ĆICZENIE 1AN VHF SAILOR IRM RAT

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

Ćwiczenie nr 1A-N

Temat:

Radiotelefon VHF SAILOR

1.1 Cel ćwiczenia

Celem ćwiczenia jest praktyczne poznanie radiotelefonu VHF Sailor 2048 w zakresie

obsługi, prowadzenia nasłuchu, wymiany korespondencji oraz zapoznanie się ze spisem stacji
brzegowych.

1.2 Zagadnienia do opracowania

- propagacja fal z zakresu VHF,
- podział i organizacja morskiego pasma VHF, kanały charakterystyczne,
- procedury łączności: w niebezpieczeństwie do celów bezpieczeństwa oraz do

celów eksploatacyjnych

1.3 Pytania kontrolne

- na czym polega łączność simpleksowa, a na czym dupleksowa dupleksowa, podaj

przykłady kanałów simpleksowych i dupleksowych,

- jakie zasięgi są osiągane na falach VHF,
- co to jest blokada szumów i kiedy jest stosowana,
- co to jest pasmo ochronne kanału 16,
- na czym polega skanowanie,
- co to jest podwójny nasłuch,
- co to są kanały amerykańskie,
- jakie moce stosowane są przy nadawaniu w paśnie VHF,
- jakie emisje stosuje się w paśmie VHF,
- do czego służy kanał 70,
- czy na kanałach dupleksowych można prowadzić łączność w relacji statek – statek,

uzasadnij odpowiedź,

- podaj procedurę wywołania alarmowego,
- podaj procedurę wywołania pilnego,
- podaj procedurę wywołania w przypadku ostrzeżenia.

1.4 Opis układu ćwiczeniowego

- radiotelefon VHF SAILOR 2048,
- Admiralty List of Radio Signals vol. 1 (1)
- Admiralty List of Radio Signals vol. 3 (1)

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

1.5 Wykonanie ćwiczenia

Uwaga: W trakcie ćwiczenia należy wykonać wszystkie czynności opisane w pkt. 1.5.1 do
1.5. 13. Kursywą podano informacje teoretyczne niezbędne dla właściwego posługiwania się
radiotelefonem.

Radiotelefon VHF pracuje w paśmie częstotliwości 156 do 162 MHz, a więc w

zakresie fal ultraktótkich – very high frequencies. Fale w tym paśmie rozchodzą się po
liniach prostych, co ogranicza zasięg radiotelefonu do około 30 mil. Duży wpływ na zasięg
ma wysokość umieszczenia anteny. Zasięg można obliczyć z zależności empirycznej:

gdzie: D – zasięg w km

N – wysokość anteny nadawczej w metrach

O - wysokość anteny odbiorczej w metrach.

W celu obliczenia zasięgu D w milach morskich współczynnik 4,12 należy zastąpić wartością
2,5.

W rejonie A1 radiotelefon VHF może być stosowany do łączności fonicznej zarówno w

relacji statek – statek jak i w relacji statek – brzeg. W pozostałych rejonach radiotelefon VHF
może służyć jedynie do łączności w relacji statek - statek.

W paśmie częstotliwości VHF przeznaczonym do łączności morskiej wydzielono 57

kanałów oznaczonych numerami 1 – 28 oraz 60 – 88. Kanały 75 i 76 z uwagi na to, że ich
częstotliwości są bardzo bliskie częstotliwości kanału 16 stanowią pasmo ochronne kanału 16
i wolno na nich prowadzić nadawanie jedynie z ograniczoną mocą.
Kanał 70 jest niedostępny do łączności fonicznej, przeznaczony on jest do pracy w systemie
cyfrowego wywołania selektywnego DSC.

Z pozostałych 56 kanałów, część to kanały simpleksowe: 6, 8 – 17, 67 – 69, 71 – 77,

87, 88 , a część to kanały dupleksowe: 1 –5, 7, 18 – 28, 60 – 66, 78 – 86.

W kanale simpleksowym jest tyko jedna częstotliwość, na której prowadzona jest

łączność na przemian w jedną i drugą stronę, wymaga to ręcznego przełączania kierunku
rozmowy. W kanale dupleksowym są dwie częstotliwości: A i B. W radiotelefonach statkowych
częstotliwość A jest częstotliwością nadawczą, a B częstotliwością odbiorczą. W
radiotelefonach w stacjach brzegowych częstotliwości te są ustawione odwrotnie, A jest
częstotliwością odbiorczą a B nadawczą. Dlatego na kanałach dupleksowych nie można
prowadzić łączności w relacji statek – statek, a jedynie w relacji statek – brzeg.

Istotne jest również rozróżnienie między radiotelefonami simpleksowymi a

dupleksowymi. W radiotelefonach simpleksowych jest jeden system antenowy, w związku z
tym nawet przy pracy na kanale dupleksowym należy ręcznie przełączać kierunek rozmowy. W
radiotelefonach dupleksowych systemy antenowe: nadawczy i odbiorczy są rozdzielone, a
więc przy pracy na kanale dupleksowym nie zachodzi konieczność przełączania kierunku
rozmowy. Wystarczy wcisnąć przycisk nadawania i można rozmawiać jak przez zwykły
telefon.

W radiotelefonach VHF stosowana jest dla rozmów fonicznych modulacja fazy lub

częstotliwości. Modulacja fazy oznaczana jest symbolem G3E a modulacja częstotliwości
symbolem F3E. Bardzo często modulację foniczną w zakresie VHF oznacza się symbolem
F3E/G3E simplex (lub duplex) w zależności od rodzaju posiadanego radiotelefonu.

)

(

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

Radiotelefon VHF SAILOR składa się z modułu nadawczo – odbiorczego (jego płyta

czołowa przedstawiona jest na rys. 1.5.1.) oraz podłączonych do niego: anteny, słuchawki z
przełącznikiem nadawania i zasilacza prądu stałego na napięcie 12 do 14 V.

1.5.1 Włącz radiotelefon i ustaw odpowiednio blokadę szumów.

Do włączenia radiotelefonu służy pokrętło oznaczone VOL. Pokrętło to służy

jednocześnie do ustawiania poziomu głośności głośnika.

Blokada szumów (SQUELCH) polega na odcięciu od głośnika i słuchawki sygnałów o

niskim poziomie, z założenia są to szumy i zakłócenia. Poziom blokady można regulować
pokrętłem oznaczonym SQ. W tym celu należy skręcić je maksymalnie w lewo, a następnie
obracać powoli w prawo do zaniknięcia słyszanych szumów. Dalszy obrót pokrętła w prawo
powodowałby odcinanie również sygnałów użytecznych.

Ponieważ blokada szumów, mimo wszystko, obniża czułość odbiornika nie należy jej

stosować w sytuacjach alarmowych (pokrętło SQ powinno być skręcone maksymalnie w
lewo).

Rys. 1.5.1 Widok płyty czołowej radiotelefonu VHF SAILOR

1.5.2. Sprawdź oddziałanie pokrętła VOL, przy wyłączonej blokadzie szumów, na

głośnik i słuchawkę.

1.5.3. Ustaw kolejno kilka kanałów jedno i dwucyfrowych. Sprawdź co się dzieje przy

próbie ustawienia kanału nieistniejącego np. 45, 89.

1.5.4. Wprowadź do skanowania kilka kanałów np. 6, 12, 13, 17. Ustaw czas nasłuchu

skanowanego kanału np. 7 s, a następnie 9 s.

Każdą z funkcji opisaną na przycisku kolorem jasnobrązowym uzyskuje się przez

wstępne naciśnięcie przycisku SHIFT, jest to sygnalizowane na wyświetlaczu następującym
symbolem:

SCAN

ADD

DELETE

1 W Tr US

SELCALL SCAN DW

T/R

TIME

DIM US

1 W

8 9

VOL

SHIFT

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

a następnie przyciśnięciem klawisza z żądaną funkcją.

Skanowanie polega na przesłuchiwaniu przez radiotelefon wprowadzonych do

skanowania kanałów. Jeśli na którymś z nich pojawi się rozmowa, numer tego kanału
zostanie pokazany na wyświetlaczu i rozmowa będzie słyszana tak długo jaki jest ustawiony
czas nasłuchu. Po tym czasie radiotelefon sprawdza czy nie ma rozmów na innych
skanowanych kanałach, jeśli nie ma to wraca do poprzedniej rozmowy. Jeżeli jednak na
innym z kanałów będzie rozmowa to wyświetlony zostanie numer tego kanału i usłyszymy ją.

Jeśli uznamy że rozmowa nas dotyczy i odpowiemy naciskając przycisk nadawania na

słuchawce, to pozostaniemy na stałe na danym kanale. Po skończonej rozmowie możemy
wrócić do skanowania uruchamiając je ponownie.

Do skanowania nie wprowadzamy kanału 16, będzie on i tak przesłuchiwany z uwagi

na swoją ważność. Jeśli np. wprowadzimy do skanowania kanały 13 i 17 to sekwencja
przesłuchiwania będzie następująca: 16 – 13 – 16 – 17 – 16 – 13 - itd.

Kanały które chcemy skanować należy najpierw wprowadzić do stałej pamięci

skanowania. Z reguły, najpierw sprawdzamy co się w niej znajduje. W tym celu należy
nadusić przycisk SHIFT, a następnie nacisnąć i przytrzymać przycisk SCAN. Na
wyświetlaczu pojawią się kolejno kanały znajdujące się w pamięci skanowania.

Jeśli chcemy dodać jakiś kanał do skanowania należy ustawić jego numer na

wyświetlaczu, nacisnąć SHIFT, a następnie SCAN ADD.

Podobnie, jeśli chcemy usunąć jakiś kanał ze skanowania, należy ustawić jego numer

na wyświetlaczu, nacisnąć SHIFT, a następnie SCAN DELETE.

Aby uruchomić skanowanie ( po wprowadzeniu żądanych kanałów do pamięci), należy

nacisnąć SHIFT, a następnie (bez przytrzymywania) SCAN. To, że radiotelefon, jest w stanie
skanowania, sygnalizowane jest dwoma poziomymi kreskami na wyświetlaczu.

Aby wprowadzić żądany czas nasłuchu np. 8 s, należy płynnie wykonać następującą

sekwencję: SHIFT – SCAN TIME – 8 – SHIFT – SCAN TIME.

Czas nasłuchu ustawia się w praktyce w granicach 7 – 10 s.
Aby sprawdzić jaki jest ustawiony czas nasłuchu należy nacisnąć SHIFT, a następnie

nacisnąć i przytrzymać SCAN TIME.

1.5.5 Ustaw podwójny nasłuch na kanale 13.

W morzu obowiązuje ciągły nasłuch na kanale 16. Jeśli chcemy jednocześnie

nasłuchiwać innego kanału, można to uzyskać przez funkcję podwójnego nasłuchu (dual
watch). Jest to funkcja podobna do skanowania, z tym że przesłuchiwane są jedynie dwa
kanały: dowolny kanał roboczy, np. 13 i zawsze kanał 16.

Aby uzyskać podwójny nasłuch należy ustawić na wyświetlaczu numer żądanego

kanału roboczego, nacisnąć SHIFT, a następnie DW. Na wyświetlaczu będzie wyświetlany
numer kanału roboczego przerywany numerem 16. Jeśli odpowiemy na usłyszane wywołanie
na kanale roboczym lub 16, radiotelefon pozostanie na tym kanale na stałe. Po skończonej
rozmowie możemy ponownie uruchomić podwójny nasłuch.

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

1.5.6 Dokonaj redukcji mocy.

Radiotelefon VHF SAILIR posiada pełną moc nadawania 25 W. Jest to maksymalna

moc dopuszczana przepisami dla radiotelefonów statkowych. Z pełnej mocy korzystamy w
sytuacjach alarmowych i przy łączności na większe odległości. W przypadkach łączności na
małe odległości należy korzystać z mocy ograniczonej do 1 W.

Aby uzyskać ograniczenie mocy należy nacisnąć SHIFT, a następnie 1 W. Ponowne

wykonanie tej sekwencji przywraca moc pełną. Przy pracy z mocą ograniczoną pod
wyświetlaczem po lewej stronie świeci się napis 1 W. Na kanałach 75 i 76 można pracować
jedynie z mocą ograniczoną do 1 W.

1.5.7 Ustaw pracę na kanałach amerykańskich.

Podział na kanały simpleksowe i dupleksowe podany na początku instrukcji odnosi się

do standardu międzynarodowego. Na wodach amerykańskich i kanadyjskich oraz na wodach
niektórych państw afrykańskich obowiązuje podział na kanały wg standardu amerykańskiego.

Aby ustawić kanały amerykańskie należy nacisnąć SHIFT, a następnie US. Ponowne

wykonanie tej sekwencji przywraca standard międzynarodowy. Przy pracy na kanałach
amerykańskich pod wyświetlaczem po prawej stronie świeci się napis US. Przyjście w tryb US
powoduje, że niektóre z kanałów dupleksowych zamienione zostaną na kanały simpleksowe.

1.5.8 Dokonaj regulacji świecenia wyświetlacza.

W zależności od warunków oświetlenia zewnętrznego, można ustawić żądaną jasność

świecenia wyświetlacza. Zmiana stopnia świecenia następuje przez kolejne wykonywanie
sekwencji: SHIFT - DIM. Zwróć uwagę na to, że przy jednym z ustawień ( którym?)
następuje podświetlenie klawiatury.

1.5.9 Nadaj wywołanie alarmowe.

Alarm w niebezpieczeństwie lub wezwanie w niebezpieczeństwie i następnie

zawiadomienie w niebezpieczeństwie mogą być nadane tylko za zgodą osoby odpowiedzialnej
za statek, statek powietrzny lub inny pojazd wyposażony w stację ruchomą lub satelitarną
stację ruchomą.

Nadanie alarmu w niebezpieczeństwie lub wezwania w niebezpieczeństwie

oznacza, że jednostka ruchoma (statek, statek powietrzny lub inny pojazd lub
osoba znajduje się w bezpośrednim niebezpieczeństwie i wymaga
natychmiastowej pomocy.

Wezwanie w niebezpieczeństwie nadaje się na specjalnie do tego celu przeznaczonym

kanale 16. W tym celu należy:

ustawić kanał 16,

ustawić pełną moc,

wyłączyć blokadę szumów,

mówiąc wolno i wyraźnie nadać wezwanie w niebezpieczeństwie, a po krótkiej
przerwie zawiadomienie w niebezpieczeństwie.

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

Przykład wezwania w niebezpieczeństwie i zawiadomienia w niebezpieczeństwie:

MAYDAY MAYDAY MAYDAY
THIS IS
AZYMUT AZYMUT AZYMUT
SPII (sierra papa india india)

krótka przerwa

MAYDAY
THIS IS AZYMUT SPII (sierra papa india india)
MY POSITION AT ONE THTEE ZERO FIVE UTC IS FIVE THREE DEGREES TWO
SIX MINUTES NORD ZERO ONE FOUR DEGREES TWO TWO MINUTES EAST
I AM IN COLLISION WITH MV NAWIGATOR. MY PROPELLER IS DAMAGED.
I REQUIRE TWO TUGS TO GET TO THE NEAREST PORT
OVER

W przypadku, gdy na kanale 16 prowadzona jest korespondencja, która może przeszkadzać
w prowadzeniu łączności w niebezpieczeństwie, statek znajdujący się w niebezpieczeństwie
powinien nadać sygnał uciszania wg następującego formatu:

MAYDAY
ALL STATIONS ALL STATIONS ALL STATIONS
THIS IS
AZYMUT
SEELONCE MAYDAY

Podobnie statek, który nie znajduje się w niebezpieczeństwie może nadać sygnał uciszenia wg
formatu:

MAYDAY
ALL STATIONS ALL STATIONS ALL STATIONS
THIS IS
AGAT
SEELONCE DISTRESS

1.5.10 Odpowiedz na usłyszany alarm.

Po odebraniu alarmu statek znajdujący się w rejonie A1 powinien odczekać kilka

minut, aby dać możliwość odpowiedzi dla stacji brzegowej, a następnie jeżeli jest w stanie
udzielić pomocy, potwierdzić odbiór alarmu. W rejonach A2, A3 i A4 statek, jeżeli jest w
stanie udzielić pomocy, potwierdza odbiór alarmu bezzwłocznie. W tym celu należy:

ustawić kanał 16,

ustawić pełną moc,

wyłączyć blokadę szumów,

mówiąc wolno i wyraźnie nadać potwierdzenie odbioru alarmu.

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

Przykład potwierdzenia:

MAYDAY
AZYMUT SPII
THIS IS
NAWIGATOR SQAS
RECEIVED
MAYDAY
Po krótkiej przerwie mówimy:
MAYDAY
AZYMUT
THIS IS NAWIGATOR
Podajemy kolejno pozycję, kurs, prędkość i spodziewany czas przybycia na miejsce
katastrofy ETA w czasie UTC
OVER

Na zakończenie akcji koordynator nadaje następujący komunikat:
MAYDAY
ALL STATIONS, ALL STATIONS, ALL STATIONS,
THIS IS
MRCC GDYNIA, MRCC GDYNIA, MRCC GDYNIA
AT 1230 UTC
AZYMUT, SPII
SEELONCE FEENEE

1.5.11 Nadaj wywołanie alarmowe za inny statek.

Stacja ruchoma która wie, że inna jednostka jest w niebezpieczeństwie (np. po odbiorze

wezwania przez radio lub z obserwacji) powinna nadać wezwanie w niebezpieczeństwie
za inną jednostkę będącą w niebezpieczeństwie, natychmiast po upewnieniu się, że występuje
którakolwiek z następujących okoliczności:

gdy odebrano alarm lub wezwanie w niebezpieczeństwie, które nie zostało
potwierdzone przez stację brzegową lub inny statek w ciągu 5 minut;

po stwierdzeniu, że jednostka ruchoma będąca w niebezpieczeństwie nie jest w
stanie lub jest niezdolna do prowadzenia łączności w niebezpieczeństwie, jeżeli
kapitan lub osoba odpowiedzialna za jednostkę ruchomą nie będącą
w niebezpieczeństwie uzna, że dalsza pomoc jest konieczna.

Retransmisja wywołania (wezwania) w niebezpieczeństwie za pomocą radiotelefonu

powinna być nadana według następującej formuły:

MAYDAY RELAY wymawiany 3 razy
ALL STATIONS lub nazwa stacji brzegowej, wymawiana 3 razy
THIS IS
nazwa stacji retransmitującej wymawiana 3 razy
sygnał wywoławczy lub inna identyfikacja stacji retransmitującej

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

Po retransmisji powyższego wezwania w niebezpieczeństwie, należy nadać zawiadomienie

w niebezpieczeństwie, które powinno możliwie najdokładniej powielać informacje zawarte w
pierwotnym alarmie w niebezpieczeństwie lub zawiadomieniu w niebezpieczeństwie.

1.5.12 Nadaj wiadomość pilną.

Wiadomości pilne (urgent) nadaje się do wszystkich statków lub do konkretnej stacji

brzegowej najczęściej w sytuacjach gdy potrzebna jest szybka pomoc medyczna lub
techniczna. Jeśli nadawana wiadomość będzie krótka możemy nadać ją na kanale 16. W
przypadku dłuższej wiadomości, na kanale 16 zapowiadamy jej nadanie, podając kanał na
którym będzie nadawana. Samą wiadomość nadajemy na zapowiedzianym kanale. W celu
nadania wiadomości pilnej należy:

ustawić kanał16,

mówiąc wolno i wyraźnie nadać wiadomość pilną.

Przykład wiadomości pilnej

PAN PAN PAN PAN PAN PAN
ALL STATIONS ALL STATIONS ALL STATIONS
THIS IS NAWIGATOR NAWIGATOR NAWIGATOR
SPZI (sierra papa zulu india)
TREŚĆ WIADOMOŚCI PILNEJ
lub
PAN PAN PAN PAN PAN PAN
WITOWO RADIO WITOWO RADIO WITOWO RADIO
THIS IS NAWIGATOR NAWIGATOR NAWIGATOR
SPZI (sierra papa zulu india)
TREŚĆ WIADOMOŚCI PILNEJ

W przypadku dłuższej wiadomości należy:

ustawić kanał 16

zapowiedzieć wiadomość pilną, np.:

PAN PAN PAN PAN PAN PAN
ALL STATIONS ALL STATIONS ALL STATIONS
THIS IS NAWIGATOR NAWIGATOR NAWIGATOR
SPZI (sierra papa zulu india)
URGENT MESSAGE WILL BE ON CHANNEL 6

ustawić kanał 6,

nadać treść wiadomości pilnej.

Informacje o stacjach brzegowych poprzez które można uzyskać pomoc lub poradę medyczną
można znaleźć w Admiralty List of Radio Signals vol. 1 –zobacz załącznik 2.

1.5.13 Nadaj ostrzeżenie nawigacyjne.

Ostrzeżenia nawigacyjne (safety) nadajemy do wszystkich statków lub do konkretnej

stacji brzegowej, by powiadomić o pojawieniu się jakiejś przeszkody na torze wodnym, o

IRM RAT Ćwiczenie nr.1A-N

Opracowanie: Jarosław CHOMSKI & Ryszard BOBER

uszkodzeniu znaku nawigacyjnego lub o gwałtownym załamaniu się pogody. Procedura
nadawania ostrzeżenia jest taka sama jak dla wiadomości pilnej, jedynie sygnał pilności PAN
PAN zastępujemy sygnałem SECURITE wypowiadanym 3 razy.

1.5.14 Połącz się ze stacją brzegową i zamów rozmowę telefoniczną.

W spisie stacji brzegowych np. Radio Signals tom 1 należy znaleźć żądaną stację.

Należy zobaczyć na jakich kanałach stacja prowadzi nasłuch w danym rejonie (pkt. RT VHF).
Należy wybrać kanał wyróżniony tłustym drukiem. Dla stacji BODO - Nesna ( Norwegia)
będzie to np. kanał 26 ( Załącznik nr.3 ). Należy ustawić go na radiotelefonie, posłuchać czy
jest wolny, jeśli tak to można wywołać stację np.:

BODO RADIO, BODO RADIO
THIS IS
NAWIGATOR, NAWIGATOR

Po zgłoszeniu się operatora mówimy o co nam chodzi.

Stacje otwarte dla korespondencji publicznej podają w określonych godzinach informację o
korespondencji wychodzącej - TRAFIC LIST ( Załącznik nr.3 ).

1.5.15 Połącz się z innym statkiem.

Z innym statkiem możemy połączyć się jedynie na kanale, którego nasłuch on

prowadzi. Ponieważ zgodnie z aneksem do przepisów GMDSS kanał 16 pozostał kanałem
wywoławczym, można na nim dokonywać wywołania innego statku a po jego zgłoszeniu się
umówić się na inny kanał roboczy. Można spróbować wywoływać inny statek również na
kanale 13, a po jego zgłoszeniu się umówić się na inny kanał roboczy. W niektórych rejonach,
jak podejścia do portów i rejony wód portowych administracja danego kraju wyznacza
kanały, na których statki muszą obowiązkowo prowadzić nasłuch. W takim przypadku możemy
kanał ten wykorzystać do wywołania a następnie przejść na uzgodniony kanał roboczy.
Można wreszcie wcześniej umówić się, że statki prowadzące wspólne zadania będą
prowadziły nasłuch na określonym kanale np. wstawiając go do skanowania. Przykład
nawiązania łączności:

ustawiamy wybrany do wywołania kanał, słuchamy czy jest wolny,

wywołujemy żądany statek np.: AZYMUT AZYMUT THIS IS NAWIGATOR

po usłyszeniu odpowiedzi np.: NAWIGATOR THIS IS AZYMUT,

mówimy: AZYMUT THIS IS NAWIGATOR change the channel at 71

Na obu statkach ustawiamy uzgodniony kanał i prowadzimy rozmowę.

1.6

Sprawozdanie

W sprawozdaniu należy opisać czynności wykonywane w poleceniach 1.5.1 do

1.5.13 oraz własne wnioski i spostrzeżenia, które nasunęły się w trakcie wykonywania
ćwiczenia.