Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
Opracowanie: Ewa Kozłowska
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
Etapy rozwoju mowy u dzieci
Badania eksperymentalne prowadzone w ramach psychologii prenatalnej pozwoliły na
uchwycenie prawidłowości kształtowania się i funkcjonowania narządów mownych dziecka
przed urodzeniem.
W okresie prenatalnym rozwija się podstawowy organ nadawczy i odbiorczy mowy,
tzn. mózg oraz drogi nerwowe. Stwierdzono, że w:
• 7 tygodniu mózg dziecka wysyła impulsy, które koordynują funkcje niektórych
organów.
• Bardzo wcześnie, bo między 6 a 7 tygodniem życia płodowego, zaczynają wspólnie
pracować mięśnie i nerwy. Drażnienie okolicy wargi górnej powoduje zwrot szyi i
tułowia.
• Do 10 tygodnia powierzchnia wrażliwą na dotyk staje się okolica żuchwowa
szczękowa. Drażnienie warg powoduje ich zamknięcie i ruchy połykania.
• W 12 tygodniu pojawia się umiejętność podciągania, podnoszenia górnej wargi – jest
to wstępne stadium w odruchu ssania.
• W 3 miesiącu rozpoczyna się trening mięśni biorących udział w wytwarzaniu
dźwięków mowy – tj. połykanie wód płodowych. Od tego czasu dziecko staje się
wrażliwe na ich smak. Intensywność ruchów połykania zależy od składu chemicznego
wód płodowych. Wraz z ruchami połykania rozpoczynają się ruchy nabierania i
wypierania wód płodowych. Jest to trening do czynności oddychania po urodzeniu, a
więc również przy mówieniu.
• Pod koniec 3 miesiąca są już ukształtowane struny głosowe (a więc narząd fonacyjny).
Dziecko jest więc zdolne do płaczu.
• W 14 tygodniu rozpoczynają prace mięśnie potrzebne w umiejętności chwytania,
oddychania, fonacji i ssania. Są to ruchy nieefektywne, nieudolne, ale wtedy
rozpoczyna się trening.
• Od 17 tygodnia dziecko potrafi wysuwać wargi do przodu, oraz stopniowo ćwiczy
ruchy ssące warg.
• W 19 tygodniu ruchom połykania towarzyszy skurcz i rozkurcz przepony i brzucha.
Prenatalna faza rozwoju dziecka to okres tworzenia się i intensywnego treningu organów
biorących udział w tworzeniu dźwięków, czyli nasady, krtani i płuc. Noworodek nie
dokonałby pierwszego oddechu gdyby nie ćwiczył ruchów oddechowych na wiele miesięcy
przed urodzeniem.
Osiągnięcie anatomicznej i funkcjonalnej dojrzałości w zakresie układu oddechowego
zależy nie tylko od czynnika genetycznego ale również jest uwarunkowane sytuacją
wewnątrzmaciczną. Nie tylko choroby, ale też duże napięcia, stres mogą zaburzać normalne
tempo rozwoju dziecka.
W okresie prenatalnym odnotować również można dość intensywne doskonalenie
narządów odbiorczych mowy, przede wszystkim słuchu. Organ słuchu – ucho – kształtuje się
bardzo wcześnie i jest zarazem najlepiej rozwiniętym, w pierwszych trzech miesiącach. Przy
urodzeniu jest całkowicie dojrzały.
Badania audiologów wykazały, że płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne między 4
a 5 miesiącem życia prenatalnego. Silny dźwięk np. warkot pralki wywołuje niepokój
dziecka, budzi je ze snu, przyśpiesza akcję serca. Dziecko reaguje również na mowę. Odbiera
ono charakterystyczne cechy dźwięków na drodze pozaakustycznej (melodię, akcent, rytm).
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
2
Przyswaja sobie cechy prozodyczne języka, którym otoczenie mówiło przed jego urodzeniem.
Szczególnie
dobrze
dziecko
słyszy
i
rozpoznaje
głos
matki.
WIEK
ETAPY
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROZWOJU MOWY
2
-5
M
IE
S
IĄ
C
Ż
Y
C
IA
G
Ł
U
Ż
E
N
IE
Jest odruchem bezwarunkowym, zaprawą fizyczną organów
mowy do przyszłego działania. Dziecko produkuje piski,
mlaski, dźwięki o przypadkowym miejscu artykulacji, nie
mieszczą się one w systemie fonologicznym języka. Dźwięki
te niemowlę wytwarza na zasadzie samonaśladownictwa. Są
to reakcje wrodzone.
O
K
O
Ł
O
6
-9
M
IE
S
IĄ
C
A
Ż
Y
C
IA
O
K
R
E
S
M
E
L
O
D
II
G
A
W
O
R
Z
E
N
IE
Jest odruchem warunkowym. Dziecko naśladuje wydane
przypadkowo dźwięki lub te które uchwyciło od otoczenia.
Naśladownictwo to jest początkowo odruchowe, powoli staje
się objawem uwagi, woli dziecka. Dziecko nabywa
spostrzegawczości i pamięci. Gaworzenie jest wyraźnym,
choć nie zamierzonym treningiem słuchu mownego (cechy
fonetyczne), oraz słuchu muzycznego (dynamika, rytm,
wysokość dźwięku). Pojawia się mnóstwo sylab i głosek
właściwych językowi polskiemu jak i głosek mu obcych.
Pojawiają się kląskania, świsty, parskanie i tym podobne
twory. Ten ogrom dźwięków zawiera w sobie wszystkie
polskie samogłoski i większą część spółgłosek. Pojawiają się
pojedyncze sylaby: pa, ba, ma, ta, ka, ga oraz wielokrotnie
powtarzane: baba, mama, itp. Niemowlę nie nadaje
dźwiękom określonego znaczenia. Częściej gaworzy gdy jest
wyspane, najedzone, wypoczęte (manifestuje samopoczucie
– funkcja ekspresywna mowy), lub gdy dorosły do niego
przemawia (f. komunikatywna). Bardzo charakterystyczna
jest niezwykła melodyjność gaworzenia – dźwięki mają
różne wysokości. Wygłaszane są raz krótko, raz długo, cicho
to znów głośno. Dziecko rozumie proste słowa: mama, tata,
oko, miś, kotek, daj, gdzie jest auto?, nie wolno. Pod koniec
1 roku życia potrafi wymachiwać rączką na pożegnanie, gdy
mówi mu się „pa,pa”, klaskać w ręce gdy mówi się „kosi,
kosi łapki”, pokazywać niektóre części ciała oraz
przedmioty, gdy wypowie się ich nazwę.
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
3
2
R
O
K
Ż
Y
C
IA
O
K
R
E
S
W
Y
R
A
Z
U
Dziecko zaczyna wypowiadać pojedyncze wyrazy i używa
ich w różnych sytuacjach. Ich sens dla dorosłego staje się
czytelny, gdy uwzględnimy kontekst sytuacyjny lub
gestykulację dziecka. Wyrazy, które wypowiada dziecko
mają podwójne znaczenie:
• Słowo odnosi się do przedmiotu, czyli istnieje związek
słowa z desygnatem np. mama to konkretna osoba
dziecko, gdy ją zobaczy woła mama, nazywa
• Słowo w różnych sytuacjach i w zależności od
subiektywnej postawy dziecka nabiera sensu zdania
np. gdy dziecko jest z opiekunką i tęskni za matką , to
też woła mama, co znaczy „chcę do mamy”
W tym okresie
- pojawiają się nazwy osób: mama, tata, baba
- wyrazy wskazujące: to, tu
- znaki chęci posiadania czegoś: daj
- umiejętność protestu: nie
- onomatopeje: hau, miau, be, me, ko
Dziecko potrafi użyć wszystkich samogłosek ustnych,
(nosowe ą, ę) wymowa ich jest zazwyczaj zgodna z normą.
Brak jest samogłosek nosowych.
Ze spółgłosek poprawnie wymawiane są : p, pi, b, bi, m, t, d,
k, ki, si, n, ni
Grupy spółgłoskowe są z reguły upraszczane do jednej
spółgłoski np. kaka zamiast kaczka, katy zamiast kwiaty
Często upraszcza budowę słów przez określanie nazwy
wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą
Dziecko w tym okresie czyni wielkie postępy w
rozumieniu
Rozumie:
- stwierdzenia np. Tam jest auto. Kotek chce jeść.
- polecenia np. Daj pieskowi chlebek. Daj buzi.
- pytania np. Co robi tata?, Gdzie jest babcia?
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
4
2
–
3
R
O
K
Ż
Y
C
IA
O
K
R
E
S
Z
D
A
N
IA
Początkowo dziecko wypowiada zdania bardzo proste,
zbudowane z dwóch lub trzech wyrazów, stopniowo
przechodzą
w
wypowiedzi
dłuższe
,
cztero-
lub
pięciowyrazowe.
Jest to punkt zwrotny w rozwoju mowy dziecka. Treścią
wypowiedzi stają się zjawiska niewidoczne, odległe w czasie
i przestrzeni.
- pojawiają się zdania przyczynowe np. Cicho, lala śpi.
-
dziecko
zaczyna
posługiwać
się
wypowiedziami
dwuwyrazowymi np. dzień lobić (tzn. odsłoń okno), Mama
am, am (tzn. jestem głodny, daj jeść.)
- zdania warunkowe np. Jak będę duży, to kupię ci dom.
- pojawia się dopełniacz, celownik i narzędnik w
wyrażeniach
przyimkowych,
chociaż
dziecko
może
opuszczać przyimek np. babci a nie do babci, babcią a nie z
babcią
- dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać
wszystkich głosek, ale słyszy błędy w wypowiedzi i próbuje
je poprawiać np. kula – nie kula tzn. kura - nie kula
- mowa dziecka staje się zrozumiała nie tylko dla rodziców
dziecka,
W wieku 3 lat dziecko wymawia na ogół wszystkie
samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, f,
fi, w, wi, ś, ź, ć, dź, k, ki, g, gi, ch, t, d, n, ni, l, li,
sporadycznie s, z, c, dz. Najczęściej s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są
zastępowane przez zmiękczone odpowiedniki: ś, ź, ć, dź
Dziecko najwięcej zna i nazywa rzeczowników np. lala, oko,
auto. Dzieci w wieku 3 lat są w stanie odbierać i
przekazywać informacje na podstawie opanowanego właśnie
języka. Pozostaje tylko dopełnienie zamknięcie systemu
fonologicznego i fleksyjnego. (pamiętać jednak o szeroko
pojętej normie)
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne
5
3
-
5
R
O
K
Ż
Y
C
IA
O
K
R
E
S
S
W
O
IS
T
E
J
M
O
W
Y
D
Z
IE
C
IĘ
C
E
J
-
pod koniec 4 roku życia zostaje opanowana spółgłoska „r”i
często może być nadużywana np. rarka zamiast lalka,
parasol, widerec
- między 4 a 5 rokiem życia pojawiają się spółgłoski sz, ż, cz,
dż, ale mogą jeszcze być zastępowane przez s, z, c, dz, lub ś,
ź, ć, dź
- ok. 4 roku życia utrwalają się: s, z, c, dz
- zniekształcona melodyka mowy tzn. wymawianie
wzdłużonych samogłosek, trudności w utrzymaniu fonacji na
jednakowym poziomie
- nieporadność w użyciu form fleksyjnych:
• Pomieszanie osób i rodzajów,
• Swoiste formy deklinacyjne i koniugacyjne
• Swoisty tryb rozkazujący np. placowej zamiast pracuj
• Swoiste formy czasu przeszłego np. upieczyło zamiast
upiekło, pomówiła zamiast powiedziała, śpiła zamiast
spała
• Nieprawidłowe stopniowanie przymiotników np.
lepsiejsze zamiast lepsze
• Tworzenie liczby pojedynczej i mnogiej np. ludź stoi,
piesy
- zniekształcenia wyrazów: przestawianie, dodawanie głosek
i sylab np. koczelada-czekolada, badałan- bałagan, similak-
ślimak, Trusk Tusk
Swoiste słowotwórstwo: badanko - słuchawki lekarskie,
pomasłować – posmarować masłem, farbkować – malować
farbami, pieczarz – piekarz, młynkuje – miele
W mowie dziecka 5-letniego głoski: sz, ż, cz, dż w mowie
potocznej mogą być jeszcze zamieniane na s, z, c, dz. Jest to
właściwy moment, aby rozpocząć wspomaganie rozwoju
mowy poprzez ćwiczenia artykulacyjne.