœ Z, Schneider Z: Wp³yw chromu i niklu na organizmy

ludzi i zwierz¹t. W: Karaœ Z (red.): Chrom, nikiel i kobalt
w ekosystemie ¿ywieniowym – sojusznicy czy wrogowie?
PTT¯, Poznañ 2000, 99-124.

53. Braun-Falco O, Christophers E: Structural aspects of initial

psoriatic lesions. Arch Dermatol Forsch, 1974, 251: 95-110.

54. Compori M: Three models of free radical-induced cell injury.

Chem Biol Interact, 1989, 72: 1-56.

55. Freeman BA, Crapo ID: Biology of disease. Free radicals and

tissue injury. Lab Invest, 1982, 47: 412-26.

56. Kaszuba A: Aktywnoœæ peroksydazy glutationu i poziom

malonyldialdehydu werytrocytach wklinicznym przebiegu
³uszczycy. Przegl Dermatol, 1993, 80: 24-32.

57. Miyachi Y, Niwa Y: Effects of psoriatix sera on the generation

of oxygen intermediates by normal polymorphonuclear
leukocytes. Arch Dermatol Res, 1983, 275: 2-7.

58. Schena D, Chieregato GC, de Gironcoli M, Girelli D, Olivieri

O, Stanzial AM, Corrocher R, Bassi A, Ferrari S, Perazzoli P:
Increased erythrocyte membrane arachidonate and platelet
malondialdehyde (MDA) production in psoriasis: normalisation
after fish-oil. Acta Dermatol Venereol, 1989, 146: 42-4.

59. Southorn PA: Free radical in medicine. I. Chemical nature and

biological reactions. Mayo Clinic Proc, 1988, 63: 831-40.

60. Fräki JE, Jakoi L, Davies AO, Lifkowitz RJ, Snyderman R,

Lazarus GS: Polymorphonuclear leukocyte function in
psoriasis: chemotaxis, chemokinesis, beta-adrenergic receptors,
and proteolytic enzymes of polymorphonuclear leukocytes in
the peripheral blood from psoriatic patients. J Invest Dermatol,
1983, 81: 254-7.

61. Green CM, Ferguson J, MacLeod TM, Millar BW, Raffle EJ:

Polymorphonuclear leukocyte chemotaxis in response to
leukotriene B4 in treated and untreated psoriatics. Dermatologica,
1989, 178: 20-2.

62. Kawohl G, Szperalski B, Schroeder JM, Christophers E:

Polymorphonuclear leucocyte chemotaxis in psoriasis:
enhancement by self-activated serum. Br J Dermatol, 1980,
103: 527-33.

63. Seneczko F: Aktywnoœæ fagocytarna obojêtnoch³onnych

leukocytów wieloj¹drzastych krwi obwodowej u chorych na
³uszczycê leczonych metodami SUP i PUVA. Przegl Dermatol,
1992, 4: 212-16.

64. Seneczko F, Onisk Z, Tchórzewski H: W³aœciwoœci

adherencyjne granulocytów w niektórych chorobach skóry.
Przegl Dermatol, 1981, 3: 305-10.

65. Gliñski W, Jab³oñska S: Role of polymorphonuclear leucocytes

and their neutral proteinases in psoriasis. Acta Dermatol
Venereol, 1984, 113: 34-8.

66. Luger TA, Kock A, Danner M: Production of distinct cytokines

by epidermal cells. B J Dermatol, 1985, 113: 145-51.

67. Majewski S: Udzia³ komórek naskórka w reakcjach

immunologicznych. Przegl Dermatol, 1987, 3: 144-9.

68. Braun-Falco O, Plewig G, Wolff HH, Winkelmann RK:

Dermatology. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New York,
London, Paris, Tokyo, Hong Kong, Barcelona, 1991, 417.

69. Langner A, St¹pór W: £uszczyca – etiopatogeneza i leczenie.

W: Langner A, St¹pór W (red.): Wspó³czesne leczenie
wybranych chorób skóry. Oœrodek Informacji Naukowej
„Polfa” Sp. z o.o., Warszawa 1998, 82.

70. McFadden J, Valdimarsson H, Fry L: Cross-reactivity between

streptococcal M surface antigen and human skin. Br J
Dermatol, 1991, 125: 443-7.

71. Swerlick RA, Cinningham MW, Hall NK: Monoclonal

antibodies cross-reactive with group A streptococci and normal
and psoriatic human skin. J Invest Dermatol, 1986, 87: 367-71.

72. Horn TD, Herzberg GZ, Hood AF: Characterization of the

dermal infiltrate in human immunodeficiency virus – infacted
patients with psoriasis. Arch Dermatol, 1990, 126: 1462-5.

73. Mahoney SE, Duvic M, Nickoloff BJ, Minshall M, Smith LC,

Griffiths CE: Human immunodeficiency virus (HIV)
transcripts identified in HIV-related psorias and Kaposi’s
sarcoma lesions. J Clin Invest, 1991, 88: 174-85.

74. Rubins AY, Wekhsler HM: Viral – immunological pathogenesis

of psoriasis. Acta Dermatol Venereol, 1989, 146: 214-15.

75. Wiemers S, Krutmann J, Kapp A, Schoph E: Postherpetisches

Erythema exudativum multiforme mit gleichzeitiger Exazerbation
einer Psoriasis vulgaris. Hautarzt, 1990, 41: 506-8.

76. Karaœ Z: Antropogenne zanieczyszczenia chromem, niklem

i kobaltem œrodowiska przyrodniczego cz³owieka. W: Karaœ
Z. (red.): Chrom, nikiel i kobalt wekosystemie ¿ywieniowym
– sojusznicy czy wrogowie? PTT¯, Poznañ 2000, 55-82.

Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w £odzi z pracy
w³asnej nr 502-15-086.

Micha³ Seneczko, Franciszek Seneczko, Beata Stêpieñ, Robert Kijawski

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Linie pierwiastkowe id 268644 Nieznany
pierwiastki sladowe cz2 id 3574 Nieznany
Pierwiastki bloku d id 357405 Nieznany
Abolicja podatkowa id 50334 Nieznany (2)
4 LIDER MENEDZER id 37733 Nieznany (2)
katechezy MB id 233498 Nieznany
metro sciaga id 296943 Nieznany
perf id 354744 Nieznany
interbase id 92028 Nieznany
Mbaku id 289860 Nieznany
Probiotyki antybiotyki id 66316 Nieznany
miedziowanie cz 2 id 113259 Nieznany
LTC1729 id 273494 Nieznany
D11B7AOver0400 id 130434 Nieznany
analiza ryzyka bio id 61320 Nieznany
pedagogika ogolna id 353595 Nieznany

więcej podobnych podstron