C Documents and Settings czytelnia Ustawienia lokalne Dane aplikacji WKPolska siplex download 53508

Spis treści

Wstęp

......................................................................................................................9

Rozdział I

Zagadnienia wyjściowe

....................................................................................15

1. Cel rozdziału ..............................................................................................15

2. Zdolność sądowa kreująca .......................................................................16

3. Zdolność sądowa jako przesłanka procesowa .....................................24

4. Zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna podmiotu ......................28

5. Uwagi końcowe .........................................................................................34

Rozdział II

Zdolność sądowa a zdolność prawna

............................................................36

1. Cel rozdziału ..............................................................................................36

2. Analiza pojęcia zdolności prawnej i zdolności sądowej .....................37

2.1. Elementy definicyjne .........................................................................38

2.2. Elementy pozadefinicyjne ................................................................42

3. Rekonstrukcja poglądów nauki prawa cywilnego ..............................43

3.1. Zdolność sądowa jako procesowy odpowiednik

zdolności prawnej ..............................................................................44

3.2. Zdolność sądowa jako konsekwencja posiadania

zdolności prawnej ..............................................................................46

4. Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego .........48

4.1. Nadrzędność prawa materialnego ..................................................49

4.2. Względna niezależność prawa procesowego ................................50

4.3. Stanowisko autora .............................................................................56

5. Klasyczna i postklasyczna koncepcja procesu......................................62

5.1. Klasyczna koncepcja procesu ...........................................................62

5.2. Postklasyczna koncepcja procesu ....................................................64

5.3. Stanowisko autora .............................................................................66

6. Rozumienie proceduralizacji prawa ......................................................67

7. Uwagi końcowe..........................................................................................73

Rozdział III

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie

postępowania cywilnego

..................................................................................75

1. Cel rozdziału ..............................................................................................75

2. Zwolennicy definiowania zdolności sądowej

w kodeksie postępowania cywilnego ....................................................77

2.1. Definicja zdolności sądowej .............................................................77

2.2. Przyczyny sporu o definicję zdolności sądowej ...........................80

2.3. Rodzaje argumentów na rzecz definicji zdolności sądowej ........83

3. Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej

przez ustawodawcę .................................................................................86

3.1. Właściwości pojęciowe zdolności sądowej ....................................87

3.2. Definiowanie pojęć w świetle rozwiązań francuskich

i niemieckich .......................................................................................96

3.2.1. Definiowanie pojęć w świetle rozwiązań francuskich .......96

3.2.2. Definiowanie pojęć w świetle rozwiązań niemieckich ......99

4. Uwagi końcowe .......................................................................................102

Rozdział IV

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

..............................................104

1. Cel rozdziału ............................................................................................104

2. Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej ........105

2.1. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście podmiotowym .....106

2.2. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście przymiotów

cywilnoprocesowych .......................................................................110

2.3. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście przesłanki

procesowej .........................................................................................114

3. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście czynności

interpretacyjnych .....................................................................................117

4. Znaczenie zdolności sądowej z punktu widzenia

ustawy zasadniczej .................................................................................125

4.1. Rozumienie konstytucyjnej formuły prawa do sądu .................126

4.2. Konstytucyjne prawo do sądu a zdolność sądowa ....................130

5. Uwagi końcowe .......................................................................................133

Rozdział V

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

......................................................135

1. Cel rozdziału ............................................................................................135

2. Ustalenia terminologiczne .....................................................................136

Spis treści

3. Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz

proceduralizacji prawa ...........................................................................138

3.1. Rozumienie proceduralizacji prawa jako procesu

decyzyjnego ......................................................................................139

3.2. Powstawanie odmian zdolności sądowej ....................................141

4. Powstawanie odmian zdolności sądowej w kontekście

rozstrzygnięć proceduralnych...............................................................150

5. Pozorna wielość zdolności sądowych ..................................................159

5.1. Pozorność odmian zdolności sądowej ..........................................160

5.2. Pozorność szczególnych odmian zdolności sądowej .................164

5.2.1. Zdolność upadłościowa jako szczególna odmiana

zdolności sądowej ......................................................................165

5.2.2. Zdolność upadłościowa jako odrębna od zdolności

sądowej kategoria prawna ........................................................167

5.2.3. Funkcja zdolności sądowej i zdolności upadłościowej

w procesie i w prawie ...............................................................168

6. Uwagi końcowe .......................................................................................173

Zakończenie

......................................................................................................175

Literatura

...........................................................................................................179

Wykaz orzeczeń

................................................................................................200

Spis treści

Wstęp

(...) wydaje się konieczne oparcie badań na jakiejś szerszej platfor-

mie, jaką może stworzyć tylko teoria prawa (...).

W rezultacie zaś chodzi o to, by nauka prawa procesowego cywil-

nego mogła rzeczywiście na równi z innymi dyscyplinami czerpać ożyw-

cze dla swego rozwoju soki z teorii prawa, podczas gdy dotychczas poza

ogólnymi zasadami wykładni i stosowania przepisów prawnych bezpo-

średnio niemal wcale nie korzystała i była zdana niejako na własne tylko

siły

Tytuł pracy: „Zdolność sądowa jako problem teorii prawa” zobowiązu-

je do wyjaśnienia, dlaczego za przedmiot badań przyjęto jedną z podstawo-

wych kategorii prawa procesowego cywilnego oraz jak rozumie się teorię

prawa i jaką rolę przypisano jej w rozwiązywaniu podejmowanych proble-

mów badawczych.

„Zdolność sądowa” jest terminem, którym posługują się przedstawicie-

le nauki prawa cywilnego na oznaczenie sytuacji, w której podmiot może

być uczestnikiem dyskursu, za jaki przyjęto rozumieć proces cywilny (nie

tylko w ujęciu postępowania spornego)

. W nauce wiele kontrowersji wy-

wołuje zarówno ustalenie znaczenia tego terminu, jak i charakteru relacji

zdolności sądowej względem: a) zdolności prawnej czy też b) wobec zdol-

ności o charakterze proceduralnym, np. zdolności upadłościowej. Obserwa-

W. Siedlecki, Nauka prawa procesowego cywilnego a teoria prawa, Państwo i Prawo , z. , s. 3 i 3.

W niniejszej pracy termin „nauka prawa cywilnego” będę rozumiał zarówno jako naukę prawa

cywilnego materialnego, jak i procesowego. Termin „cywiliści” będzie miało zastosowanie wobec

przedstawicieli obu wymienionych dyscyplin prawoznawstwa. Jeśli natomiast, będę chciał podkre-

ślić, że mam na uwadze przedstawicieli procesualistyki, to będę używał terminu „procesualiści”.

Ponadto chciałbym zauważyć, że w pracy będę używał zamiennie terminów „decyzja”

i „rozstrzygnięcie”. Przyjmuję, iż stanowią one efekt procesu tworzenia i stosowania prawa. Pogląd

ten wydaje się korespondować z ogólnie przyjętym stanowiskiem w rodzimej nauce. Zob. J. Wrób-

lewski, Poziomy uzasadniania decyzji prawnej, Studia Prawno–Ekonomiczne , t. XL, s. 0–.

cja praktyki prawniczej wykazuje, że kwestie te rodzą nierzadko wiele trud-

ności również w działalności orzeczniczej. Analizując bogatą w tym zakresie

literaturę, można powiedzieć, że wokół tych zagadnień trwają wciąż oży-

wione dyskusje. Uprawnione więc wydaje się być stwierdzenie, że mimo

wielu opracowań, problem zdolności sądowej wciąż budzi emocje w środo-

wisku przedstawicieli nauki prawa cywilnego

. Taka sytuacja skłania do re-

fleksji i postawienia pytania: dlaczego, mimo wspomnianych już opracowań,

wątpliwości te wciąż są podnoszone? W poszukiwaniu na nie odpowiedzi

może pomóc przyjęcie odpowiedniej postawy badawczej. Postawy, której

celem będzie zrekonstruowanie założeń przyjmowanych przez przedstawi-

cieli nauki prawa cywilnego, a których ujawnienie pozwoli zidentyfikować

przyczyny trwających sporów i trudności w wypracowaniu jednolitego sta-

nowiska. Przyjętej postawie badawczej towarzyszyć będzie wpisanie podej-

mowanych zagadnień w ramy procesów zachodzących we współczesnym

prawie i prawoznawstwie. I w tych procesach odnajdywanie egzemplifikacji

dla prowadzonych sporów wokół zdolności sądowej. Czym jeszcze charak-

teryzuje się rozpatrywana postawa badawcza? Odpowiedź na to pytanie

znajduje się w przyjętym rozumieniu teorii prawa.

W literaturze przez „teorię prawa” dość powszechnie rozumie się dy-

scyplinę bądź subdyscyplinę prawoznawstwa. W takim znaczeniu o teorii

mówimy na oznaczenie ogólnej nauki o prawie czy też teorii nauk szczegó-

łowoprawnych (np. teorii prawa cywilnego, teorii prawa karnego). Takie

pojmowanie teorii odnosi się do warstwy przedmiotowej. W pracy przyjęto

odmienne znaczenie, odnoszące się do warstwy metodologicznej. Mówiąc

bowiem o teorii prawa, należy mieć na myśli postawę teoretyczną, którą

znamionuje funkcja wyjaśniająca, porządkująca badany obszar. Postawę tę

charakteryzuje ujęcie problemowe, stawianie pytań nie o charakterze roz-

strzygającym (w postaci pytanie — rozstrzygnięcie), ale ukierunkowanych

na wyjaśnianie istniejących problemów

. Tak rozumiana teoria prawa, jako

Inaczej wygląda sytuacja w procedurze administracyjnej. Zob. np. A. Matan, Zdolność administracyj-

noprawna stron w ogólnym postępowaniu administracyjnym (w:) Jednostka wobec działań administracji

publicznej. Międzynarodowa Konferencja Naukowa, Olszanica 21–23 maja 2001, pod red. A. Ury, Rzeszów

00, s. 33 i n.; tenże, Zastępstwo procesowe w ogólnym postępowaniu administracyjnym, Katowice 00,

rozdz. III.

Takie podejście przyjmuje A. Bator, zob. O konserwatyzmie językowym nauki prawa (w:) Prawo i prawo-

znawstwo wobec zmian społecznych, pod red. H. Rota, Wrocław 0, s. 0–30; tenże, Autonomia pojęć

związanych z prawem a problem integracji prawoznawstwa (na marginesie rozważań nad normą prawną) (w:)

Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Autonomia prawa, pod red. W. Gromskiego, Wrocław 00, s. i n.;

S. Kaźmierczyk, Założenia metodologiczne rozważań o relacjach między prawem w znaczeniu instrumental-

Wstęp

postawa badawcza, będzie właściwa dla prowadzonych rozważań. Teoria,

która za przedmiot badań przyjmuje sformułowany w ramach określonej

dyscypliny problem i podejmuje się jego wyjaśniania.

Zaplanowana procedura badawcza wyznacza rozpatrywanie zdolności

sądowej nie tyle jako przedmiotu badań, ile jako narzędzia poznania zmie-

niającej się rzeczywistości społecznej. F. Longschamps za pojęcia–przedmio-

ty przyjmował te kategorie, które badacz poddaje analizie, a za pojęcia–na-

rzędzia, te za pomocą których je bada, stara się poznawać rozpatrywaną

rzeczywistość

W niniejszych rozważaniach dominować będzie drugie z wymienionych

podejść. Pierwsze z nich będzie właściwe tylko dla rozważań pojęciowych.

Można więc powiedzieć, że zdolnością sądową będziemy się posługiwać jako

narzędziem.

Usytuowanie zdolności sądowej w ramach występujących procesów

w prawie, odchodzenia od materialnoprawnej metodologii tworzenia i sto-

sowania prawa na rzecz proceduralnej stanowi cel niniejszej pracy

. Zamia-

rem autora jest bowiem dowieść zachodzącej proceduralizacji prawa, do-

strzeganej zarówno w sferze tworzenia, jak i stosowania prawa. Temu zada-

niu jest podporządkowana, przyjęta w niniejszym opracowaniu, metoda

badawcza. Znajdzie ona zastosowanie przy rozpatrywaniu trzech podsta-

wowych zagadnień.

Pierwsze zagadnienie obejmuje problematykę o charakterze metodo-

logicznym. Zwraca się tu szczególną uwagę na ustalenie przyczyn sporów

trwających wokół zdolności sądowej. Takich obszarów będzie w tej pracy

kilka. W ramach każdego z nich została przyjęta jednakowa procedura ba-

dawcza. Najpierw zostanie przedstawiony problem, a następnie zrekonstru-

owane założenia, ze względu na które autorzy przyjmują odmienne stano-

wiska. W tym celu konieczna będzie konceptualizacja dotychczasowych

rozważań. Nie poprzestaniemy jednak na ich konstatacji, ale na ich podsta-

wie wydobędzie się twierdzenia odpowiednio uogólnione. Zostanie więc

podjęta próba usytuowania problemów szczegółowych na wyższym pozio-

mie ogólności.

nym a prawem w znaczeniu pozainstrumentalnym (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentali-

zacja prawa, pod red. A. Kozaka, Wrocław 000, s. .

O pojęciu jako narzędziu oraz pojęciu jako przedmiocie badań zob. F. Longchamps, O używaniu

pojęć w naukach prawnych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Prawo VII, Wrocław 0,

s. –.

J. Wróblewski, Materialne i proceduralne aspekty prawa w teorii prawa, Studia Prawno–Ekonomiczne

0, t. XLV, passim.

Wstęp

Drugie zagadnienie obejmuje problematykę o charakterze analitycz-

nym. Pracę będzie znamionowało dokonanie analizy pojęciowej, ustalającej

właściwości badanych przedmiotów. Rozważania te będą widoczne przy

analizie takich kategorii, jak: zdolność prawna, zdolność sądowa, a także

w prowadzonych dociekaniach nad zasadnością definiowania ich na pozio-

mie tekstu prawnego.

Trzecie zagadnienie obejmuje problematykę interpretacji prawniczej.

Problem ten zostanie przedstawiony przez ukazanie, że zrozumienie zdol-

ności sądowej jest kształtowane w drodze procesu interpretacyjnego. Efekty

czynności interpretacyjnych, widoczne w sentencjach orzeczeń, niejedno-

krotnie budzą w literaturze prawniczej wiele wątpliwości. Dlatego też w ra-

mach prowadzonych rozważań dążyć się będzie do zrekonstruowania przyj-

mowanej przez sądy metodologii stosowania prawa.

Powyższe zagadnienia zawarte są w pięciu rozdziałach.

W pierwszym rozdziale zostanie ustalona funkcja, jaką spełnia zdolność

sądowa w procesie cywilnym. Stanie się to poprzez nakreślenie ujęć, w jakich

pojawia się zdolność sądowa w procesie cywilnym. W ramach rozważań

zostanie zastosowane ujęcie relacyjne. Najpierw rozpatrzona będzie zdolność

sądowa w relacji do podmiotu, który ją nabywa. W tym zakresie należy

ustalić, do czego prowadzi posiadanie zdolności sądowej. Następnie zostanie

poddana badaniom zdolność sądowa jako przesłanka procesowa. Będzie się

tu poszukiwać odpowiedzi na pytanie, czym jest zdolność sądowa jako prze-

słanka procesowa, określi się również charakter relacji między zdolnością

sądową kreującą podmiot a zdolnością sądową jako przesłanką procesową.

Na koniec przyjrzymy się zdolności sądowej jako kwalifikacji prawnej i od-

powiemy na pytanie, jak można tę zdolność rozumieć. W ramach wskazanych

trzech ujęć zamierza się nakreślić funkcję zdolności sądowej w procesie cy-

wilnym.

W drugim rozdziale przedstawiony będzie jeden z podstawowych prob-

lemów, jaki dotyczy zdolności sądowej. Sprowadza się on do określenia

charakteru relacji zdolności sądowej do zdolności prawnej. Nierozwiązywal-

ność (tego) problemu prowadzi do poszukiwania jego źródeł w zmianach

relacji między prawem procesowym a prawem materialnym. Na tym pozio-

mie podejmiemy próbę rekonstrukcji założeń, ze względu na które charakter

relacji między wymienionymi zdolnościami wciąż budzi dyskusje w nauce

prawa cywilnego.

W trzecim rozdziale zostanie podjęty problem definiowania zdolności

sądowej przez ustawodawcę. Mówiąc dokładniej, zastanowimy się nad za-

Wstęp

sadnością definiowania pojęć na poziomie tekstu prawnego. Rozpatrując

właściwości pojęciowe zdolności sądowej, ukażemy otwarty charakter tej

kategorii. Następnie uwaga zostanie zwrócona na te spośród rodzajów defi-

nicji, które uwzględniają założenie o otwartej strukturze języka prawnego.

Poddając analizie omawiany problem, przywołane także zostaną rozwiązania

przyjmowane w innych państwach europejskich, aby nakreślić metodologię

tworzenia pojęć w obrębie francuskiej i niemieckiej kultury prawnej.

W czwartym rozdziale zbadane zostaną formułowane w piśmiennictwie

wypowiedzi dotyczące znaczenia, jakie przypisuje się zdolności sądowej.

Zamiarem autora jest dowieść, że odmienne poglądy są wyrazem rozpatry-

wania zdolności sądowej jedynie w różnych kontekstach. Konteksty te zo-

staną zrekonstruowane, aby na ich podstawie, oraz na podstawie działalno-

ści orzeczniczej, ukazać, że rozumienie zdolności sądowej podlega interpre-

tacji. Szczególną uwagę w tym rozdziale zwraca spojrzenie na zdolność

sądową w kontekście ogólnoprawnym. Odchodząc bowiem od ujęcia proce-

sowego rozpatrzona zostanie funkcja, jaką zdolność sądowa spełnia w ogó-

le w prawie. W tym celu należy sięgnąć do ustawy zasadniczej i ustalimy

charakter relacji między konstytucyjnym prawem do sądu a zdolnością są-

dową.

W piątym rozdziale przedstawiony zostanie problem wyróżniania

w piśmiennictwie wielu zdolności sądowych oraz różnych rodzajów zdol-

ności o charakterze proceduralnym. Rozważaniom tym będzie towarzyszyć

ustalenie przyczyn, ze względu na które mamy do czynienia z wyodrębnia-

niem się ze zdolności sądowej różnych jej odmian. Będzie się również po-

szukiwać odpowiedzi na pytanie, czy wyróżnianiu tych zdolności można

przypisać, obok waloru praktycznego, również walor poznawczy.

Praca obecny kształt zawdzięcza uważnej lekturze oraz życzliwej po-

mocy Koleżanek i Kolegów z Katedry Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytetu

Wrocławskiego. Pragnę Im serdecznie podziękować. Wyrazy podziękowania

składam również na ręce recenzentów: prof. dr. hab. Andrzeja Jakubeckiego

oraz prof. dr. hab. Zbigniewa Pulki. Dziękuję za niezmiernie wnikliwe uwa-

gi zawarte w recenzjach pracy doktorskiej, której efektem jest niniejsze opra-

cowanie. Uwagi te z jednej strony pozwoliły na wyeliminowanie nieścisłości,

jakie znajdowały się w pracy, a z drugiej strony, na pogłębienie własnej ar-

gumentacji na rzecz głoszonych (w niej) tez. Szczególne wyrazy wdzięczno-

ści składam na ręce Promotora, Profesora Stanisława Kaźmierczyka, który,

począwszy od lat studenckich, sprawuje nad moją przygodą naukową życz-

liwą pieczę.

Wstęp

Rozdział I

Zagadnienia wyjściowe

Można zatem uznać, że gdy analizując pewne

działania bardziej zwraca się uwagę na to, co powinny

one realizować, co chce się przez działanie danego ele-

mentu w systemie osiągnąć — wtedy pojęcie funkcji

zbliża się znaczeniowo do pojęcia celu

1. Cel rozdziału

Refleksję o zdolności sądowej należy rozpocząć od ustalenia jej funkcji

w ujęciu prawnoprocesowym. Mówiąc bowiem o zdolności sądowej, nie

sposób nie zauważyć, iż odgrywa ona znaczącą rolę w prawie procesowym.

W jej ukazaniu ma pomóc ustalenie: do czego prowadzi nabycie zdolności

sądowej oraz jakie zdarzenia prawne kształtuje. Odpowiedzi na postawione

pytania będziemy poszukiwać w zrekonstruowaniu stadiów, w jakich ta

zdolność występuje w procesie. I dlatego funkcja zdolności sądowej w prawie

procesowym będzie rozpatrywana w trzech ujęciach.

W ramach pierwszego z nich będzie analizowana zdolność sądowa jako

kreująca podmiotowość procesową. Prowadząc dociekania odpowiemy na

pytanie, na czym polega kreacja, a także, czym jest zdolność sądowa w rela-

cji do podmiotu.

W świetle drugiego ujęcia będziemy badać zdolność sądową jako prze-

słankę procesową. Szczególną uwagę zwrócimy na to, czym jest przesłanka

procesowa i jak można ją rozumieć. Tym samym odpowiemy na pytanie,

czym jest zdolność sądowa w ramach przesłanki procesowej.

I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Zakamycze 000, s. .

W zakresie trzeciego ujęcia rozważaniom zostanie poddana zdolność

sądowa jako kwalifikacja prawna. Przyczynkiem do tych badań jest po-

wszechnie formułowany w piśmiennictwie pogląd, iż zdolność sądowa to

kwalifikacja prawna podmiotu.

2. Zdolność sądowa kreująca

W obrocie gospodarczym mamy do czynienia z osobami fizycznymi,

osobami prawnymi oraz z wieloma różnymi rodzajami tworów prawnych,

których charakter prawny wielokrotnie stanowił przedmiot kontrowersji,

sporów w nauce. W celu ich rozwiązania przedstawiciele nauki dokonywa-

li różnych zabiegów interpretacyjnych, tak aby na ich podstawie móc legity-

mizować ich status prawny. Przejawem tego było powstanie np. koncepcji

tzw. ułomnych (niezupełnych) osób prawnych. Mianem ułomnych osób

prawnych określano te spośród upodmiotowionych struktur organizacyj-

nych, które legitymują się wieloma przymiotami właściwymi dla osób praw-

nych, niemniej nie posiadają osobowości prawnej. Mimo pojawienia się

w literaturze przedmiotu tej koncepcji, status prawny (a w szczególności

status procesowy) wielu spośród istniejących w obrocie gospodarczym two-

rów prawnych, wciąż budził wiele wątpliwości. Zostały one usunięte dopie-

ro w wyniku działalności prawodawczej. Stało się tak m.in. na skutek nowe-

lizacji kodeksu cywilnego przeprowadzonej ustawą z dnia lutego 003 r.,

a mówiąc dokładniej, wejściem w życie art. 33

k.c., który stanowi: „Do jed-

nostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa

przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach

prawnych”

. Przepis ten zakresem zastosowania obejmuje nie każdą jednost-

kę organizacyjną, ale tylko te, którym ustawa przyznaje przymiot w postaci

zdolności prawnej. Innymi słowy, przepis ten obejmuje tylko te spośród

struktur organizacyjnych, wobec których zdolność prawną można wypro-

wadzić z mocy ustawy. Nie dotyczy więc wszystkich struktur organizacyj-

nych, określanych w nauce prawa cywilnego mianem „ułomnych osób praw-

nych”

Ustawa z dnia 3 kwietnia r. — Kodeks cywilny (Dz. U. Nr , poz. 3 z późn. zm.).

Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą

z dnia 14 lutego 2003 r., Przegląd Sądowy 003, nr –, s. ; M. Pazdan, Podmioty bez osobowości praw-

nej po nowelizacji kodeksu cywilnego z 2003 roku (w:) W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów pra-

Zagadnienia wyjściowe

W świetle powyższej decyzji normodawczej można powiedzieć, że

w polskim prawie cywilnym funkcjonują trzy kategorie podmiotów cywil-

noprawnych: a) osoba fizyczna, b) osoba prawna, c) jednostki organizacyjne

niemające osobowości prawnej, ale posiadające zdolność prawną

. Odrębną

kwestią pozostaje problem nazewnictwa, a mianowicie, czy należy te jed-

nostki organizacyjne określać mianem trzeciej kategorii podmiotów, czy też

trzeciej kategorii osób

. Nie rozstrzygając tej kwestii, w niniejszych rozwa-

żaniach posłużono się określeniem „trzecia kategoria podmiotów”. Natomiast

na oznaczenie tych spośród struktur organizacyjnych, które posiadają przy-

mioty właściwe trzeciej kategorii podmiotów w postaci np. zdolności sądowej,

nie będąc jednakże zaliczane do tejże grupy (ze względu na fakt, iż nie po-

siadają ex lege zdolności prawnej) przyjęto określenie „upodmiotowione

(personifokowane) struktury organizacyjne”. Warto jeszcze nadmienić, że

upodmiotowione struktury organizacyjne nie stanowią jednorodnej katego-

rii, o czym świadczą podejmowane w jej ramach podziały

Przedstawiona powyżej dystynkcja pojęciowa, ukazująca wyraźne za-

znaczenie zakresów podmiotowych pojęć: podmiot cywilnoprawny, upod-

miotowione struktury organizacyjne, służyć ma zachowaniu precyzji i jas-

ności prowadzonego wywodu. Po dokonaniu tych ustaleń pojęciowych

wracamy do przedmiotu naszych rozważań, a więc poszukiwania odpowie-

dzi na pytanie, czym dla podmiotu jest nabycie zdolności sądowej.

Z chwilą wystąpienia zdarzenia, które prowadzi do nabycia zdolności

prawnej, mamy do czynienia z podmiotem posiadającym podmiotowość

prawną. Co więcej, z chwilą zaistnienia tego zdarzenia tenże podmiot zosta-

je objęty także zdolnością sądową. W związku z tym można postawić pytanie,

czym dla podmiotu jest jej nabycie.

woznawstwa. Księga jubileuszowa Profesora Bronisława Ziemianina, pod red. M. Zielińskiego, Szczecin

00, s. .

Stanowisko takie wydaje się być powszechnie przyjmowane w piśmiennictwie, zob. Z. Radwański,

Podmioty prawa cywilnego..., s. ; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym,

Rejent 003, nr , s. –3; P. Moskwa, „Ułomne osoby prawne” czy koniec zadawnionego sporu?, Przegląd

Ustawodawstwa Gospodarczego 00, nr , s. i n.; A. Jakubecki, Zdolność sądowa osobowych spółek

handlowych a status ich wspólników w procesie cywilnym i egzekucyjnym (w:) Prawo prywatne czasu prze-

mian. Księga pamiątkowa ku czci S. Sołtysińskiego, pod red. A. Nowickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza 00, s. 03; M. Pazdan, Podmioty bez osobowości prawnej..., s. . Por.

W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmiotowość w prawie cywilnym (w:) Rozprawy prawnicze. Księga

pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, pod red. L. Ogiegły, W. Popiołka, M. Szpunara, Zakamy-

cze 00, s. 0 i n.

Kwestię tę podnoszą J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego..., s. ; W.J. Katner, Podwójna czy

potrójna..., s. 0.

Wskazuje na to m.in. J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego..., s. .

Zdolność sądowa kreująca

Z chwilą nabycia zdolności sądowej mamy do czynienia z powstaniem,

obok już posiadanej podmiotowości ogólnej, podmiotowości procesowej

Zdolność sądowa kreuje nową podmiotowość. Kreuje bowiem podmiot

w sensie procesowym, podobnie jak zdolność prawna w sensie ogólnopraw-

nym. Pojęcie kreowania rozumiane jest jako tworzenie sytuacji, którą można

określić jako możność bycia podmiotem w ważnym procesie. W tym zakresie

niewątpliwie mamy do czynienia z powstaniem, po stronie podmiotu, po-

tencjalnej podmiotowości procesowej, która, poprzez dokonanie określonej

czynności, może zostać zaktualizowana

. Można więc przyjąć, że zdolność

sądową znamionuje kreacyjny charakter (funkcja kreacyjna), który wyraża

się w tworzeniu podmiotu w sensie procesowym. Co jednakże oznacza bycie

podmiotem w sensie procesowym? Jaki charakter można przypisać zacho-

dzącej relacji między podmiotem a nabytą przez niego podmiotowością pro-

cesową?

Podmiotowość procesowa stanowi wytwór zdolności sądowej. Posia-

danie tej podmiotowości, w sensie potencjalnym, oznacza możność uczest-

niczenia w sądowym postępowaniu cywilnym. Możność tę można określić

mianem legitymacji, której posiadanie pozwala na komunikowanie się, na

płaszczyźnie procesowej, zarówno z innymi podmiotami, jak i z sądem. In-

nymi słowy, zdolność sądowa jest warunkiem koniecznym aktu komunikacji

na płaszczyźnie procesowej. Przyjęcie takiego poglądu wydaje się być zasad-

ne, ponieważ posiadanie potencjalnej podmiotowości procesowej stanowi

tytuł wymagalny od podmiotów procesowych. Jest to tytuł bezwzględnie

wymagany, ponieważ jest on konieczny zarówno do bycia podmiotem pro-

cesowym, jak i do podejmowania na tejże płaszczyźnie procesowej czynno-

ści procesowych (ta kwestia zostanie rozwinięta później).

Jednakże, czy nabywana przez podmiot podmiotowość jest zawsze

jednolita? Wydaje się, że nie jest. Odmienności można upatrywać w podmio-

cie, który tę podmiotowość nabywa. Nie jest bowiem tak, aby podmiot, któ-

ry ją nabywa, był zawsze jednakowy. Obok podmiotów w rozumieniu cy-

Zdolnością sądową w rozumieniu podmiotowości procesowej posługuje się np. W. Broniewicz, zob.

Zdolność sądowa i legitymacja procesowa w projekcie k.p.c., Państwo i Prawo 0, z. , s. ; tenże

Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa a zdolność prawna, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkie-

go3, Nauki Humanistyczno–Społeczne, seria I, z. , passim; tenże, glosa do uchwały Sądu

Najwyższego z dnia grudnia r. (III CZP /), OSP 0, nr –, poz. 3; tenże, Postępo-

wanie cywilne w zarysie, wyd. , Warszawa , s. 3–. Podobnie M. Jędrzejewska, Problemy

wynikające z regulacji zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy 3, nr 0,

s. .

O zaktualizowaniu podmiotowości procesowej będzie mowa w podrozdziale .

Zagadnienia wyjściowe

wilnoprawnym (osoba fizyczna, osoba prawna, struktura organizacyjna

niemająca osobowości prawnej, ale posiadająca zdolność prawną) można

bowiem wyróżnić wiele tworów prawnych, które określa się mianem „upod-

miotowionych struktur organizacyjnych”, „personifikowanych struktur or-

ganizacyjnych”. Dlatego uprawnione jest stwierdzenie, że w rzeczywistości

społecznej można mówić, z jednej strony, o trzech kategoriach podmiotów

w rozumieniu cywilnoprawnym, a z drugiej strony, o upodmiotowionych

strukturach organizacyjnych. Ustalenie statusu tych struktur organizacyjnych

sprawia przedstawicielom nauki prawa cywilnego wiele trudności m.in. ze

względu na niejednolitość tej kategorii. Niejednolitość tę potwierdzają do-

konywane w jej ramach klasyfikacje, podziały

. Zabiegi te mają w założeniu

doprowadzić do wewnętrznego uporządkowania w ramach upodmiotowio-

nych struktur organizacyjnych. Nie wchodząc głębiej w te rozważania, moż-

na z pewnością powiedzieć, iż podmiot objęty potencjalną podmiotowością

procesową nie jest jednakowy. Mamy bowiem do czynienia z podmiotem

cywilnoprawnym oraz różnymi rodzajami upodmiotowionych struktur or-

ganizacyjnych.

Naznaczona odmienność podmiotu posiadającego zdolność sądową

wydaje się mieć szerokie konsekwencje. Ujawniają się one w podstawie praw-

nej nabycia podmiotowości procesowej oraz w jej zakresie. Chcąc dowieść

słuszności wyrażonego stanowiska konieczne jest podjęcie dociekań w ra-

mach następujących kwestii: ) czy podmioty posiadają zdolność sądową ex

lege, czy też ad hoc w związku z określona sprawą?, ) czy podmiotowość

procesowa jest posiadana zawsze w jednakowym zakresie?

Zacznijmy od pierwszej z wymienionych kwestii, czyli pytania o pod-

stawę nabycia przez podmiot podmiotowości procesowej.

M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. . W ramach prowadzonych rozważań autorka wyróż-

nia, obok dwóch podstawowych podmiotów cywilnoprawnych, trzy grupy podmiotów: a) podmio-

ty z istoty samodzielne, będące zorganizowaną jednostką, posiadającą własną strukturę. Wśród nich

wymienia m.in. spółki osobowe; b) podmioty wydzielone z pewnych struktur, jak np. mas mająt-

kowych, czy też przedsiębiorstwa, często związane z pełnieniem określonej funkcji, zadania. Wśród

nich wymienia m.in. kuratora spadku, wykonawcę testamentu, zarządcę egzekucyjnego nierucho-

mości; c) organy osób prawnych oraz niesamodzielne jednostki organizacyjne osób prawnych.

Wśród nich wymienia m.in. radę pracowniczą i radę zrzeszenia przedsiębiorstw, zakłady pracy

niemające osobowości prawnej i organy rentowe, jednostki organizacyjne. Por. M. Sawczuk, Zdolność

sądowa według kodeksu postępowania cywilnego (ze szczególnym uwzględnieniem zdolności sądowej organi-

zacji, o których mowa w art. 64 § 2 k.p.c.), Nowe Prawo , nr , s. –; W. Broniewicz, Zdolność

sądowa w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo , nr , s. 0; S. Włodyka, Zdolność sądowa i proce-

sowa w nowym ustawodawstwie cywilnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego , nr ,

s. –.

Zdolność sądowa kreująca

Podmiot cywilnoprawny posiada zdolność sądową z mocy ustawy. To

przepis prawny określa zdarzenie, które wyznacza moment uzyskania przez

te podmioty podmiotowości procesowej. Kwestia ta ani w piśmiennictwie,

ani w praktyce prawniczej nie budzi wątpliwości. Można więc powiedzieć,

że podmiot cywilnoprawny posiada zdolność sądową ex lege z mocy ustawy.

Podstawą nabycia przez tenże podmiot podmiotowości procesowej jest bo-

wiem akt normatywny.

Inaczej wydaje się przedstawiać podstawa prawna, przez którą upod-

miotowione struktury organizacyjne niebędące podmiotami cywilnopraw-

nymi nabywają podmiotowość procesową. Jak wynika z analizy orzecznictwa

sądowego wśród personifikowanych struktur organizacyjnych są też i takie,

których podmiotowość procesową można rozpatrywać jako efekt decyzji

sądowej

. Istnieją bowiem i takie twory prawne, którym przyznanie pod-

miotowości procesowej jest ściśle związane z rozstrzyganą sprawą

, tak aby

umożliwić im uczestniczenie w sądowym procesie cywilnym. Sytuacje te, co

zostanie przedstawione w piątym rozdziale, nie należą do rzadkości i miały

miejsce już pod koniec lat 0. ubiegłego stulecia. W miarę jak w działalności

orzeczniczej utrwalała się tendencja do personifikowania określonych struk-

tur organizacyjnych, środowisko nauki, z coraz większym ożywieniem, pro-

wadziło dyskusje nad podstawą prawną tejże podmiotowości. Jednym

z ostatnich przykładów ilustrujących tę sytuację był spór wokół statusu spół-

ki cywilnej

. Problem zdolności sądowej osobowych spółek handlowych

wielokrotnie stanowił przedmiot sporów w piśmiennictwie, a początki jego

Uwagę na to zwraca M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. . Autorka pisze, „Przepis ten ot-

wiera z jednej strony szerokie możliwości uzyskiwania podmiotowości procesowej przez różnego

rodzaju organizacje, z drugiej zaś pozostawia właściwie w gestii sądu decydowanie o podmiotowym

jego zasięgu”. Podobnie Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna, wyd. 3, Warszawa , s. ;

E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa , s. –.

Problem ten, jako jeden z pierwszych z literaturze, podjął Z. Krzemiński, Zdolność sądowa i procesowa

jednostek nie posiadających osobowości prawnej, Palestra , z. –, passim. Zobacz także T. Misiuk,

glosa do uchwały z lipca r. (III PZP /), Państwo i Prawo , z. , s. 0 i n.; E. Skowroń-

ska, glosa do uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia grudnia 0 r. (III CZP /0), Państwo

i Prawo , z. , s. i n.; J. Skąpski, glosa do uchwały SN z grudnia 0 r. (III CZP /0),

Przegląd Sądowy , nr , s. i n.; J. Mokry, glosa do uchwały z dnia czerwca r. (III CZP

0/), Przegląd Sądowy , nr , s. i n.

Problem ten podejmuje A. Jędrzejewska, Istota spółki cywilnej jako podmiotu gospodarczego, Przegląd

Prawa Handlowego 3, nr ; tenże, Typy spółki cywilnej, Przegląd Prawa Handlowego 3, nr 3;

tenże, Podmiotowość prawna spółki cywilnej będącej podmiotem gospodarczym, Przegląd Prawa Handlo-

wego 3, nr ; D. Pawłyszcze, Spółki cywilne — zdolność prawna i sądowa — analiza orzeczeń SN,

Przegląd Prawa Handlowego , nr ; J. Frąckowiak, Podmiot gospodarczy. Kilka uwag o konsekwen-

cjach wyodrębnienia tej kategorii podmiotów w prawie cywilnym (w:) Spółka jako podmiot gospodarczy, pod

red. J. Frąckowiaka, Wrocław , s. i n.; W. Kubala, Spółka cywilna jako podmiot działalności gospo-

Zagadnienia wyjściowe

zaistnienia można datować na okres międzywojenny

. Wpływ na powstanie

wątpliwości, dotyczących ich statusu procesowego, miały zarówno nieprzej-

rzyste rozwiązania legislacyjne, jak i budzące niejednokrotnie kontrowersje

decyzje sędziowskie. Prowadzone w piśmiennictwie rozważania wykazy-

wały, że kwestia podmiotowości procesowej nie jest jednoznacznie rozumia-

. Rezultatem prowadzonej debaty była koncepcja ułomnych (niezupeł-

nych) osób prawnych, która — jak zauważa A. Jakubecki — stworzyła pod-

stawy do formułowania poglądów uznających podmiotowość prawną

i procesową handlowych spółek osobowych

. Obecnie spór wokół ich sta-

tusu prawnego wydaje się być zakończony

. Jeśli jednak zastanowić się nad

tym, co stanowiło podstawę jego zażegnania, to można przypuszczać, iż była

nią działalność doktryny, która doprowadziła do podjęcia określonych roz-

strzygnięć przez normodawcę. Wielokrotnie bowiem bywało tak, że przed-

stawiciele nauki prawa cywilnego, poszukując podstawy do posiadania np.

przez spółkę cywilną podmiotowości procesowej, dokonywali wielu zabie-

gów interpretacyjnych, odwoływali się do różnych konstrukcji prawnych,

tak aby wykazać, iż decyzja sędziowska nie ma waloru słusznościowego

Obserwując tę działalność doktryny, można powiedzieć, że w prawie cywil-

nym mamy do czynienia z następującą prawidłowością. Najpierw to prak-

tyka, na skutek działalności orzeczniczej, ma do czynienia z określonymi

tworami prawnymi. Przyznając im zdolność sądową, wyposaża je w poten-

cjalną podmiotowość procesową. Z kolei tendencja do upodmiotowienia

struktur organizacyjnych prowadzi do podjęcia rozważań przez naukę, któ-

rej działalność stanowi niejednokrotnie przyczynek do podjęcia określonych

rozstrzygnięć przez normodawcę

. Z dostrzeżonej tendencji wyłania się

darczej, Prawo Spółek , nr , s. . Ostatnio temat ten podjął W. Górecki, Podmiotowość prawna

spółki cywilnej. Zagadnienia wybrane, Kwartalnik Prawa Prywatnego , z. 3, s. i n.

Problem ten analizuje A. Jakubecki, Zdolność sądowa osobowych spółek handlowych..., s. 03 i n. Zobacz

także Z. Żabiński, Spółka jawna jako podmiot prawa, Przegląd Notarialny , t. II, s. 30 i n.

A. Wolter, glosa do orzeczenia SN z dnia marca r. (I CR /), OSP , z. , poz. .

A. Jakubecki, Zdolność sądowa osobowych spółek handlowych..., s. 03.

W szerszym kontekście kwestię tę rozpatruje P. Moskwa, „Ułomne osoby prawne” — czy koniec zadaw-

nionego sporu?, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 00, nr , s. i n.

Zobacz W. Górecki, Podmiotowość prawna…, passim.

Przykładem potwierdzającym opisaną tendencję była sytuacja zaistniała po wejściu w życie kodek-

su spółek handlowych. Można było wówczas dostrzec niespójność między przyjętymi w nim

(k.s.h.) rozwiązaniami a założeniami, na których oparty był kodeks cywilny. W świetle rozwiązań

kodeksu spółek handlowych uprawnione było twierdzenie o istnieniu trzeciej kategorii podmiotów,

natomiast kodeks cywilny w dalszym ciągu przyjmował dychotomiczny podział podmiotów cywil-

noprawnych. Dostrzeżona niespójność wywołała w nauce prawa cywilnego dyskusję, której celem

było jej usunięcie poprzez działalność prawodawczą. Konsekwencją prowadzonych w piśmienni-

Zdolność sądowa kreująca

optymalizacyjna rola prawoznawstwa w zakresie rozstrzygania problemów

dotyczących obowiązywania, interpretacji i systematyzacji prawa

. Formu-

łowane w ich ramach twierdzenia „są nie tyle opisami prawa, co podanymi

w formie opisowej projektami jego optymalizacji”

Wracając jednak do dociekań nad podstawą prawną nabycia podmio-

towości procesowej, można powiedzieć, że w ramach upodmiotowionych

struktur organizacyjnych istnieją również i takie twory prawne, które posia-

dają podmiotowość procesową na skutek decyzji orzeczniczej

. Innymi sło-

wy, zasadne wydaje się mówienie, iż posiadają one podmiotowość w związ-

ku z określoną sprawą.

Konkludując, o ile w odniesieniu do podmiotów cywilnoprawnych

zdolność sądowa jest przyznawana ex lege, o tyle wśród personifikowanych

struktur organizacyjnych są i takie twory prawne, które nabywają podmio-

towość procesową ad hoc, w związku z określoną sprawą. To pierwsza z kon-

sekwencji będących wyrazem odmienności podmiotu nabywającego zdolność

sądową.

Kolejna (druga) konsekwencja, będącą pochodną odmienności podmio-

tu nabywającego podmiotowość procesową, ujawnia się w zakresie nabywa-

nej podmiotowości. Zastanówmy się, czy podmiotowość ta jest posiadana

zawsze w jednakowym zakresie.

Odpowiadając na postawione pytanie, warto odwołać się do rozróż-

nienia poczynionego przez A. Kleina, który analizując zdolności o charakte-

rze prawnym dostrzegł m.in., iż w prawie mamy do czynienia ze zdolnoś-

ciami czynnymi oraz zdolnościami biernymi

. Rozróżnienie to wydaje się

mieć zastosowanie również w ramach rozważań o zdolności sądowej.

W uprawnieniu do pozywania można upatrywać zdolności czynnej, a w pra-

ctwie rozważań wydaje się być rozwiązanie legislacyjne, które przyjęto w ramach nowelizacji luto-

wej z 003 r., a które usunęło omawianą niespójność.

Problemowi temu poświęcony jest artykuł Z. Pulki, Prawoznawstwo — opis czy optymalizacja prawa?,

Acta Universitatis Wratislaviensis nr , Przegląd Prawa i Administracji XLIII, pod red. B. Bana-

szaka, Wrocław 000, s. i n.

Z. Pulka, Prawoznawstwo..., s. . Szerzej zob. L. Nowak, Interpretacja prawnicza. Studium z metodologii

prawoznawstwa, Warszawa 3, s. . Tezę tę potwierdzają dokonywane zabiegi interpretacyjne

w odniesieniu do statusu prawnego (a w szczególności procesowego) wielu spośród upodmioto-

wionych struktur organizacyjnych, choć nie tylko, bowiem przykłady na to można by mnożyć.

Dlatego warto zwrócić uwagę na tę kwestę już w pierwszym rozdziale, aby słuszność stawianej tezy

móc śledzić na kartach kolejnych rozdziałów.

Zob. uchwałę SN z lipca r. (III PZP /), OSNC , nr , poz. ; R. Flejszar, Pojęcie

strony w sprawach gospodarczych. Zdolność sądowa przedsiębiorcy, Prawo Spółek 00, nr –, s. 3.

A. Klein, Zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych,

Studia Cywilistyczne , t. XII–XIII, s. i n.

Zagadnienia wyjściowe

wie do bycia pozwanym zdolności biernej. Spójrzmy, pod kątem wyróżnio-

nych modalności, na podmioty (w rozumieniu procesowym, a więc nie tylko

cywilnoprawnym), które tę podmiotowość nabywają, stawiając jednocześnie

pytanie: czy podmiot posiadający zdolność sądową legitymuje się nią zawsze

w pełnym zakresie i w ramach obu modalności (czynnej i biernej)?

W odniesieniu do podmiotów cywilnoprawnych można przyjąć, że

— z założenia — posiadają podmiotowość procesową zawsze w jednakowym

zakresie. W jednakowym, czyli zarówno w wyróżnionej biernej, jak i czynnej

postaci. Nie jest bowiem tak, ażeby osoba fizyczna czy też osoba prawna

posiadała jedną z wyróżnionych modalności. Nie jest również i tak, ażeby

posiadała ją tylko w określonym zakresie spraw

O ile jednak można przyjąć, że podmiot cywilnoprawny posiada pod-

miotowość bierną i czynną zawsze w jednakowym zakresie, o tyle stanowi-

sko takie jest nieuprawnione w odniesieniu do upodmiotowionych struktur

organizacyjnych. Wśród nich można bowiem wyróżnić i takie personifiko-

wane struktury organizacyjne podmiotów, które podmiotowość procesową

uzyskały na podstawie decyzji sędziowskiej w ramach rozstrzyganej sprawy.

Podniesiona uwaga odnosi się nie tylko do powyższych struktur organiza-

cyjnych (upodmiotowionych struktur organizacyjnych), ale i tych spośród

personifikowanych tworów, które podstawę prawną do nabycia zdolności

sądowej mają na mocy przepisu prawnego, ale nie są podmiotami w rozu-

mieniu cywilnoprawnym. Z takimi sytuacjami mamy do czynienia za każdym

razem, gdy dana struktura organizacyjna posiada jedną z wyróżnionych

modalności: bierną bądź czynną. Innymi słowy, dzieje się tak, jeśli podmiot

może występować w danym typie stosunków prawnych tylko i wyłącznie

w charakterze pozywającego bądź pozwanego. Potwierdza to zdolność są-

dowa przyznawana wyjątkowo organom określonych osób prawnych (a więc

nie podmiotom cywilnoprawnym). Może być ona przyznawana expressis

verbis, na podstawie art.

k.p.c. czy też w sposób dorozumiany, jak to jest

w świetle art. 0 czy § k.s.h.

Przyznana organom osób prawnych

Zob. M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 3, s. –3.

Art.

k.p.c. stanowi: „W sprawach, o których mowa w art.

, zdolność sądową mają ponadto

dyrektor przedsiębiorstwa i dyrektor zrzeszenia przedsiębiorstw, działających w tym charakterze,

oraz rada pracownicza przedsiębiorstwa i rada zrzeszenia przedsiębiorstw” (Dz. U. z r. Nr 3,

poz. z późn. zm.); art. 0 k.s.h. stanowi: „Prawo do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwa-

ły wspólników przysługuje: ) zarządowi, radzie nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz poszczególnym

jej członkom, ) wspólnikowi, który głosował przeciwko uchwale, a po jej powzięciu zażądał zapro-

tokołowania sprzeciwu, 3) wspólnikowi bezzasadnie nie dopuszczonemu do udziału w zgromadze-

niu wspólników, ) wspólnikowi, który nie był obecny na zgromadzeniu, jedynie w przypadku

Zdolność sądowa kreująca

podmiotowość procesowa ogranicza się do ściśle określonych spraw. Dlatego

uprawnione jest stwierdzenie, że wśród upodmiotowionych struktur orga-

nizacyjnych są i takie, które posiadają tę zdolność tylko w ściśle określonym

zakresie.

Przeprowadzone dociekania wydają się prowadzić do następującej

konkluzji. Kreacyjny charakter zdolności sądowej polega na powstaniu nowej

podmiotowości procesowej. Podmiotowość ta stanowi wytwór kreacyjnego

charakteru, jaki znamionuje zdolność sądową. Jednakże podmioty nabywa-

jące tę podmiotowość nie są jednorodną kategorią. W jej ramach można

bowiem wyróżnić podmioty cywilnoprawne i różnego rodzaju upodmioto-

wione struktury organizacyjne. Konsekwencją naznaczonej odmienności

podmiotu posiadającego podmiotowość procesową są różnice zarówno

w podstawie prawnej, jak i w zakresie nabywanej podmiotowości.

O ile podmiot cywilnoprawny posiada zdolność sądową z mocy ustawy

(ex lege), o tyle wśród upodmiotowionych struktur organizacyjnych można

wyróżnić i takie twory prawne, których zdolność sądową można rozpatrywać

jako efekt decyzji sędziowskiej (ad hoc). Z kolei o ile w odniesieniu do pod-

miotów cywilnoprawnych można przyjąć, iż posiadają podmiotowość pro-

cesową w obu postaciach modalnych, o tyle wydaje się, iż nie zawsze tak jest

w ramach upodmiotowionych struktur organizacyjnych.

3. Zdolność sądowa jako przesłanka procesowa

W procesualistyce można wyróżnić wiele poglądów na ustalenie zna-

czenia terminu „przesłanka procesowa”

. Przy jego określaniu uwzględnia

wadliwego zwołania zgromadzenia wspólników lub też powzięcia uchwały w sprawie nie objętej

porządkiem obrad, ) w przypadku pisemnego głosowania wspólnikowi, którego pominięto przy

głosowaniu lub który nie zgodził się na głosowanie pisemne, albo też który głosował przeciwko

uchwale i po otrzymaniu wiadomości o uchwale w terminie dwóch tygodni zgłosił sprzeciw”, art.

§ k.s.h. stanowi: „Prawo do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały walnego zgroma-

dzenia przysługuje: ) zarządowi, radzie nadzorczej oraz poszczególnym członkom tych organów,

) akcjonariuszowi, który głosował przeciwko uchwale, a po jej powzięciu zażądał zaprotokołowa-

nia sprzeciwu; wymóg głosowania nie dotyczy akcjonariusza akcji niemej, 3) akcjonariuszowi

bezzasadnie nie dopuszczonemu do udziału w walnym zgromadzeniu, ) akcjonariuszom, którzy

nie byli obecni na walnym zgromadzeniu, jedynie w przypadku wadliwego zwołania zgromadze-

nia lub też powzięcia uchwały w sprawie nie objętej porządkiem obrad”(Dz. U. z 000 r. Nr , poz.

03 z poźn. zm.).

Z zakresu literatury podręcznikowej zob. m.in. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk–Jod-

łowska, Postępowanie cywilne, Warszawa , s. ; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne..., s. –;

Zagadnienia wyjściowe

się znaczenie słów „przesłanka” i „proces”

. Jako pierwszy w nauce prawa

cywilnego problem ten podjął O. Bülow. Przyjął on, że przesłanki procesowe

to „warunki wstępne dojścia do skutku całego stosunku procesowego, wa-

runki egzystencji procesu”

. Głoszona przez niego koncepcja była wielokrot-

nie modyfikowana, stanowiła też przedmiot krytyki w rodzimej i zagranicz-

nej nauce

. Niejednokrotnie bywało i tak, że krytyczne głosy były punktem

wyjścia do konstruowania alternatywnych koncepcji dotyczących rozumie-

nia „przesłanek procesowych”.

Jednakże, co ważkie, mimo istniejących sporów wokół odpowiedzi na

pytanie, czym są przesłanki procesowe, w piśmiennictwie można zauważyć

pewną prawidłowość. Wielu autorów, mających nawet odmienne poglądy,

dochodzi w prowadzonych rozważaniach do wspólnej konkluzji. Uznają

bowiem, że przesłanki procesowe to okoliczności warunkujące dopuszczal-

ność drogi sądowej oraz merytoryczne rozpoznanie sprawy między określo-

nymi podmiotami

. Być może konkluzja ta jest przyjmowana ze względu

na dwojaką funkcję, jaką można przypisać przesłankom procesowym. Funk-

cję, którą wyraża możność rozpoznania sprawy oraz merytorycznego jej

rozstrzygnięcia. Takie stanowisko wydaje się dominować nie tylko w rodzimej

procesualistyce

Odmienne podejście do badania przesłanek procesowych przyjmuje

W. Broniewicz. Poszukując odpowiedzi na pytanie, czym są przesłanki pro-

D. Krupa (w:) Postępowanie cywilne, pod red. H. Mądrzaka, wyd. , Warszawa , s. –. Natomiast

w ramach literatury monograficznej zob. W. Siedlecki, Nieważność procesu cywilnego, Warszawa ,

rozdz. .; Z. Resich, Przesłanki procesowe, Warszawa , rozdz. III; tenże, Istota procesu cywilnego,

Warszawa , rozdz. VI.

Rozumienie czym jest proces wydaje się nie budzić sporów. Można oczywiście mówić o przesłankach,

które występują w postępowaniu rozpoznawczym czy też egzekucyjnym, jednakże, z punktu wi-

dzenia naszego przedmiotu rozważań, płaszczyzną, na której mamy do czynienia z przesłankami,

jest sądowe postępowanie cywilne, por. E. Wengerek, Pojęcie, przedmiot i przesłanki postępowania eg-

zekucyjnego i zabezpieczającego (w:) Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, pod red. J. Jodłow-

skiego, Warszawa–Wrocław , s. 33 i n.

O. Bülow, Die Lehre von Prozesseinreden und Prozessvoraussetzungen, Berlin , s. , cyt. za Z. Re-

sichem, Istota..., s. –.

Poglądy na temat przesłanek procesowych przedstawia m.in. Z. Resich, Przesłanki…, rozdz. III.

Takie rozumienie przyjmuje wielu przedstawicieli nauki procesowego prawa cywilnego, M. Wali-

górski, Proces cywilny. Funkcja i struktura, Warszawa , s. 0; Z. Resich, Przesłanki…, s. . Podob-

nie W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, wyd. 3, Warszawa 00,

s. –.

Zob. np. M. Vollkommer, Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz und den Einführungsgesetzen

mit Internationalem Zivilprozeßrecht, Mustern für Anträge, Klagen und Entscheidungen, Kostenan-

merkungen, begründet von R. Zöller, Verlag dr. Otto Schmidt kg, Köln , s. i n.; B. Heiderhoff,

Grundfragen der Parteifähigkeit — Diskussionsbericht, Zeitschrift für Zivilprozeß 00, Heft 3,

s. 3 i n.

Zdolność sądowa jako przesłanka procesowa

cesowe, punktem wyjścia czyni stwierdzenie, że dotychczasowe rozważania

o przesłankach procesowych znamionuje konstruowanie dwojakiego rodza-

ju definicji przesłanek: jednej ogólnej, a drugiej wyliczającej

. Jak pisze

W. Broniewicz, odzwierciedlają one nakreśloną wyżej dwojaką rolę, jaką

można przypisać przesłankom procesowym. Dlatego niejednokrotnie pro-

wadzona refleksja zamyka się w kręgu dyskusji, którą z formułowanych

definicji (ogólna, wyliczająca) uznać za tę właściwą. Uwaga ta skłania do

zastanowienia się, czy może nie jest tak, iż o przesłankach procesowych

możemy jedynie mówić jako o pewnym tworze myślowym, nieposiadającym

bytu realnego. A jeśli tak jest, to jaki charakter, sprawozdawczy czy projek-

tujący można by przypisać formułowanym definicjom

? Powyższe wątpli-

wości prowadzą do uznania, iż „jeżeli nie chcemy popadać w logiczny błąd

hipostazy, nie możemy przyjmować, że istnieje w rzeczywistości pewna

kategoria okoliczności zwanych przesłankami procesowymi, zadaniem zaś

nauki jest danie definicji tych przesłanek, tj. określenie ich istoty”

. Idąc

dalej W. Broniewicz uznaje, iż punktem wyjścia do ustalenia, czym są prze-

słanki procesowe, należy uczynić określenie: a) jednego skutku procesowego,

do którego prowadzą poszczególne przesłanki procesowe, b) okoliczności,

które ten skutek warunkują. Analizując głoszone w piśmiennictwie poglądy

przyjmuje on, że okolicznościami, które są wspólne dla poszczególnych kon-

strukcji przesłanek procesowych, są: dopuszczalność drogi sądowej, powaga

rzeczy osądzonej

. Na ich podstawie uznaje, iż przesłanki procesowe to

„okoliczności, od których istnienia (przesłanki dodatnie) albo nieistnienia

(przesłanki ujemne) zależy dopuszczalność powództwa, tj. możność przyję-

cia powództwa przez sąd, do którego zostało ono skierowane”

Wydaje się, że powyższe podejście badawcze może znaleźć zastosowa-

nie nie tylko w odniesieniu do przesłanek procesowych, lecz także gdy po-

szukujemy tzw. istoty bytu nierealnego, pewnego tworu myślowego. Uwaga

ta dotyczy między innymi dyskusji wokół „osoby prawnej”, poszukiwania

odpowiedzi na pytanie, co to jest osoba prawna, ustalenia jej substratu

. Być

Zwraca na to uwagę W. Broniewicz, Problem przesłanek procesowych w procesie cywilnym i postępowaniu

arbitrażowym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego , ser. I, z. , s. .

Z. Ziembiński, Logika praktyczna, wyd. XXI, Warszawa , s. –; por. T. Kotarbiński, Kurs logiki

dla prawników, Warszawa 0, rozdz. III.

W. Broniewicz, Problem przesłanek procesowych…, s. .

Szerzej zobacz Z. Resich, Przesłanki…, rozdz. VI; tenże, Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach cy-

wilnych, Warszawa , w szczególności rozdz. III.

W. Broniewicz, Problem przesłanek procesowych…, s. .

H.L.A. Hart, Definicje i teoria w prawoznawstwie (w:) Eseje z filozofii prawa, tłum. J. Woleński, Warszawa

00, s. 3–3. Zobacz także J. Frąckowiak, Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej i ustawo-

Zagadnienia wyjściowe

może jednak jest tak, że ilekroć poszukujemy istoty bytu nierealnego, to

popełniamy błąd już na etapie przyjmowanego założenia, zgodnie z którym

dokonanie takiego zabiegu jest w ogóle możliwe. Przyjmując takie założenie,

staramy się odnaleźć empiryczny ekwiwalent pojęcia, które istnieje tylko

w strukturze myślowej

. Być może jego przyjęcie stanowi przyczynę trwa-

jących w piśmiennictwie sporów wokół kategorii pojęciowych, których zło-

żoność staramy się uchwycić za pomocą konstruowania definicji, przyjmując

podejście uniwersalistyczne, u podstaw którego leży założenie, że przyjęta

definicja będzie odpowiadała wszystkim kontekstom, w jakich występu-

je definiowane przez nas określenie

. Kwestia ta będzie poruszona jeszcze

w rozdziale III.

Po nakreśleniu wyrażanych w procesualistyce poglądów, dotyczących

rozumienia przesłanek procesowych, przejdźmy do ustalenia, czym jest

zdolność sądowa jako przesłanka procesowa.

Zgodnie z postanowieniami ustawowymi zdolność sądowa jest prze-

słanką procesową

. Fakt ten nie budzi w nauce prawa cywilnego żadnych

wątpliwości. Co więcej, zagadnieniu temu poświęcona jest obszerna litera-

tura podręcznikowa i monograficzna

. O ile jednak zdolność sądowa jest

kategorią zarówno języka prawnego, jak i prawniczego, o tyle przesłanka

procesowa stanowi jedynie kategorię języka prawniczego

. Trzeba ustalić,

czym jest zdolność sądowa jako przesłanka procesowa, jakie relacje wystę-

pują między nią a zdolnością sądową kreującą.

wej (w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, pod red. L. Ogiegły,

W. Popiołka, M. Szpunara, Zakamycze 00, s. i n.

Podobne stanowisko przyjmuje A. Kozak, Granice prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 00,

s. –.

Problem ten szerzej podejmę w rozdz. III.

W prowadzonych rozważaniach termin „przesłanka” jest rozumiana jako wymóg procesowy, ko-

nieczny w trakcie trwającego procesu. Nie ma więc tutaj zastosowania rozumienie przesłanki jako

zdania wyjściowego w procesie wnioskowania — takie rozumienie pojęcia przyjmowane jest na

gruncie logiki prawniczej. W ramach prowadzonych rozważań nie będę budował konstrukcji prze-

słanek procesowych, a jedynie (dla przedstawianych kwestii) z nich korzystał.

Poza zakresem rozważań pozostawiam poszczególne kategorie przesłanek procesowych. Zdolność

sądowa jako przesłanka procesowa podlega wielu klasyfikacjom. W nauce przyjmuje się, że jest ona

przesłanką: a) bezwzględną, b) pozytywną, c) podmiotową, d) prawa do powództwa w znaczeniu

procesowym, e) o charakterze zewnętrznym — gdyż zależy od sytuacji powstałej poza procesem,

f) o charakterze ogólnym, gdyż brana jest pod uwagę w każdej sprawie, g) nie ma charakteru dys-

pozycyjnego, gdyż o jej istnieniu nie może decydować strona, h) działa od początku, i) jej brak może

podlegać sanowaniu. Szerzej na ten temat Z. Resich, Przesłanki…, s. 33–3 oraz rozdz. V i VI.

Ponadto M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu…, rozdz. II; W. Siedlecki, Nieważność…,

rozdz. ..

W. Broniewicz, Problem przesłanek procesowych…, s. . Określeniem termin techniczny na oznaczenie

przesłanki procesowej posługuje się Z. Resich, zob. Przesłanki…, s. .

Zdolność sądowa jako przesłanka procesowa

Podmiot (w rozumieniu procesowym, a więc nie tylko cywilnopraw-

nym) z chwilą nabycia zdolności sądowej posiada potencjalną podmiotowość

procesową. Może więc zostać podmiotem w znaczeniu procesowym. Jednak-

że staje się nim dopiero na skutek dokonania określonej czynności, dodajmy

czynności konwencjonalnej. I tak np. z chwilą wniesienia pozwu sąd ustala,

czy podmiot posiada podmiotowość procesową. Dokonując tego ustalenia

zdolność sądowa zostaje przekształcona w przesłankę procesową na użytek

procesu. W takiej też postaci funkcjonuje w trakcie całego procesu. Wraz

z dokonaniem tego zabiegu dochodzi do zaktualizowania się potencjalnej

podmiotowości procesowej. Zaktualizowania, ponieważ podmiot, z chwilą

przekształcenia zdolności sądowej w przesłankę procesową, staje się pod-

miotem w znaczeniu procesowym.

Można powiedzieć, że zdolność sądowa jako przesłanka procesowa

aktualizuje podmiotowość procesową. O ile bowiem zdolność sądowa kre-

ująca tworzy nową podmiotowość w sensie potencjalnym, o tyle zdolność

sądowa jako przesłanka procesowa aktualizuje ją. Aktualizuje tę podmioto-

wość poprzez przekształcenie zdolności sądowej w postać przesłanki proce-

sowej, w której ta zdolność ma występować w trakcie trwania procesu.

4. Zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna podmiotu

Poszukując odpowiedzi na pytanie: czym jest zdolność sądowa, przed-

stawiciele nauki prawa cywilnego przyjmują, iż stanowi ona kwalifikację

prawną podmiotu do występowania w sądowym postępowaniu cywilnym

Pogląd ten stanowi punkt wyjścia do podjęcia dociekań nad zdolnością są-

dową jako kwalifikacją prawną. W szczególności należy rozważyć, jak rozu-

miana jest w cywilistyce zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna podmio-

tu oraz czy takie stanowisko wpisuje się w nakreślone dotychczas ujęcia

zdolności sądowej (kreującej, przesłanki procesowej).

Podobne rozumienie zdolności sądowej przyjmuje m.in. D. Krupa (w:) Postępowanie cywilne..., s. ;

J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk–Jodłowska, Postępowanie cywilne..., s. ; W. Siedlecki,

Z. Świeboda, Postępowanie cywilne..., s. . W ramach rozważań pozapodręcznikowych zob.:

J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywilnego PRL, Zeszyty Na-

ukowe UAM , ser. Prawo, z. V, s. i 3; M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. . Podob-

ne stanowisko wydaje się być przyjmowane również w literaturze niemieckiej, zob. M. Vollkommer,

Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz und den Einführungsgesetzen mit Internationalem Zi-

vilprozessrecht..., s. .

Zagadnienia wyjściowe

Rozważania należy rozpocząć od ustalenia, w jakim znaczeniu przed-

stawiciele nauki prawa cywilnego posługują się zwrotem „zdolność sądowa

jako kwalifikacja prawna podmiotu”. Wydaje się, iż procesualiści mówią

o zdolności sądowej jako kwalifikacji prawnej na oznaczenie uprawnień

przynależnych podmiotowi z faktu bycia podmiotem procesowym w waż-

nym procesie

. Uprawnień, które są konsekwencją zarówno bycia podmio-

tem w znaczeniu procesowym, jak i dokonywania na płaszczyźnie proceso-

wej określonych czynności

. Można więc powiedzieć, że w procesualistyce

zdolność sądowa, rozumiana jako uprawnienie, wiąże się z posiadaną przez

podmiot pozycją procesową.

Z pewnością jest tak, iż powyższe znaczenie różni się od etymologicz-

nego rozumienia pojęcia kwalifikacja. Jeśliby sięgnąć do słownika języka

polskiego, to można odczytać, że kwalifikacja to „zaliczanie do pewnej kate-

gorii

”, ze względu na poznane właściwości. Powyższe, słownikowe rozu-

mienie odbiega od przyjmowanego w nauce prawa cywilnego.

Czy można kwalifikację prawną pojmowaną jako uprawnienie rozpa-

trywać w ramach nakreślonych dotychczas ujęć zdolności sądowej — jako

kreującej potencjalną podmiotowość procesową (zdolność sądowa kreująca)

oraz ją aktualizującą (zdolność sądowa jako przesłanka procesowa)?

Wyjaśnienie zdolności sądowej rozumianej jako kwalifikacja prawna

wymaga rozpatrzenia jej w kontekście konsekwencji, jakie wynikają z faktu

kreacji podmiotu w znaczeniu procesowym. Przy przyjęciu powyższego

założenia zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna obejmuje swym zakre-

sem konsekwencje wynikające ze zdolności sądowej kreującej i zdolności

sądowej jako przesłanki procesowej. Jaki więc charakter posiada tak rozu-

miana zdolność sądowa?

Wydaje się, że ma ona charakter konstytuujący zarówno w odniesieniu

do poszczególnych czynności, jak i skuteczności całego postępowania

. Po-

czyniona uwaga skłania do zastanowienia się, czy może nie jest tak, że to

właśnie zdolność sądowa steruje procesem, mając wpływ na jego ważność

oraz merytoryczne rozstrzygnięcie

. Z jakich powodów można przyjąć takie

stanowisko?

W. Broniewicz, Postępowanie cywilne..., s. 3.

Takie stanowisko wydaje się przyjmować m.in. M. Sawczuk, Zdolność sądowa według…, s. .

Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, Warszawa ,

s. 33.

Z. Resich, Przesłanki…, s. –.

Porównaj z rozważaniami Z. Resicha na temat przesłanek procesowych o znaczeniu podstawowym

oraz przesłanek procesowych sensu stricto (główne przesłanki procesowe), zob. Przesłanki..., rozdz.

V i VI.

Zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna podmiotu

Przekształcenie zdolności sądowej w postać przesłanki procesowej

umożliwia bowiem prawidłowe przeprowadzenie procesu. Tam, gdzie jej

brak, tam, jak pisze Z. Resich, przybiera ona postać przesłanki prowadzącej

do zgaśnięcia procesu czy też, mówiąc inaczej, uniemożliwia jego rozwinię-

cie. K. Stefko, próbując uchwycić istotę zdolności sądowej, pisał, iż tam, gdzie

jej brakuje, tam nie istnieje podmiot (w rozumieniu prawnoprocesowym)

i nie może powstać jakikolwiek stosunek prawny

. W sytuacji braku tej

zdolności dokonana czynność procesowa staje się nieważna

. Zdolność są-

dowa stanowi bowiem konieczną przesłankę zdolności procesowej

. Można

więc powiedzieć, że zdolność sądowa jako przesłanka procesu stanowi istot-

ny element kształtujący proces cywilny. Dlatego ze względu na konstytu-

ujący charakter, jaki znamionuje zdolność sądową, ważne jest określenie

konsekwencji, jakie wynikają z jej posiadania. Wydaje się, że właśnie dlatego

przedstawiciele nauki prawa cywilnego odpowiadając na pytanie, czym jest

zdolność sądowa, zwracają szczególną uwagę na tę właśnie kwestię dotyczą-

cą konsekwencji

. Z praktycznego bowiem punktu widzenia ważne jest to,

by ustalić właśnie konsekwencje, jakie wiążą się z posiadaniem (nieposiada-

niem) podmiotowości procesowej. Posiadanie bowiem zdolności sądowej

umożliwia bycie podmiotem na płaszczyźnie procesu i skuteczne dokony-

wanie czynności procesowych. Takie rozumienie zdolności sądowej jako

kwalifikacji prawnej determinuje badanie jej w odniesieniu do: a) poszcze-

gólnych czynności procesowych, b) całego procesu cywilnego

Pierwszą czynnością, która jednocześnie warunkuje rozpoczęcie pro-

cesu cywilnego, jest wniesienie pozwu. Aby móc go skutecznie wnieść, pod-

miot musi posiadać potencjalną podmiotowość procesową, ponieważ sąd

ustala z urzędu, czy podmiot X ją posiada. Dokonując w tym zakresie czyn-

ności, aktualizuje potencjalną podmiotowość procesową. Jej posiadanie sta-

K. Stefko, Grundprobleme des Zivilprozessrechts, Kraków , s. 30, cyt. za M. Sawczukiem, Zdolność

sądowa według..., s. –3.

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w projekcie k.p.c., Nowe Prawo , nr , s. 30; tenże, Zdolność są-

dowa według..., s. –.

Zdolność sądowa stanowi konieczną przesłankę zdolności procesowej. Natomiast nie występuje

między wymienionymi zdolnościami relacja odwrotna. To znaczy, że podmiot może posiadać zdol-

ność sądową nie mając zdolności procesowej (np. małoletnie dziecko w procesie o ustalenie ojcostwa).

Zob. M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu…, passim, oraz artykuł W. Broniewicza, Brak

zdolności procesowej i jego skutki w procesie cywilnym, Nowe Prawo , nr –, passim.

M. Sawczuk, Zdolność sądowa według…, s. –. Autor jeden z punktów poświęcił konsekwen-

cjom, jakie wynikają z faktu posiadania przez podmiot zdolności sądowej. Zob. także E. Gniewek,

O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym w postępowaniu przed sądami gospodarczymi,

Przegląd Sądowy , nr –, s. i n.

Por. Z. Resich, Przesłanki…, s. oraz rozdz. VIII; W. Siedlecki, Nieważność…, s. .

Zagadnienia wyjściowe

nowi warunek konieczny do skutecznego rozpoznania sprawy przez sąd.

Jednakże, co należy podkreślić, prawodawca stanowi, iż sąd w każdym sta-

nie sprawy bada, czy podmiot posiada zdolność sądową, czyli do momentu

prawomocnego zakończenia procesu. Podmiot może przecież utracić pod-

miotowość procesową również w trakcie procesu

. W takiej sytuacji będzie-

my mieli do czynienia z następczym brakiem zdolności sądowej, co w kon-

sekwencji prowadzi do zawieszenia postępowania

. Można więc powiedzieć,

że zdolność sądowa warunkuje skuteczność zarówno każdej z osobna czyn-

ności dokonywanej w ramach procesu, jak i równocześnie ich wszystkich

Wynika to z faktu, iż sąd każdorazowo przy dokonywaniu przez podmiot

kolejnych czynności ustala, czy posiada on podmiotowość procesową. Owo

ustalenie w trakcie procesu tym się różni od dokonywanego przed jego za-

wiązaniem, że prowadzi nie tyle do formalnego rozpoznania sprawy, ile do

merytorycznego jej rozstrzygnięcia. Ustalając podmiotowość procesową,

mamy do czynienia z potwierdzeniem istnienia zdolności sądowej w posta-

ci przesłanki procesowej. Oczywiście, konsekwencje jej braku są różne. Nie

podważa to jednak tego, iż zdolność sądowa warunkuje prawidłowe doko-

nanie każdej z osobna czynności w ramach procesu oraz skuteczność same-

go postępowania

Wydaje się, iż przyjęcie poglądu, że zdolność sądowa konstytuuje nie

tylko możność bycia podmiotem procesowym, ale i dokonywania na płasz-

czyźnie procesowej czynności, znajduje potwierdzenie również w prowa-

dzonych rozważaniach nad istotą procesu cywilnego. Prześledźmy, jak

w piśmiennictwie jest rozumiany proces cywilny.

Odpowiedź na postawione pytanie (o pojmowanie procesu cywilnego)

poróżniła środowisko procesualistów, co w konsekwencji doprowadziło do

powstania różnych poglądów. Jedni proces cywilny pojmują jako trójstron-

ny stosunek prawny zachodzący między sądem, pozwanym a powodem,

który powstaje, jest prowadzony, a następnie kończy się na skutek działal-

ności biorących w nim udział wyżej wymienionych uczestników

. Odmien-

Pogląd ten przyjmuję za Z. Resichem, Przesłanki…, s. .

Szerzej W. Broniewicz, Brak zdolności procesowej..., s. 3 i n.; tenże, Wznowienie postępowania, Palestra

, z. , s. ; E. Gniewek, Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu, Rejent ,

nr , s. i n.; J. Jagiełło, Brak zdolności sądowej i procesowej — jako podstawy wznowienia postępowania

cywilnego, Przegląd Sądowy 00, nr , s. i n.

Z. Resich, Istota…, s. 0–3.

Powyższe rozważania porównaj z analizą przeprowadzoną przez Z. Resicha, Przesłanki…, w cz. I

rozdz. VI; W. Siedleckiego, Nieważność…, rozdz. ..

Taką wizję procesu cywilnego przyjął O. Bülow (Die Lehre von Prozesseinreden und Prozessovoraus-

setzungen, Berlin , s. 0 i n.). Omawia ją m.in. Z. Resich, Istota..., s. i n. Koncepcja ta, określana

Zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna podmiotu

ną wizję procesu cywilnego wydają się reprezentować ci spośród autorów,

którzy proces cywilny rozpatrują w aspekcie czynności procesowych doko-

nywanych przez strony oraz sąd

. Można w literaturze dostrzec również

pogląd, w którym proces cywilny traktowany jest jako akt prawny złożony

Widoczne jest również i takie stanowisko, które ujmuje proces jako: a) łańcuch

następujących po sobie czynności procesowych, b) stosunek prawny kształ-

towany tymi czynnościami, c) środek uzgadniania stosunków społecznych

z porządkiem prawnym

Jednakże bez względu na to, czy przez proces rozumiemy: quasi–kon-

trakt sądowy, stosunek prawny, sytuację prawną, ogół czynności procesowych

czy też akt prawny złożony

, wspólną dla nich płaszczyzną jest to, że uczest-

nicy wchodzą w interakcje

. Potwierdza to aktywna działalność podmiotów,

które występują w procesie w ustawowo określonym charakterze (np. strony,

uczestnika, interwenienta ubocznego). To właśnie dokonywane przez pod-

mioty czynności procesowe tworzą strukturę procesu cywilnego

. Dzieje się

tak, ponieważ dokonanie jednej czynności uruchamia kolejne. Wniesienie

pozwu prowadzi do tego, że sprawą zajmuje się sąd. Ta sama czynność —

wniesienia pozwu — może wywołać określoną reakcję u pozwanego. Podob-

w nauce prawa cywilnego mianem klasycznej, była wielokrotnie modyfikowana. W rodzimej nauce

prawa cywilnego do powyższej koncepcji nawiązuje m.in. H. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość

procesu cywilnego, Kraków 0, s. 0; W. Berutowicz, Wszczęcie procesu cywilnego, Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Wrocławskiego, Seria A, z. , Prawo VII 0, s. i n.

W rodzimej literaturze pogląd ten przyjmuje m.in. E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego,

Wilno 3, s. 3 i n.; tenże, Istota procesu cywilnego, Polski Proces Cywilny 3, s. 33 i n.

W. Siedlecki, Istota procesu cywilnego z punktu widzenia interesów państwa i jednostki, Państwo i Prawo

, z. –, passim; tenże, Nieważność…, rozdz. I.

Taką wizję procesu cywilnego reprezentuje Z. Resich, zob. Poznanie prawdy w procesie cywilnym,

Warszawa , s. ; tenże Przesłanki…, s. i n.; tenże, Stosunek prawnoprocesowy (w:) Wstęp do syste-

mu prawa procesowego cywilnego, pod red. J. Jodłowskiego, Warszawa–Wrocław , s. i n.; tenże,

Istota…, s. –.

Koncepcje te przedstawiają i analizują W. Siedlecki, Nieważność…, rozdz. I; Z. Resich, Istota…, rozdz. I.

Ostatnio problem ten podjął K. Piasecki, Postępowanie sporne rozpoznawcze, Warszawa 00, rozdz. I

§ 3.

W ramach prowadzonych rozważań nie zamierzam przedstawiać poszczególnych koncepcji rozu-

mienia procesu cywilnego. Zainteresowanego Czytelnika odsyłam do rozważań Z. Ziembińskiego,

O metodzie analizowania „stosunku prawnego”, Państwo i Prawo , z. 3, s. 0 i n.

Wydaje się, że takie rozumienie procesu cywilnego można wyprowadzić także z rozważań W. Be-

rutowicza, zwolennika ujmowania procesu jako rodzaju stosunku prawnego. Autor charakteryzu-

je cywilnoprawne stosunki prawne jako „stosunki społeczne, które zachodzą pomiędzy podmiota-

mi postępowania cywilnego ze względu na ich współprzyczynienie się do osiągnięcia celu postę-

powania cywilnego w danej sprawie, a przez uregulowanie ich przepisami prawa procesowego

nadają przebiegowi postępowania charakter zorganizowany”, zob. Cywilnoprocesowe stosunki praw-

ne, Państwo i Prawo , z. 3–, s. 0.

Zagadnienia wyjściowe

ną reakcję wywołuje wiele innych czynności, np. wniesienie zażalenia. Jed-

nakże, by mówić o tworzeniu zespołu elementów (czynności) wzajemnie

powiązanych, potrzebna jest legitymacja nie tyle do ich podejmowania, ile

w ogóle do bycia ich podmiotem. W tym więc znaczeniu można powiedzieć,

iż zdolność sądowa stanowi kwalifikację prawną mającą wpływ na ważność

poszczególnych czynności procesowych, a przez to również na sam proces

cywilny. Mówiąc o zdolności sądowej jako kwalifikacji, należy zwrócić uwa-

gę na konsekwencje, jakie powoduje jej nabycie.

Wydaje się, że przedstawione ujęcie zdolności sądowej jako kwalifika-

cji prawnej wpisuje się w ramy zdolności sądowej kreującej oraz zdolności

sądowej jako przesłanki procesowej.

O ile jednak zdolność sądową kreującą oraz zdolność sądową jako prze-

słankę procesową można rozpatrywać w aspekcie kreowania nowego bytu

prawnego, o tyle zdolność sądowa jako kwalifikacja wyznacza badanie jej

w kontekście konsekwencji, jakie wiążą się z powstaniem nowej podmioto-

wości (podmiotowości procesowej). Można więc powiedzieć, że dwa pierw-

sze z wymienionych ujęć określają funkcję zdolności sądowej jako tworzącej

nową podmiotowość najpierw w sensie potencjalnym, a następnie jej zak-

tualizowania. Natomiast trzecie ujęcie określa konsekwencje wynikające

z faktu bycia podmiotem procesowym i dokonywania na płaszczyźnie pro-

cesowej czynności konwencjonalnych (czynności procesowych).

Na tle powyższych rozważań rysuje się jeszcze jedna, dość istotna kwe-

stia, dotycząca ustalenia charakteru relacji między nakreślonymi ujęciami

określającymi funkcję zdolności sądowej w prawie procesowym.

Można bowiem przyjąć, iż zdolność sądowa kreująca ma charakter

pierwotny. Kreuje podmiotowość procesową w sensie potencjalnym. Tworzy

podmiot, który po spełnieniu określonych warunków będzie mógł występo-

wać w procesie sądowym w charakterze strony. Stanowi więc warunek nie-

zbędny, ponieważ aby wyjaśnić pozostałe rozumienia zdolności sądowej,

konieczne jest odwołanie się do niej. Następnie mamy do czynienia ze zdol-

nością sądową jako przesłanką procesową. Przekształcenie, na użytek pro-

cesu, zdolności sądowej w przesłankę procesową aktualizuje posiadaną

(potencjalną) podmiotowość procesową. Konsekwencją zaktualizowania są

uprawnienia oraz obowiązki (ciężary procesowe), wynikające z posiadania

podmiotowości procesowej.

Zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna podmiotu

5. Uwagi końcowe

Za cel powyższych rozważań przyjęto określenie funkcji zdolności

sądowej w ujęciu prawnoprocesowym. Na podstawie przeprowadzonych

rozważań uznano, że funkcję tę wyznaczają trzy ujęcia, w jakich występuje

ona w procesie: a) zdolność sądowa kreująca, b) zdolność sądowa jako prze-

słanka procesowa, c) zdolność sądowa jako kwalifikacja prawna.

Można powiedzieć, że podmiot, aby mógł występować w procesie, musi

posiadać podmiotowość procesową. Z chwilą, kiedy podmiot zostaje objęty

zdolnością sądową, posiada potencjalną podmiotowość procesową (zdolność

sądowa kreująca). Zdolność sądową znamionuje więc charakter kreujący.

Tworzy bowiem nową podmiotowość, podmiotowość procesową. Ma ona

postać potencjalnej podmiotowości, która może następnie zostać zaktualizo-

wana. Staje się tak na skutek przekształcenia, dla potrzeb sądu w konkretnej

sprawie, tej podmiotowości w przesłankę procesową (zdolność sądowa jako

przesłanka procesowa). Zdolność sądowa występująca w postaci przesłanki

procesowej aktualizuje potencjalną podmiotowość procesową. O ile więc

zdolność sądowa kreująca tworzy podmiot procesowy w sensie potencjal-

nym, o tyle zdolność sądowa jako przesłanka procesowa umożliwia działal-

ność tego podmiotu na płaszczyźnie procesowej. Konsekwencje, jakie wyni-

kają z posiadania przez podmiot podmiotowości procesowej, są istotne nie

tylko w kontekście jego pozycji procesowej, ale i skuteczności dokonywania

czynności na płaszczyźnie procesowej. Dlatego podmiotowość procesową

można rozpatrywać również w kontekście uprawnień przynależnych pod-

miotowi posiadającemu tę podmiotowość (zdolność sądowa jako kwalifi-

kacja).

Wyróżnione ujęcia nakreślają funkcje zdolności sądowej, takie jak: kre-

ującą, warunkującą, kwalifikacyjną. Zdolność sądowa spełnia funkcję kreu-

jącą, ponieważ obok podmiotowości prawnej, tworzy nową, podmiotowość

procesową. Zdolność sądowa spełnia funkcję warunkującą, ponieważ okre-

śla warunki konieczne do bycia podmiotem w sensie procesowym. Zaś funk-

cję kwalifikującą spełnia, ponieważ wskazuje uprawnienia i ciężary proce-

sowe, jakie niesie ze sobą: a) bycie podmiotem procesowym i b) dokonywa-

nie czynności procesowych.

Rozpatrywanie zdolności sądowej przez pryzmat wyróżnionych ujęć

pozwala ustalić jej funkcję w procesie cywilnym. Funkcję tę znamionuje

bycie narzędziem komunikacji na płaszczyźnie procesowej, za pomocą któ-

Zagadnienia wyjściowe

rego podmioty ją posiadające mogą realizować własne prawa. W rzeczywi-

stości prawnej można bowiem wyróżnić wiele subsystemów. Jeden z nich

tworzy prawo procesowe. W tym subsystemie procesowym zdolność sądowa

postrzegana jest jako legitymacja stanowiąca warunek konieczny do podej-

mowania aktów komunikacji. Innymi słowy, rola zdolności sądowej polega

na tym, że stanowi tytuł wymagalny od podmiotów chcących komunikować

się na płaszczyźnie procesowej

. Muszą się one tym tytułem legitymować,

aby dokonywane akty komunikacyjne, czynności konwencjonalne (czynno-

ści procesowe) były ważne. Zdolność sądowa stanowi bowiem konieczną

przesłankę zdolności procesowej.

A. Bator, Integracja prawoznawstwa a rozumienie kompetencji w szczegółowych naukach prawnych (w:)

Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Kompetencja ze stanowiska teorii i filozofii prawa, pod red. W. Jedleckiej,

Wrocław 00, s. 3. Por. T. Gizbert–Studnicki, Język prawny a obraz świata (w:) Prawo w zmieniającym

się społeczeństwie, pod red. G. Skąpskiej, Kraków , passim, w szczególności s. –.

Uwagi końcowe

Rozdział II

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Z wewnętrznej łączności prawa procesowego

i odpowiadającego mu prawa materialnego płynie cały

szereg konsekwencji.

Przede wszystkim zaś konsekwencją takiej łącz-

ności jest wspólność pewnych pojęć prawnych, względnie

wzajemne ich uzupełnianie się oraz oddziaływanie wza-

jemnych czynności prawnych dokonywanych w oparciu

o przepisy obu tych działów prawa

1. Cel rozdziału

Jeden z podstawowych problemów, jaki pojawia się przy analizie zdol-

ności sądowej, dotyczy ustalenia charakteru jej relacji do zdolności prawnej.

Zagadnienie to, mimo wielu opracowań w literaturze, jest wciąż obecne

w nauce prawa cywilnego. Impulsem do podejmowania kolejnych rozważań

są decyzje legislacyjne oraz sądowe, które potwierdzają aktualność tego

problemu. O ile bowiem uznanie, że zdolność prawna prowadzi do powsta-

nia zdolności sądowej nie budzi zastrzeżeń, o tyle przyjęcie takiej relacji na

linii zdolność sądowa a zdolność prawna rodzi już wątpliwości. Sytuacja ta

wydaje się prowadzić w środowisku przedstawicieli nauki prawa cywilnego

do przekonania, że problem ten jest nierozwiązywalny. Dlatego zwraca się

uwagę na zrekonstruowanie jego przyczyn. Będziemy więc dążyć do usta-

lenia założeń, na podstawie których spór ten jest prowadzony.

W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne a prawo cywilne materialne, Krakowskie Studia Prawnicze ,

z. 3–, s. 0–.

Należy się podjąć tego zadania, ponieważ spór z określeniem charak-

teru relacji zdolności sądowej do zdolności prawnej stanowi egzemplifikację

problemu o charakterze ogólniejszym i dlatego problem dotyczący stosunku

zdolności sądowej do zdolności prawnej usytuowany zostanie na poziomie

relacji między prawem materialnym a prawem proceduralnym. W rozważa-

niach zostaną przyjęte dwa odmienne założenia. Na podstawie pierwszego

z nich będzie rozpatrzone prawo materialne i prawo proceduralne jako dy-

scypliny prawoznawstwa. Natomiast na podstawie drugiego z założeń zo-

staną one ujęte jako rodzaje prawa (na przykładzie koncepcji procesu).

2. Analiza pojęcia zdolności prawnej i zdolności sądowej

Analiza pojęciowa zdolności prawnej i zdolności sądowej będzie obej-

mowała elementy definicyjne i pozadefinicyjne. Każda z tych zdolności po-

siada ustawową definicję. Na ich podstawie spróbujemy określić zakres, treść

powyższych zdolności.

Porównując ich zakresy podmiotowe, będzie można ustalić, czy są one

jednakowe. Będą takie, jeżeli: a) nie istnieje podmiot, który posiada zdolność

sądową, a nie ma zdolności prawnej i odwrotnie, b) są one niezmienne,

c) nie podlegają żadnym ograniczeniom. Następnie analizie zostanie podda-

na treść zdolności prawnej i zdolności sądowej. Przez treść, za T. Kotarbiń-

skim, rozumie się znaczenie, jakie przypisuje się nazwie

, inaczej mówiąc:

sens, jaki ona wyraża. Treść pojęcia można ustalać na dwa sposoby: a) poprzez

podanie wszystkich cech, jakie winien posiadać przedmiot jako desygnat

nazwy, b) poprzez określenie tylko cech konstytutywnych, czyli relewan-

tnych, które w sposób jednoznaczny kwalifikują dany desygnat

. Można

powiedzieć, że zakres oraz treść są ze sobą ściśle powiązane, bowiem ilekroć

zwiększa się treść danego pojęcia, tylekroć równocześnie zmniejsza się jego

zakres. I odwrotnie, zmniejszaniu treści pojęcia towarzyszy zwiększanie jego

zakresu. Dlatego obie te kwestie będą rozpatrywane równolegle, bez ich

rozdzielania.

Jednakże prowadzone w piśmiennictwie badania odchodzą od analizy

czysto pojęciowej. Każda z omawianych zdolności jest bowiem tworem re-

T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa , s. . Po-

dobne stanowisko przyjmują H. Machińska, A. Malinowski (w:) Logika dla prawników, pod red. nauk.

A. Malinowskiego, Warszawa 00, s. .

A. Machińska, A. Malinowski (w:) Logika dla…, s. –.

Analiza pojęcia zdolności prawnej i zdolności sądowej

alnie funkcjonującym w praktyce prawniczej. Przekonuje o tym analiza

orzecznictwa sądowego

. Dlatego zdolności te będą rozpatrywane również

z punktu widzenia zdarzeń prawnych, które prowadzą do ich powstania

oraz charakteru, jaki je znamionuje. Można więc powiedzieć, że analiza

pojęciowa zdolności prawnej i zdolności sądowej będzie obejmowała ele-

menty: a) definicyjne: treść i zakres, b) pozadefinicyjne: zdarzenie prawne,

które prowadzi do nabycia badanej zdolności oraz jej charakteru.

2.1. Elementy definicyjne

Rozważania, w ramach elementów definicyjnych, należy rozpocząć od

analizy zakresu omawianych zdolności. Na podstawie prowadzonych w li-

teraturze rozważań, dotyczących zakresu zdolności prawnej oraz zdolności

sądowej, można wyróżnić dwa stanowiska. Na ich podstawie głosi się, że:

a) zakresy obu zdolności są jednakowe, b) zakres podmiotowy zdolności

sądowej jest szerszy od zakresu zdolności prawnej.

Na podstawie pierwszego z wyróżnionych stanowisk uznaje się, że

zakres obu zdolności jest jednakowy, to znaczy, że zakres zdolności sądowej

odpowiada zawsze zakresowi zdolności prawnej. Przyjęcie takiego poglądu

jest zgodne z głoszoną tezą, że między zdolnościami występuje relacja o cha-

rakterze zwrotnym, o której w dalszej części rozważań.

Natomiast w świetle drugiego z wyróżnionych stanowisk uważa się, że

zakres podmiotowy (a także i przedmiotowy) zdolności sądowej jest szerszy od

zakresu zdolności prawnej. Szerszy, ponieważ obejmuje swym zakresem różne-

Orzeczenie SN z listopada r. (C /), OSNC , poz. ; orzeczenie SN z październi-

ka 0 r. (0/0), Państwo i Prawo , z. , s. i n.; uchwała z lipca r. (III PZP /),

OSNC , nr , poz. ; uchwała SN z grudnia 0 r. (III CZP /0), OSNC , nr , poz.

3; uchwała SN z grudnia r. (III CZP /), OSNC , nr , s. –; postanowienie SN z 0

kwietnia r. (I CZ /), OSNC , nr –, poz. ; uchwała SN z 0 lutego 000 r. (III CZP

/), OSNC 000, nr –, poz. 3; uchwała SN z stycznia 3 r. (III CZP /), OSNC 3,

nr , poz. 3; uchwała SN z maja 3 r. (CZP /3), OSNC , nr , poz. ; uchwała SN z

lipca 3 r. (III CZP /3), OSNC , nr , poz. ; uchwała SN z 3 marca 3 r. (CZP /3),

OSNC 3, nr 0, poz. . Zobacz także J. Mokry, glosa do uchwały z czerwca r. (III CZP

0/), Przegląd Sądowy , nr , s. i n. Analizę orzecznictwa przeprowadza m.in. A. Jędrze-

jewska, Istota spółki cywilnej jako podmiotu gospodarczego, Przegląd Prawa Handlowego 3, nr ;

tejże, Typy spółki cywilnej, Przegląd Prawa Handlowego 3, nr 3; tejże, Podmiotowość prawna spółki

cywilnej będącej podmiotem gospodarczym, Przegląd Prawa Handlowego 3, nr ; D. Pawłyszcze,

Spółki cywilne — zdolność prawna i sądowa — analiza orzeczeń SN, Przegląd Prawa Handlowego ,

nr ; W.J. Katner, Sytuacja prawna spółki cywilnej na tle nowego prawa działalności gospodarczej, Przegląd

Prawa Handlowego 00, nr , s. –. W. Górecki, Podmiotowość prawna spółki cywilnej. Zagadnienia

wybrane, Kwartalnik Prawa Prywatnego , z. 3, passim.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

go rodzaju struktury organizacyjne, które nie posiadają zdolności prawnej.

Ponadto podkreśla się, że zdolnością sądową są objęte także sprawy z zakresu

prawa publicznego, co ukazuje różnicę również w zakresie przedmiotowym

Można przyjąć, że wyróżnienie powyższych (dwóch) stanowisk jest

konsekwencją przyjęcia (na wstępie) odmiennych założeń, właściwych dla

koncepcji naturalistycznej i normatywnej

I tak, autorzy stojący na stanowisku, że zakres obu zdolności jest jed-

nakowy, przyjmują założenie, iż zdolność prawna stanowi kategorię pierwot-

ną. I to ona, jako kategoria pierwotna, prowadzi do nabycia innych kategorii,

np. osobowości prawnej, zdolności sądowej

. Jeśli więc rozstrzygnięcie (sę-

dziowskie, legislacyjne) nie przyznaje określonemu tworowi prawnemu

zdolności prawnej expressis verbis, a tylko zdolność sądową, to i tak posiada

on zdolność prawną. Głoszenie takiego poglądu jest wyrazem przyjęcia na

wstępie założeń właściwych dla koncepcji naturalistycznej. Zgodnie z nimi

zdolność prawna stanowi wartość sui generis. Dlatego podmiot posiada zdol-

ność prawną nie ze względów normatywnych, ale jako konsekwencję dzia-

łalności ludzkiej. Co więcej, na podstawie założeń właściwych dla omawianej

koncepcji podaje się w wątpliwość zasadność posługiwania się pojęciem

osobowości prawnej jako równoznacznym (pojęciu) podmiotowości prawnej.

Podobne poglądy są wyrażane w nauce prawa administracyjnego

Kwestię tę szerzej omówiłem w artykule Wokół rozumienia zdolności sądowej w procedurze cywilnej, Acta

Universitatis Wratislaviensis nr , Przegląd Prawa i Administracji LVII, pod red. B. Banaszaka,

Wrocław 003, s. .

Zobacz A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa , s. –0. Autor przyjmuje, że

zdolność prawna jest cechą wyróżnioną, a jej posiadanie prowadzi do nabycia podmiotowości.

Podobnie A. Klein. Zauważa on, że o byciu osobą prawną nie przesądza przepis prawny, ale okre-

ślona działalność ludzka, która prowadzi do nabycia zdolności prawnej, zob. Ewolucja osobowości

prawnej (w:) Tendencja rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 3, s. i n.;

R. Szarek, glosa do uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 0 lutego 000 r. (III CZP /),

Przegląd Sądowy 00, nr , passim. Autor przyjmuje, że podmioty objęte zdolnością sądową, mimo

braku osobowości prawnej, czerpią ją ze zdolności prawnej.

A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, cz. III, Warszawa . Por. Z. Radwański, Prawo cy-

wilne, część ogólna, wyd. 3, Warszawa , s. ; A. Wolter, Prawo cywilne…, s. –; S. Sołtysiń-

ski (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych — Komentarz,

t. I, Warszawa 00, s. 0; A. Koch, J. Napierała (red.) (w:) J. Napierała, L. Moskwa, Prawo handlowe

— spółki handlowe, umowy gospodarcze, Zakamycze 00, s. –. Autorzy zwracają uwagę na

uzasadnienie projektu ustawy — Kodeks spółek handlowych, w którym czytamy m.in.: „Projekt

przyjmuje założenie, że spółki osobowe (...) stanowią ułomne osoby prawne, które działają pod

własną firmą, mogą zaciągać zobowiązania, nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i innych

praw rzeczowych, pozywać i być pozywane”.

M. Grążawski, Podmiotowość i osobowość prawna w prawie administracyjnym (w:) Instytucje współczesne-

go prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa profesora zw. dra hab. Józefa Filipka, pod red. J. Skrzyd-

ło–Niżnik, Kraków 003, s. 3–3.

Analiza pojęcia zdolności prawnej i zdolności sądowej

Natomiast autorzy, którzy przyjmują założenia właściwe dla norma-

tywnej koncepcji, pogląd o jednakowych zakresach obu zdolności uznają za

nieuprawniony. Stoją bowiem na stanowisku, że zdolność prawna jest kate-

gorią normatywną, której podstawą istnienia jest akt prawny. Ponadto zwo-

lennicy tej koncepcji uważają, że zdolność prawna i osobowość prawna są

pojęciami równoległymi

. Tym samym zakres zdolności prawnej odpowiada

zakresowi osobowości prawnej. Z tego względu, jak piszą, ustawodawca

uznał za zbyteczne umieszczanie w kodeksie cywilnym odrębnego przepisu

stanowiącego, że osoba prawna „od chwili swego powstania może mieć

w zakresie prawa cywilnego prawa i obowiązki, czyli zdolność prawną”

Jeśli więc ustawodawca nie obejmuje danego podmiotu osobowością praw-

ną, mimo przypisania zdolności sądowej, to tym samym nie nadaje jej zdol-

ności prawnej. Stanowisko takie wyprowadza się z założenia, że pojęcia

osobowości prawnej i zdolności prawnej pod względem zakresowym i zna-

czeniowym są równoważne

. Jednakże przyjęta w kodeksie postępowania

cywilnego definicja zdolności sądowej nie uzależnia jej zakresu od zdolności

prawnej ani też jakiejkolwiek innej kategorii prawnej

. Ponadto w literaturze

podkreśla się, iż w świetle rozstrzygnięć sądowych i legislacyjnych można

mówić o posiadaniu przez podmiot zdolności sądowej mimo nieposiadania

zdolności prawnej. Co więcej, wydaje się, że rozwiązania takie nie stanowią

sytuacji wyjątkowych

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 3, s. –; tenże, Zdolność

sądowa według kodeksu postępowania cywilnego (ze szczególnym uwzględnieniem zdolności sądowej organi-

zacji, o której mowa w art. 64 § 2 k.p.c.), Nowe Prawo , nr , s. i n.; S. Grzybowski (w:) System

prawa cywilnego — t. I, część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Warszawa , s. i n. Por.

M. Pazdan, Podmioty bez osobowości prawnej po nowelizacji kodeksu cywilnego z 2003 roku (w:) W kręgu

teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa. Księga jubileuszowa Profesora Bronisława Ziemia-

nina, pod red. M. Zielińskiego, Szczecin 00, s. . Autor pisze: „W aktualnym stanie prawnym

podmiotowość prawna nie może być utożsamiana z osobowością prawną. Stanowi ona właściwość

przyznawaną przez prawo cywilne, dzięki której określone twory mogą występować w roli pod-

miotów stosunków cywilnoprawnych bez względu na to, czy mają osobowość prawną. Do uzyska-

nia podmiotowości prawnej nie jest bowiem niezbędna osobowość prawna, wystarczy zdolność

prawna. Zasięg podmiotowości prawnej jest w związku z tym szerszy od zasięgu osobowości prawnej”.

S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego…, s. ; Z. Radwański, Prawo cywilne…, s. 3–;

H. Mądrzak, Zdolność prawna a zdolność sądowa (uwagi wokół upodmiotowienia niektórych struktur orga-

nizacyjnych w prawie cywilnym i procesowym) (w:) II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej — refe-

raty i opracowania, pod red. R. Sztyka, Poznań–Kluczbork , s. –.

Rozwiązanie takie proponuje W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa a zdolność prawna,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego 3, ser. I, z. , s. 03–0. Por. z rozważaniami pro-

wadzonymi w nauce prawa administracyjnego. I tak np. J. Filipek pisze o podmiotowości admini-

stracyjno–prawnej, zob. O podmiotowości administracyjno–prawnej, Państwo i Prawo 0, z. , passim.

M. Sawczuk, Zdolność sądowa według kodeksu postępowania cywilnego..., s. 3–.

Por. W. Górecki, Podmiotowość prawna…, s. 0 i n.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

W odniesieniu do treści zdolności prawnej powszechnie przyjmuje się,

że stanowią ją prawa i obowiązki wynikające ze stosunków cywilnopraw-

nych. Stanowisko to nie budzi wątpliwości. Natomiast nie brak ich przy

określeniu treści zdolności sądowej. Jak zauważa W. Broniewicz, jest to zwią-

zane z tym, że zdolność sądowa stanowi pojęciową hybrydę

. Bowiem obok

ujęcia literalnego — zdolności występowania w procesie jako strona, można

wyróżnić jej rozumienie jako zdolności posiadania praw i obowiązków w za-

kresie prawa procesowego cywilnego bądź też zdolności posiadania prawa

do powództwa i znajdowania się w sytuacji stanowiącej bierny odpowiednik

tego prawa, czyli prawa do obrony przysługującego osobie pozwanej. To

tylko niektóre z prezentowanych w piśmiennictwie poglądów. Analizując

literaturę przedmiotu, można wyróżnić co najmniej trzy konteksty, na pod-

stawie których ustala się znaczenie zdolności sądowej.

W piśmiennictwie można więc wyróżnić wiele znaczeń zdolności są-

dowej. Dlatego ustalenie treści zdolności sądowej jest zadaniem trudnym,

a mimo to podejmowanym przez procesualistów. I tak np. W. Broniewicz po

przeprowadzonej analizie uznał, że treść zdolności sądowej tworzą: z jednej

strony możności (uprawnienia i prawa podmiotowe), a z drugiej strony po-

winności (obowiązki i ciężary procesowe)

Wydaje się jednak, że na treść zdolności sądowej można spojrzeć także

z innego punktu widzenia. Być może jest tak, że to właśnie jej niedookreślo-

ność znaczeniowa, wielokontekstowość stanowi walor zdolności sądowej

I jeśliby przyjąć, że tak jest, to ustalanie treści zdolności sądowej wydaje się

zabiegiem nieoddającym złożoności znaczeniowej tej kategorii prawnej (bli-

żej zob. rozdz. IV).

W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa…, s. i n. Autor na oznaczenie różnych defi-

nicji zdolności sądowej posługuje się terminem „hybryda pojęciowa”. W rozważaniach przedstawia

różne możliwe warianty rozumienia zdolności sądowej. Są nimi: a) zdolność posiadania praw

i obowiązków w zakresie prawa procesowego cywilnego, b) zdolność posiadania prawa do powódz-

twa i znajdowania się w sytuacji stanowiącej bierny odpowiednik tego prawa, c) zdolność posiada-

nia praw, obowiązków i ciężarów procesowych oraz znajdowania się w sytuacji stanowiącej bierny

odpowiednik prawa do powództwa. W. Broniewicz po kolei omawia poszczególne ujęcia. Na „hy-

brydę pojęciową”, jaką znamionuje zdolność sądowa zwraca uwagę także M. Sawczuk, Zdolność

procesowa w postępowaniu…, s. –.

W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo , nr , s. ; tenże,

Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa..., s. –0; zob. także M. Waligórski, Proces cywilny. Funkcja

i struktura, Warszawa , s. .

E. Gniewek, O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym w postępowaniu przed sądami

gospodarczymi, Przegląd Sądowy , nr –, s. 0.

Analiza pojęcia zdolności prawnej i zdolności sądowej

2.2. Elementy pozadefinicyjne

Rozważania o elementach pozadefinicyjnych można rozpocząć od usta-

lenia zdarzenia, które prowadzi do nabycia rozpatrywanych zdolności. Okre-

ślenie tego zdarzenia, w odniesieniu do zdolności sądowej, nie nastręcza

trudności. Powszechnie przyjmuje się, że początkiem zdolności sądowej jest

zdolność prawna

. Każdy podmiot, który posiada zdolność prawną, zostaje

objęty zdolnością sądową. Można więc powiedzieć, że zdolność prawna

stanowi kategorię pierwotną wobec zdolności sądowej w tym znaczeniu, że

to właśnie jej posiadanie prowadzi do nabycia zdolności sądowej.

Jednakże określenie zdarzenia prawnego, które prowadzi do nabycia

zdolności prawnej wywołuje w literaturze rozbieżności. Poza ich zakresem

pozostaje jedynie zdolność prawna osób fizycznych. W odniesieniu do po-

zostałych kategorii podmiotów objętych zdolnością prawną można wyróż-

nić dwa stanowiska, które wydają się być wyrazem przyjęcia odmiennych

założeń.

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem (obejmującym osoby fizyczne)

przyjmuje się, że początek zdolności prawnej wyznacza urodzenie się czło-

wieka (w odniesieniu do osób fizycznych) bądź też działalność ludzka (w od-

niesieniu do pozostałych kategorii). Stanowisko to wydaje się być konse-

kwencją przyjęcia założeń naturalistycznej koncepcji.

Natomiast na podstawie drugiego stanowiska uważa się, że o zdolności

prawnej można mówić wtedy, gdy przepis prawny o niej stanowi. W tym

ujęciu przyjmuje się, że: a) osobowość prawna zawiera w zakresie swej treści

zdolność prawną (pogląd obecnie rzadko wyrażany w nauce) bądź też

b) zdolność prawna i osobowość prawna stanowią pojęcia równoznaczne

Takie postrzeganie początku zdolności sądowej wydaje się być wyrazem

przyjęcia założeń normatywnej koncepcji.

Odmiennie W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa…, s. 03.

Stanowisko, że osobowość prawna zawiera w swej treści zarówno zdolność prawną, jak i zdolność

do czynności prawnych jest coraz rzadziej wyrażane w literaturze. Wyrazem tych tendencji są po-

glądy głoszone przez A. Woltera, zob. Osobowość prawna jednostek budżetowych, Państwo i Prawo ,

z. , s. . Autor pisze, że „za przymiotem osobowości prawnej musi stać konkretna treść cywil-

noprawna, a jest nią (...) zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych”. Natomiast w Prawie

cywilnym…, s. , A. Wolter na oznaczenie osobowości prawnej osób prawnych posługuje się po-

jęciem „zdolność prawna”. Pogląd, że zdolność prawna stanowi jeden z elementów treści osobowo-

ści prawnej wyraża J. Kosik, Zdolność państwowych osób prawnych w zakresie prawa cywilnego, Warsza-

wa 3, s. 0–. Autor pisze: „zdolność prawna jest najważniejszym elementem pojęcia osoby

prawnej. Z tego wszakże nie wynika, że zdolność prawna jest równoznaczna osobowości praw-

nej”.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Można więc powiedzieć, że spór ten dotyczy rozumienia terminów:

„podmiotowość prawna”, „zdolność prawna”, „osobowość prawna”.

Następnie należy rozważyć charakter zdolności prawnej i sądowej.

Zdolność sądowa, jak już przedstawiono w rozdziale I, tworzy nową pod-

miotowość, podmiotowość procesową

. Znamionuje ją więc charakter kre-

ujący, ponieważ jej posiadanie prowadzi do powstania nowego podmiotu,

który na skutek określonych czynności może zostać uczestnikiem ważnego

i istniejącego procesu. Zdolność prawna również tworzy podmiotowość,

a więc także posiada charakter kreujący.

Mimo że obie zdolności charakteryzuje kreujący charakter, to jednakże

inny jest ich zakres zastosowania. O ile bowiem zdolność prawna jest począt-

kiem podmiotowości w ogóle, o tyle zdolność sądowa kreuje podmiotowość

tylko procesową. To nie jedyna odmienność. Kolejna polega na tym, że w od-

niesieniu do podmiotowości prawnej podmiot ją posiada i może z niej ko-

rzystać zawsze w pełnym zakresie. Natomiast w ramach podmiotowości

procesowej sytuacja jest bardziej złożona. Podmiotowość ta nie zawsze jest

samodzielnie realizowana przez podmiot. Z taką okolicznością mamy do

czynienia chociażby wówczas, gdy strona w znaczeniu procesowym nie jest

stroną w znaczeniu materialnym (np. wytoczenie przez prokuratora powódz-

twa na rzecz oznaczonego podmiotu)

. Ponadto posiadanie podmiotowości

prawnej jest właściwością, której nie można odebrać ani też przekroczyć.

W odniesieniu do podmiotowości procesowej obie sytuacje są możliwe i spo-

tykane w praktyce prawniczej.

3. Rekonstrukcja poglądów nauki prawa cywilnego

Określając stosunek zdolności sądowej do zdolności prawnej przyjmu-

je się rozumienie:

a) zdolności sądowej jako procesowego odpowiednika zdolności praw-

nej,

b) zdolności sądowej jako konsekwencji posiadania zdolności prawnej.

O podmiotowości procesowej jako konsekwencji posiadania zdolności sądowej pisze m.in.

W. Broniewicz, Zdolność sądowa i legitymacja procesowa w projekcie k.p.c., Państwo i Prawo 0, z. ,

s. .

Przywołuję za E. Marszałkowską–Krześ (w:) Postępowanie cywilne, pod red. H. Mądrzaka, wyd. ,

Warszawa , s. –.

Rekonstrukcja poglądów nauki prawa cywilnego

3.1. Zdolność sądowa jako procesowy odpowiednik zdolności

prawnej

Zwolennicy pierwszego stanowiska rozumieją zdolność sądową jako

procesowy odpowiednik zdolności prawnej. Autorzy przyjmują takie stano-

wisko zakładając, że zdolność prawna, aby mogła być skutecznie realizowa-

na, wymaga odpowiednika na gruncie prawa procesowego w postaci zdol-

ności sądowej.

Przyjmując powyższe założenie, uznaje się, że zdolność sądowa to

zdolność do posiadania praw i obowiązków w zakresie procesowego prawa

cywilnego. Tak rozumianą zdolność sądową można określić, za E. Waśkow-

skim, jako wynik odbicia zdolności prawnej w procesie cywilnym

. Przyjęcie

powyższej tezy prowadzi do uznania, że zdarzeniem prawnym, które pro-

wadzi do zdolności sądowej, jest zdolność prawna — tak więc to ze zdolno-

ści prawnej czerpie ona swój początek. Poza tym podmiot występujący

w procesie jako strona posiada zawsze zdolność prawną i sądową

. Każdy

więc, kto został przez ustawodawcę objęty zdolnością prawną, równocześnie

posiada zdolność sądową i odwrotnie: każdy, kto legitymuje się zdolnością

sądową, posiada zdolność prawną. Natomiast podstawową funkcją zdolno-

ści sądowej jest zapewnienie podmiotowi, na drodze sądowej, możności

skutecznego wykonywania praw i obowiązków procesowych. A więc zdol-

ność sądowa pełni rolę instrumentalną wobec zdolności prawnej, służy jej

realizacji.

Tak rozumianą relację między zdolnością prawną a zdolnością sądową

określa się w literaturze mianem „sprzężenia zwrotnego”

. Ujmuje się ją jako

obustronną relację — „zdolność prawna warunkuje posiadanie zdolności

sądowej, a ona sama stanowi wykładnik posiadania zdolności prawnej”

E. Waśkowski, O projekcie kodeksu procedury cywilnej, Palestra , z. , s. ; tenże, Podręcznik procesu

cywilnego, Wilno 3, s. .

Zobacz m.in. J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywilnego PRL,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Prawo , z. V, s. . Autor stoi na

stanowisku, że nie istnieją podmioty, które posiadają zdolność sądową mimo braku zdolności

prawnej. Uważa, że taki pogląd jest sprzeczny z istotą i funkcją postępowania cywilnego. Podobnie

E. Waśkowski, Podręcznik…, s. .

J. Jodłowski, K. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, Warszawa , s. . Na takie

rozumienie relacji między zdolnościami powołuje się wielu przedstawicieli nauki prawa cywilnego.

Zob. R. Szarek, glosa do uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 0 lutego 000 r...., s. 3;

T. Misiuk, glosa do uchwały SN z lipca r., (III PZP /), Państwo i Prawo , z. , passim,

w szczególności s. 030: „Przyznanie (...) zdolności sądowej implikuje uznanie ich zdolności praw-

nej”.

J. Jodłowski, Z. Resich, Postępowanie cywilne, Warszawa , s. 0.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Tym samym każdy, kto posiada zdolność sądową, ma zdolność prawną i od-

wrotnie: każdy, kto legitymuje się zdolnością sądową, posiada jej odpowied-

nik na tle prawa materialnego. Autorzy, przyjmujący takie stanowisko, punk-

tem wyjścia czynią stwierdzenie, iż zbędne byłoby przyznawanie podmio-

towi możności ochrony praw na drodze sądowej w sytuacji, gdyby on nie

mógł ich posiadać. To posiadanie przez podmiot zdolności prawnej prowa-

dzi do nabycia zdolności sądowej. Jeśli więc jakaś jednostka została przez

ustawodawcę objęta zdolnością sądową, stało się to w wyniku posiadania

przez nią określonych praw, w ramach stosunku cywilnoprawnego. W prze-

ciwnym wypadku nadana zdolność do ich ochrony, na drodze sądowej,

byłaby zbędna.

Kolejny argument (na rzecz poglądu, iż zdolność sądowa stanowi pro-

cesowy odpowiednik zdolności prawnej) wyprowadza się z założenia o ra-

cjonalnym prawodawcy. Podnosi się, że prawo cywilne jest wyrazem właśnie

jego woli. Potwierdzają to m.in. reguły interpretacyjne głoszące, że ustawo-

dawca: a) dostosowuje środki do wyznaczonych sobie celów oraz b) nie

czyni niczego, co jest zbędne. W świetle tych reguł podkreśla się, że jeśli

w prawie materialnym zostały zawarte uprawnienia i obowiązki podmiotów,

to rolą procedury jest ich ochrona. Dlatego obie te gałęzie prawa cywilnego,

pozostając w zgodności wobec siebie, uzupełniają się. Założenia tego, jak

piszą autorzy omawianego stanowiska, nie podważa rozwiązanie przyjęte

w art. § k.p.c., mimo że na jego podstawie przyznaje się zdolność sądo-

wą jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej. Pod-

kreśla się bowiem, że zdolność prawna stanowi kategorię pierwotną. Dlate-

go omawiane rozwiązanie legislacyjne ujmuje się jako wyraz adaptacji przez

ustawodawcę „wykształconego” zwyczaju w praktyce prawniczej opartego

na założeniu, iż organizacje społeczne „muszą dla realizacji swych zadań

wchodzić w stosunki cywilno–prawne i że zatem należy przyznać im moż-

ność dochodzenia ich praw, jak również dochodzenia roszczeń na drodze

sądowej”

Podobne stanowisko przyjął także, w jednej z uchwał, Sąd Najwyższy

uznając, że „regułą (...) jest mianowicie przysługiwanie zdolności sądowej

tym podmiotom, które mają zdolność prawną i odwrotnie”

. Innymi słowy,

T. Misiuk, glosa do uchwały SN z lipca r.…, s. 30.

Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia grudnia 0 r. (III CZP /0), OSNC , nr ,

poz. 3. Stanowisko to wywołało żywą reakcję ze strony przedstawicieli nauki prawa cywilnego,

którzy (w dużej części) opowiedzieli się przeciwko niemu. Zob. glosy do tej uchwały: E. Skowrońska,

glosa do uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z grudnia 0 r. (III CZP /0), Państwo i Pra-

Rekonstrukcja poglądów nauki prawa cywilnego

sąd stanął na stanowisku, że podmiot może korzystać z ochrony sądowej

w granicach swojej zdolności prawnej.

3.2. Zdolność sądowa jako konsekwencja posiadania zdolności

prawnej

Przyjęcie poglądu o występującej między obiema zdolnościami wza-

jemnej zależności, określanej mianem „sprzężenia zwrotnego”, budzi sprze-

ciw wśród tej części autorów (w szczególności procesualistów), która rozumie

zdolność sądową jako kategorię w pewnym stopniu niezależną od zdolności

prawnej. W ramach tego poglądu można wyróżnić dwa ujęcia postrzegania

tejże „niezależności”: a) podważające tezę o jakiejkolwiek występującej wię-

zi między obiema zdolnościami, b) znamionujące przyjęcie tzw. zależności

jednokierunkowej.

Pierwsze z wyróżnionych ujęć (podważające tezę o jakiejkolwiek wy-

stępującej więzi między obiema zdolnościami) nie znajduje obecnie aproba-

ty w piśmiennictwie. Zgodnie z nim obie zdolności są pojęciami równoległy-

mi, wynikającymi co prawda z tego samego (lub podobnego) źródła, ale

niepozostającymi wobec siebie w żadnej zależności

. Inaczej mówiąc, między

zdolnością prawną a zdolnością sądową nie występuje jakakolwiek relacja.

Natomiast na podstawie drugiego z wymienionych ujęć przyjmuje się,

iż między zdolnością prawną a zdolnością sądową mamy do czynienia z tzw.

zależnością jednokierunkową. Zgodnie z nią zdolność sądowa jest wyłącznie

konsekwencją istnienia zdolności prawnej. Pogląd ten jest obecnie coraz

częściej aprobowany przez przedstawicieli nauki prawa cywilnego i dlatego

należy przyjrzeć się mu bliżej

wo , z. , s. . Autorka stwierdza, że „przyznanie zdolności sądowej jednostkom organiza-

cyjnym nie mającym osobowości prawnej (art. § k.p.c.) oznacza wyposażenie ich w zdolność

prawną (i tylko w zdolność prawną) budzi żywy sprzeciw. Zdolność sądowa to (...) zdolność do

występowania jako strona lub uczestnik postępowania w postępowaniu cywilnym. Nie musi to

jednak oznaczać, że przedmiotem toczącego się postępowania są prawa i obowiązki, których pod-

miotem jest strona lub uczestnik postępowania”; J. Skąpski, glosa do uchwały pełnego składu Izby

Cywilnej z dnia grudnia 0 r. (III CZP /0), Przegląd Sądowy , nr , 0–. Autor pisze

„Nie do przyjęcia jest (...) pogląd, iż przyznanie zdolności sądowej organizacjom społecznym nie

mającym osobowości prawnej jest w zasadzie równoznaczne z uznaniem przez ustawodawcę ich

zdolności prawnej”. Jednakże analizując poszczególne orzeczenia, można stwierdzić, że głos prak-

tyki prawniczej nie jest w tym zakresie jednoznaczny.

J. Jodłowski, K. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego…, s. .

Stanowisko takie wydaje się przyjmować E. Skowrońska, glosa do uchwały pełnego składu Izby

Cywilnej z grudnia 0 r...., s. –; H. Mądrzak, Pozycja osobowych spółek handlowych w postę-

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Zwolennicy rozpatrywania relacji między obiema zdolnościami w ka-

tegoriach zależności jednokierunkowej podkreślają, że nie sposób mówić

o zdolności sądowej w kategoriach „procesowego odpowiednika” zdolności

prawnej. Zdolność prawna, owszem, kreuje zdolność sądową, ale nie wystę-

puje relacja zwrotna, czyli od zdolności sądowej do zdolności prawnej. Przy-

jęcie takiego założenia prowadzi do uznania, że: po pierwsze, każdy podmiot,

który został objęty zdolnością prawną równocześnie posiada zdolność sądo-

wą, a po drugie, istnieją jednostki organizacyjne, które posiadają zdolność

sądową mimo braku zdolności prawnej.

Autorzy, przyjmujący takie stanowisko, punktem wyjścia czynią anali-

zę rozstrzygnięć sędziowskich, a także legislacyjnych. Na ich podstawie

przyjmują, iż istnieją twory prawne mające podmiotowość procesową mimo

nieposiadania podmiotowości prawnej. Rozstrzygnięcia te, jak zauważa

H. Mądrzak, doprowadziły do „rozdźwięku” między (obiema) zdolnościami

W nauce podkreśla się, że wpływ na to ma złożoność systemu prawnego,

przez co orzecznictwo rozumie „bujny rozwój stosunków społeczno–gospo-

darczych”

. Wymaga on przyznania niektórym tworom prawnym zdolności

sądowej mimo braku zdolności prawnej. Można więc powiedzieć, że formu-

łowana (na rzecz omawianego stanowiska) argumentacja odnosi się przede

wszystkim do sfery związków, zależności ekonomiczno–gospodarczych (zob.

rozdz. V).

Przyjęcie więc, że istnieją twory prawne posiadające zdolność sądową,

mimo iż nie są one podmiotami w rozumieniu cywilnoprawnym, prowadzi

do odrzucenia tezy o istnieniu między omawianymi zdolnościami relacji

dwukierunkowej. Autorzy stojący na takim stanowisku przyjmują, iż między

obiema zdolnościami mamy do czynienia z relacją tyle tylko, że posiada ona

charakter jednokierunkowy; od zdolności prawnej do zdolności sądowej.

powaniu cywilnym (na przykładzie spółki jawnej) (w:) Studia i materiały, Poznań–Kluczbork 00, s. .

Stanowisko takie głoszą nie tylko procesualiści, zob. Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świet-

le zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustawą z dnia 13 lutego 2003 r., Przegląd Sądowy 003,

nr –, s. –.

H. Mądrzak, Zdolność sądowa a zdolność prawna..., s. ; Z. Hajn, Pracodawca i zakład pracy (uwagi na

tle nowelizacji kodeksu pracy), Przegląd Sądowy , nr , s. i n.; R. Flejszar, Pojęcie strony w spra-

wach gospodarczych. Zdolność sądowa przedsiębiorcy, Prawo Spółek 00, nr –, s. i n.; W. Górecki,

Podmiotowość prawna…, s. i n.

Takie stanowisko przyjął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia marca r. (I CR /), OSNC

, nr , poz. 3: „Bujny rozwój stosunków społeczno–gospodarczych wymaga przyznania nie-

którym tworom społecznym, wykazującym dostateczny stopień wyodrębnienia i samodzielności,

zdolności sądowej, mimo że nie są one uznane za osoby prawne”.

Rekonstrukcja poglądów nauki prawa cywilnego

Podsumowując, można powiedzieć, że prowadzony w nauce prawa

cywilnego spór o charakter relacji między zdolnością prawną a zdolnością

sądową, jest wciąż nierozstrzygnięty. Nierozstrzygnięty, bo stanowi egzem-

plifikację problemu o charakterze ogólniejszym. Dopóki spór ten będzie

prowadzony tylko przez pryzmat decyzji sędziowskich i legislacyjnych, któ-

re mają uzasadniać słuszność jednego z formułowanych stanowisk, dopóty

będzie on nierozwiązany. Autorzy obu przedstawionych poglądów już na

wstępie przyjmują bowiem określone założenia, których źródeł należałoby

poszukiwać w szerszym kontekście. Z tego względu spór wokół stosunku

zdolności sądowej do zdolności prawnej zostanie usytuowany na poziomie

relacji prawa procesowego wobec prawa materialnego.

4. Charakter relacji prawa procesowego do prawa

materialnego

Na problem z określeniem charakteru relacji zdolności sądowej do zdol-

ności prawnej należy spojrzeć przez pryzmat związków prawa procesowego

z prawem materialnym, tak aby móc się zastanowić nad tym, czy przyczyn

głoszenia przedstawionych powyżej stanowisk można poszukiwać w zacho-

dzących zmianach między wyróżnionymi gałęziami prawa

. Piśmiennictwo,

analizując stosunek prawa materialnego do prawa procesowego, wyróżnia

dwa stanowiska, uznające:

a) nadrzędność prawa materialnego,

b) względną niezależność prawa procesowego

J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych w dziedzinie prawa cywilnego materialnego

i procesowego, Państwo i Prawo 3, z. , passim; S.M. Grzybowski, Dzieje prawa, Ossolineum ,

s. 3–3; W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne a prawo cywilne materialne, Krakowskie Studia Praw-

nicze , z. 3–, passim; tenże, Kodeks cywilny a naczelne zasady procesowe postępowania cywilnego,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, CCCXLVI Prace z Wynalazczości i Ochrony Włas-

ności Intelektualnej , z. , s. ; J. Łętowski, Prawo administracyjne dla każdego, Warszawa ,

s. –.

Zobacz A. Wąsek, Związki prawa karnego materialnego z procedura karną, Studia Iuridica , t. XXXIII,

s. . Stosunek prawa materialnego cywilnego do prawa procesowego stanowi przedmiot refleksji

również w literaturze niemieckiej, o czym pisze O. Jauernig, Kilka uwag o celu procesu cywilnego, Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny , z. 3, s. .

Zdolność sądowa a zdolność prawna

4.1. Nadrzędność prawa materialnego

Zwolennicy poglądu, głoszącego nadrzędność prawa materialnego nad

prawem procesowym, uznają, iż prawo procesowe służy realizacji prawa

materialnego. Przyjęcie takiego stanowiska znamionuje rozpatrywanie sto-

sunku prawa procesowego do prawa materialnego jako relacji formy do

treści

. Idąc dalej, zwolennicy nadrzędności prawa materialnego względem

prawa procesowego uznają, że rozwiązania procesowe winny być dostoso-

wane do materialnoprawnych, wyrażających podstawowe zasady, założeń

systemu prawnego. Podkreślają bowiem, że prawo procesowe służy realiza-

cji postanowień materialnoprawnych, określa sposoby i formy ich urzeczy-

wistnienia

. I dlatego stoją na stanowisku, że prawo to pełni funkcję czysto

techniczną, instrumentalną.

Odzwierciedleniem tych założeń jest teza, zgodnie z którą prawo pro-

cesowe jest ściśle związane z prawem materialnym. Bez prawa materialnego

nie mogłoby ono istnieć, bowiem jest temu prawu podporządkowane

. To

podstawowa teza głoszona przez przedstawicieli omawianego stanowiska.

Analizy związków prawa materialnego względem prawa procedural-

nego podejmuje się w piśmiennictwie również przez pryzmat: a) pojęć praw-

nych, unormowanych odpowiednio w obrębie prawa materialnego i prawa

procesowego, b) czynności materialnoprawnych i prawnoprocesowych.

W odniesieniu do problematyki pojęć prawnych, zwolennicy poglądu

uznającego nadrzędność prawa materialnego stoją na stanowisku, że treść

i zakres pojęć prawa procesowego należy ustalać przez odniesienie ich do

pojęć prawa materialnego. Innymi słowy, zakres znaczeniowy pojęć, unor-

mowanych w prawie procesowym jest determinowany przez pojęcia mate-

rialnoprawne. Pochodną przyjęcia takiego poglądu jest określanie pojęć

występujących w obrębie prawa procesowego mianem odpowiedników pro-

cesowych pojęć materialnoprawnych. Taki pogląd wyrażany jest m.in. na

określenie zdolności sądowej jako odpowiednika procesowego zdolności

prawnej czy też zdolności procesowej jako odpowiednika procesowego zdol-

ności do czynności prawnych.

Kwestię tę omawia J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych…, s. –.

Szerzej zobacz J. Jodłowski (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk–Jodłowska, Postępowa-

nie cywilne, wyd. , Warszawa , s. ; tenże, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych…, s.

i n.; W. Siedlecki, Kodeks cywilny a naczelne zasady procesowe…, s. ; W. Berutowicz, Postępowanie

cywilne w zarysie, wyd. , Warszawa , s. .

W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne…, s. .

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

Natomiast w odniesieniu do problematyki czynności prawnych zwo-

lennicy omawianego stanowiska wskazują na istniejące związki czynności

procesowych z czynnościami materialnymi

. Znamienna w tym zakresie jest

wypowiedź Z. Resicha, który stwierdza: „O ile więc w prawie materialnym

o czynności prawnej możemy mówić wówczas, gdy czynność ta zmierza do

ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego, o tyle w dziedzinie

procesu cywilnego o czynności procesowej powiemy wówczas, gdy czynność

ta zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego”

W wypowiedzi tej znamienne jest to, że autor charakteryzuje czynności

procesowe przez odniesienie do czynności materialnoprawnych. Można

powiedzieć, iż ustala znaczenie czynności procesowej przez pryzmat czyn-

ności materialnoprawnej.

Koherentne z głoszoną tezą o nadrzędności prawa materialnego wobec

prawa procesowego, pozostają także poglądy wyrażane na temat wykładni.

Autorzy omawianego stanowiska zakładają, że jeśli w drodze interpretacji

nastąpi kolizja między normą materialną a normą procesową, to należy dać

pierwszeństwo pierwszej z wymienionych norm

Przedstawione poglądy, formułowane w ramach poszczególnych, wy-

mienionych kwestii, czyli: a) pojęć prawnych, b) czynności prawnych,

c) wykładni, wpisują się w ramy tezy uznającej nadrzędną rolę prawa mate-

rialnego względem prawa procesowego. Teza ta, odnoszona do działalności

ustawodawczej i orzeczniczej, stanowi w procesie interpretacji swoistą regu-

łę, na podstawie której dokonuje się ustaleń. Powyższe poglądy formułowa-

ne są zarówno przez przedstawicieli nauki prawa cywilnego, jak i innych

gałęzi prawoznawstwa np. prawa karnego

4.2. Względna niezależność prawa procesowego

Odmienne stanowisko przyjmują ci spośród autorów, którzy odrzuca-

ją tezę o nadrzędnej roli prawa materialnego wobec prawa procesowego.

Szerzej zob. W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne…, s. –; J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach

badań integracyjnych…, s. .

Z. Resich (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk–Jodłowska, Postępowanie cywilne, wyd. ,

Warszawa , s. 3.

A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa , s. .

Zobacz A. Murzynowski, Istota i zasady…, s. ; A. Wąsek, Związki prawa karnego..., s. 3; S. Waltoś,

Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloń-

skiego, Prace Prawnicze , z. , passim.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Uznają oni, że prawo procesowe stanowi odrębny dział prawa, posiadający

samodzielny byt. Stanowisko to nie jest jednolite. W jego ramach można

bowiem wyróżnić różne ujęcia, począwszy od ujmowania prawa procedu-

ralnego jako nadrzędnego względem prawa materialnego, aż do odejścia

od rozpatrywania związków między obiema prawami w kategoriach nad-

rzędności.

Skłonność do ujmowania prawa proceduralnego w kategoriach nad-

rzędności względem prawa materialnego można dostrzec w poglądach gło-

szonych m.in. przez J. Łętowskiego. Co prawda pisze on, że stanowisko takie

można uznać za przesadne, bo „nie ma w prawie »ważniejszych« i »mniej

ważnych« przepisów”, to jednak nie omieszka zauważyć, iż „przepisy pro-

ceduralne mają fundamentalne znaczenie”, by na koniec dodać, że „jest to

rzecz zgoła bezsporna”

. Jednakże pogląd ten nie znajduje wielu zwolenni-

ków. Inaczej aniżeli ten (pogląd), który podkreślając rolę i funkcję prawa

proceduralnego, uznaje, że stanowi ono względnie odrębny, od prawa ma-

terialnego, dział prawny. Zwolennicy takiego stanowiska odchodzą od uj-

mowania związków prawa materialnego z prawem procesowym w katego-

riach nadrzędności jednego działu względem drugiego. Na uzasadnienie

głoszonego stanowiska, uznającego względną odrębność (niezależność) pra-

wa proceduralnego względem prawa materialnego, przywołują następującą

argumentację.

Wielu spośród autorów odwołuje się do uzasadnienia o charakterze

historycznym. W tym względzie wskazują, że rozwój prawa rzymskiego

rozpoczął się od ukształtowania prawa procesowego, a nie prawa material-

nego

. W konsekwencji miało to wpływ na wygenerowanie — przez prawo

procesowe — wielu instytucji niezależnych od tych występujących na grun-

cie prawa materialnego, jak np. prawdy w znaczeniu formalnym. Pochodną

tej argumentacji wydają się być poglądy głoszące potrzebę stworzenia, na

J. Łętowski, Prawo administracyjne..., s. 0–. Ponadto autor pisze: „Każdy, nawet przeciętnie

wykształcony obserwator praktyki administracyjnej i sądowej może łatwo stwierdzić, iż między

nawet formalną zgodnością z prawem a rozsądkiem i słusznością może istnieć olbrzymia przepaść.

Jeśli prawo ma nadal pełnić swoją zasadniczą rolę w państwie, przepaść ta musi być niwelowana

albo przynajmniej w istotny sposób zmniejszana. I właśnie prawu proceduralnemu przyznaje się

powszechnie w tym procesie zasadniczą funkcję”.

M. Waligórski, Gwarancje wykrycia prawdy w procesie cywilnym, Państwo i Prawo 3, z. –, s. .

Kwestię tę podnosi także J. Helios, Miejsce prawa europejskiego proceduralnego we wspólnotowym porząd-

ku prawnym (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Teoria prawa europejskiego, pod red. J. Kaczora,

Wrocław 00, s. –.

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

wzór ogólnej nauki o prawie, ogólnej nauki o procesie

. Zajmowałaby się

ona prawem procesowym, bez względu na przedmiot ochrony prawnej.

Wyrazem takich tendencji jest opracowanie przez włoskiego procesualistę

E. Fazzalariego koncepcji określanej mianem teorii ogólnej procesu

, teorii,

której celem jest wyprowadzenie z poszczególnych instytucji procesowych

jej podstawowych zasad i oparcie na nich procesu wykładni. Znajduje ona

zwolenników także pośród rodzimych procesualistów

. Świadczą o tym

przedstawiane przez nich pola badawcze, w zakresie których dokonanie tego

projektu byłoby możliwe, a nawet pożądane. I jako przykład wskazuje się

problematykę czynności procesowych w ramach poszczególnych procedur,

które wykazują — jak pisze Z. Resich — mimo dostrzeganych różnic wiele

podobieństw

. Podobne badania mogłyby objąć przesłanki procesowe. Za

przejściem od sfery postulatywnej do realizacji tego projektu przywołuje się

wiele argumentów. Reprezentatywną dla wielu wyrażanych w tym zakresie

wypowiedzi wydaje się być opinia Z. Resicha: „Za realnością takiej idei prze-

mawia wiele argumentów. Wszystkie te bowiem odrębne formy postępowań

realizują to samo konstytucyjne prawo do ochrony i wypełniają tę samą

generalnie ujętą funkcję”

Podniesiony wyżej argument o charakterze funkcjonalnym jest najczęś-

ciej przywoływany przez poszczególnych autorów, na rzecz ukazania odręb-

ności prawa procesowego względem prawa materialnego. Argumentacja ta

M. Sawczuk, Teoria ogólna procesu (w:) Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany Państwa i Prawa, t. ,

pod red. L. Antonowicza, H. Groszyk, M. Sawczuka, W. Skrzydły, T. Bojarskiego, Lublin , s.

i n. Zobacz także przywoływaną w tymże artykule literaturę.

E. Fazzalari, Istituzioni di diritto processuale, wyd. VI, CEDAM .

M. Sawczuk, Teoria..., passim; Z. Resich, Badania interdyscyplinarne z zakresu prawa procesowego, Państwo

i Prawo 3, z. , s. i n.; J. Mokry, Czynności procesowe podmiotów dochodzących ochrony praw

w postępowaniu cywilnym, Prawo CCXXV, Wrocław 3. Autor już we wstępie wskazuje, iż podjęcie

refleksji nad pojęciem czynności procesowych to „okazja do stworzenia podstawy metodologicznej

do rozważań interdyscyplinarnych nad ogólnymi i swoistymi znamionami poszczególnych rodza-

jów i typów czynności występujących w różnych gałęziach prawa, a w konsekwencji wzbogacenia

także ogólnej teorii czynności prawnych”, zob. s. –.

Z. Resich, Badania interdyscyplinarne..., s. 0. Zob. także W. Siedlecki, Czynności procesowe, Państwo

i Prawo , z. .

Z. Resich, Badania interdyscyplinarne..., s. –3. Autor pisze: „Za realnością takiej idei przemawia

wiele argumentów. Wszystkie te bowiem odrębne formy postępowań realizują to samo konstytu-

cyjne prawo do ochrony i wypełniają tę samą generalnie ujętą funkcję. Wszystkie są z tego samego

»tworzywa« operują bowiem jednorodnymi czynnościami procesowymi i jednorodnymi stosunka-

mi prawnoprocesowymi, a ponadto są uregulowane normami o charakterze procesowym — więc

służebnymi w stosunku do norm prawnomaterialnych. Wszystkie opierają się na tych samych

konstytucyjnych zasadach o charakterze ogólnoprawnym. Wszystkie też wykazują wiele podo-

bieństw strukturalnych”.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

odwołuje się bowiem do przedstawienia funkcji, jakie spełnia prawo proce-

sowe

. Prawo to służy skutecznemu zabezpieczeniu praworządności, ochro-

nie posiadanych praw podmiotowych. Spełnia więc funkcję ochronną, która

posiada charakter graniczny, a mianowicie prywatnoprawny i publiczno-

prawny. Nie sposób więc ujmować funkcję ochronną, jaka znamionuje

prawo procesowe, przez pryzmat realizacji tylko i wyłącznie rozwiązań unor-

mowanych w obrębie prawa materialnego. Jak pisze K. Korzan: „Prawidło-

we zagwarantowanie owych gwarancji przeciwdziała wynoszeniu się or-

ganów państwa i organów politycznych ponad obowiązujący porządek

prawny”

Zwolennicy względnej niezależności (odrębności) prawa procesowego,

formułując powyższą argumentację, nie podważają jednocześnie poglądu,

że celem rozwiązań procesowych jest realizacja postanowień prawa mate-

rialnego. Uznają bowiem, że normy procesowe są „jakby narzędziem, przy

pomocy którego normy prawa materialnego zostają wprowadzone w życie

tam, gdzie ich dobrowolne zastosowanie trafia na trudności”

. Jednocześnie

podkreślają fakt, że prawo procesowe nabiera obecnie bardziej samodziel-

nego charakteru. I dlatego nie sposób mówić o podrzędności, drugorzędnym

charakterze prawa procesowego wobec prawa materialnego

. Jak bowiem

należałoby rozumieć ową podrzędność i czy jest w ogóle zasadne traktowa-

nie jednego działu prawa w stosunku do drugiego w takich kategoriach?

„Służebna rola prawa proceduralnego wobec prawa materialnego oznacza-

łaby nieuzasadnione zróżnicowanie rangi tych dwóch działów prawa i przy-

znanie jednemu z nich rangi wyższej”

. Czym innym jest ujmowanie posta-

nowień prawa procesowego jako służących realizacji, urzeczywistnieniu

(postanowień) prawa materialnego, a czym innym jest rozumienie prawa

Takie stanowisko przyjmuje m.in. K. Korzan, Praworządność a zagadnienie jedności postępowania cywil-

nego z punktu widzenia stosunku do prawa materialnego (w:) Studia z procesu cywilnego, pod red. K. Ko-

rzana, Katowice , s. i n. Autor problem ten rozpatruje także w kontekście prawa skargi,

roszczenia procesowego i roszczenia materialnego. Zob. Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warsza-

wa , rozdz. II; K. Korzan, Roszczenie procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego w kontekście

prawa dostępu do sądu i prawa do powództwa (w:) Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza, pod red.

A. Marciniaka, Łódź , passim.

K. Korzan, Praworządność a zagadnienie…, s. .

M. Waligórski, Proces cywilny…, s. .

Kwestię tę podnosi J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych…, s. 0–. Zob. także

M. Sawczuk, O celach i funkcjach postępowania cywilnego procesowego i nieprocesowego (niespornego) (w:)

Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza, pod red. A. Marciniaka, Łódź , s. 3 i n.

K. Jandy–Jendrośka, J. Jendrośka (w:) System prawa administracyjnego, t. III, pod red. T. Rabskiej,

J. Łętowskiej, Wrocław , s. 3.

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

procesowego jako działu prawa w kategoriach czysto instrumentalnych.

Wyrazem tych wątpliwości jest głos K. Korzana. Wyraża on sprzeciw wobec

instrumentalnego traktowania prawa procesowego. Wyraźnie poruszony

stwierdza, że „dalsze dyskredytowanie postępowania godziłoby w najży-

wotniejsze interesy narodu, gdyż obezwładniałoby możliwość ochrony praw

podmiotowych obywateli w różnych sferach życia społecznego”

Wydaje się, że podniesioną już argumentację, podważającą zasadność

rozpatrywania prawa procesowego w kategoriach podrzędności, można

uzupełnić o jeszcze jedno spostrzeżenie. Otóż, utożsamianie instrumental-

nego charakteru, jaki znamionuje prawo procesowe z drugorzędnością, wy-

daje się być obarczone błędem przesunięcia kategorialnego. O ile bowiem

instrumentalny aspekt jest właściwością prawa, o tyle podrzędność już nią

nie jest. Świadczą o tym także przeprowadzone rozważania o „instrumen-

talizacji”

. Termin ten w żadnej z wyróżnianych konotacji jego znaczeń nie

jest pojmowany jako podrzędność. Poza tym instrumentalny charakter nie

jest immanentną właściwością prawa proceduralnego. Prawo to, obok instru-

mentalnego, znamionuje również i komunikacyjny aspekt. Dwoistość prawa

proceduralnego można zaobserwować przeprowadzając analizę podstawo-

wych, dla tego prawa, pojęć np. stosunku prawnoprocesowego czy też re-

fleksji nad istotą tegoż prawa

Autorzy stojący na stanowisku względnej niezależności prawa proce-

sowego przedmiotem badań obejmują również problematykę pojęć praw-

nych. W odniesieniu do tej kwestii uznają, że przy ustalaniu zakresów zna-

czeniowych pojęć unormowanych w obrębie prawa procesowego nie (za-

wsze) jesteśmy związani postanowieniami prawa materialnego. Są bowiem

i takie kategorie, występujące w ramach prawa procesowego, jak np. zdolność

sądowa, których treść czy też zakres winny być określane na podstawie

postanowień tego prawa (procesowego) i z uwzględnieniem jego właści-

wości

Zwolennicy omawianego poglądu badają także związki prawa mate-

rialnego z prawem proceduralnym przez pryzmat czynności prawnych.

Inaczej, aniżeli autorzy stojący na stanowisku nadrzędności prawa material-

K. Korzan, Praworządność a zagadnienie…, s. 0.

Zobacz zbiór tekstów w tomie Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, pod red.

A. Kozaka, Wrocław 000. W szczególności odsyłam do artykułu redaktora tego tomu (Instrumental-

ność a instrumentalizacja prawa, s. i n.).

Z. Resich, Istota..., passim.

Szerzej kwestię tę omawia W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne…, s. . Zob. także J. Mokry, Czyn-

ności procesowe..., rozdz. IV.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

nego, uznają, że czynności procesowoprawne są odrębne od materialnopraw-

nych. Na różnice między czynnościami materialnoprawnymi a czynnościami

procesowymi wskazuje m.in. M. Piekarski

. W studium poświęconym związ-

kom czynności materialnoprawnych z czynnościami procesowymi wykazu-

je on, że odrębności te dotyczą: a) rodzajów podmiotów, względem których

dokonuje się tych czynności, b) odmiennego znaczenia woli i wiedzy w obu

omawianych czynnościach, c) ich wykładni, d) skutków prawnych, do jakich

prowadzą.

Na tle podjętych (w wyżej wymienionych punktach) rozważań M. Pie-

karski zauważa, że: „Opisane (...) cechy diagnostyczne czynności material-

noprawnych i czynności procesowych różnią się od siebie w takim stopniu,

że odrębności istniejące między tymi cechami (czynnościami) uniemożliwia-

ją ich jednakowe unormowanie”

. I mimo istniejących związków między

oboma rodzajami czynności, „czynność materialnoprawna nie stanie się (...)

czynnością procesową, nie uzyskuje bowiem cech właściwych dla ostatnio

wymienionej czynności i dlatego też nie ma »mieszanego« charakteru jed-

nocześnie materialnoprawnego i procesowego”

. Dlatego: „Wydaje się, że

także wyniki powyższych rozważań przemawiają za prawidłowością zazna-

czonej linii rozwojowej

”, ukazującej odrębność prawa procesowego wzglę-

dem prawa materialnego. Podobną konkluzję można wyprowadzić z rozwa-

żań przeprowadzonych przez J. Mokrego

. Myślą przewodnią dociekań nad

czynnościami procesowymi względem czynności materialnopranych jest

ukazanie, iż czynności procesowe stanowią odrębną kategorię pojęciową.

Mimo widocznych znamion łączących czynności procesowe z czynnościami

materialnoprawnymi, wskazuje jednak, że w żadnym razie nie można tych

rodzajów czynności utożsamiać.

Formułowane w piśmiennictwie stanowisko jest obecne także w dzia-

łalności orzeczniczej. W jednym bowiem z orzeczeń Sąd Najwyższy przyjął,

że skuteczność czynności materialnoprawnych należy rozpatrywać w świet-

le przepisów prawa materialnego, a czynności procesowych odpowiednio

na tle przepisów procesowych. Dystynkcję tę należy zachować także wtedy,

M. Piekarski, Czynności materialnoprawne a czynności procesowe w sprawach cywilnych (wybrane zagad-

nienia), Studia Prawnicze 3, z. 3, passim, w szczególności s. –3; W. Siedlecki, Prawo proceso-

we cywilne..., s. –. Zob. także polemikę Z. Resicha z rozważaniami M. Piekarskiego, Istota...,

s. –.

M. Piekarski, Czynności materialnoprawne..., s. .

Tamże, s. .

Tamże, s. –.

J. Mokry, Czynności procesowe..., s. –0 i –.

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

gdy element materialnoprawny i procesowy występuje w postępowaniu

cywilnym w sposób sprzężony

. Należy jednak podkreślić, że powyższe

stanowisko Sądu Najwyższego nie jest jednoznaczne i w samym orzeczni-

ctwie dostrzec można głosy podważające słuszność przyjęcia takiej wy-

kładni

Przedstawione poglądy na temat: a) ustalania zakresów znaczeniowych

pojęć prawnych, b) czynności prawnych, c) interpretacji rozwiązań unormo-

wanych w ramach prawa procesowego, wpisują się w ramy tezy głoszącej

odrębność (niezależność) prawa procesowego wobec prawa materialnego.

Odrębność ta — jak wynika z wyrażanych poglądów — przejawia się w pro-

cesie interpretacji, przyjmowaniu odpowiednich reguł, które uwzględniają

właściwości prawa procesowego.

4.3. Stanowisko autora

W ramach podjętych rozważań nad charakterem relacji między prawem

materialnym a prawem procesowym uwagę zwracają dwie kwestie.

Pierwsza z nich dotyczy przyjętego podejścia badawczego. Znamienne

jest to, iż rozważania te są podejmowane przede wszystkim przez procesu-

alistów

. Jak zauważył już W. Broniewicz: „Charakterystyczne jest, że ani

w ustawodawstwie cywilnym, ani w poświęconej mu doktrynie nie określa

się prawa materialnego jako prawa materialnego. Nie ma bowiem ku temu

potrzeby ani żadnego uzasadnienia. Dopiero ustawodawstwo cywilnopro-

cesowe, a w ślad za nim zajmująca się ustawodawstwem doktryna wprowa-

dza pojęcie prawa materialnego (…) przeciwstawiając to prawu procesowe-

mu (...) i zajmując się rozgraniczaniem obu tych rodzajów prawa”

. Można

Postanowienie SN z stycznia r. (II PZ 3/), Nowe Prawo 0, nr 3, s. 0 i n.

Rekonstrukcję prowadzonych sporów co do rozumienia czynności procesowych, uczyniła M. Ję-

drzejewska na przykładzie tzw. umów przedwstępnych, zob. Wpływ czynności procesowych na bieg

przedawnienia, Warszawa , s. –.

Problematyka ta podejmowana jest także przez przedstawicieli prawa materialnego, zob.

S.M. Grzybowski, Dzieje prawa, Ossolineum , s. 3. Autor pisze m.in.: „formalne prawo cywil-

ne, jakkolwiek pożądane jest jego uzgodnienie z materialnym prawem cywilnym, może jednak

odbiegać i nieraz odbiega daleko w swych zasadach od prawa materialnego”.

W. Broniewicz, Normy przesłanki i zarzuty jurysdykcyjne w procesie cywilnym (Przyczynek do zagadnienia

stosunku prawa materialnego i prawa procesowego), Studia Prawno–Ekonomiczne , t. II, s. –.

W podobnym tonie wypowiedział się A. Ohanowicz. Pisze o tym M. Sawczuk, Ogólne i ścisłe związ-

ki prawa cywilnego procesowego z materialnym (w:) Z zagadnień prawa materialnego, pod red. J. Ledziń-

skiego, Białystok , s. .

Zdolność sądowa a zdolność prawna

więc postawić pytanie: dlaczego tak jest, z jakich powodów rozważania nad

związkami prawa materialnego z prawem procesowym są podejmowane

przede wszystkim przez procesualistów?

Wydaje się, że punktem wyjścia prowadzonej refleksji o związkach

prawa materialnego z prawem procesowym, nie było jedynie ukazanie od-

rębności gałęziowej. Wskazuje na to przyjęte przez wielu procesualistów

podejście badawcze. Odznacza się ono przywiązywaniem istotnej wagi do

badań nad wzajemnymi zależnościami postanowień materialnych i proce-

sowych, aby nie dopuścić do dyskredytacji prawa procesowego przez błęd-

ną wykładnię norm tego prawa. Dlatego, jak piszą zwolennicy niezależności

prawa procesowego, konieczne jest wieloaspektowe podejście do rozpatry-

wania poszczególnych kategorii prawnych prawa procesowego, które

uwzględniać będzie zarówno kontekst materialnoprawny, jak i procesowy

badanego przedmiotu

. Głos zwolenników niezależności prawa procesowe-

go od prawa materialnego stanowi wyraz troski o przyjęcie właśnie takiego

podejścia do badanych przedmiotów.

Czyż nie jest bowiem tak, że przepisy ujęte w prawie procesowym

wywierają wpływ na przepisy w prawie materialnym (i na odwrót)? Czyż

nie jest i tak, że wiele spośród kategorii prawnych ma charakter mieszany,

jak np. ciężar dowodu lub potrącenia w postępowaniu nakazowym

Zwolennicy odrębności prawa procesowego na postawione pytania

udzielają odpowiedzi twierdzących. Podkreślają, że związek między prawem

materialnym a prawem procesowym nie ma charakteru jednokierunkowego.

Można jedynie mówić o wzajemnej relacji

. Wskazuje na to A. Jakubecki:

„Problematyka prejudycjalności w postępowaniu cywilnym, chociaż anali-

zowana z reguły z punktu widzenia prawa procesowego, obejmuje jednak

szereg zagadnień związanych ściśle z prawem cywilnym materialnym, uwi-

Takie podejście wydaje się przyjmować A. Jakubecki, Problem prejudycjalności na tle stosunku prawa

cywilnego procesowego do prawa cywilnego materialnego, Annales Universitatis Mariae Curie–Skłodow-

ska, vol. XXIX, Sectio G, , s. i n. W podobnym tonie wypowiadają się m.in. M. Sawczuk,

O celach i funkcjach postępowania cywilnego…, passim; tenże, Unormowania procesowe, Zeszyty Naukowe

Instytutu Badania Prawa Sądowego , z. , s. i n.; A. Zieliński (w:) System prawa prywatnego.

Prawo cywilne — część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 00, t. II, s. .

M. Gutowski, Potrącenie w postępowaniu nakazowym — relacja między prawem materialnym a procesowym,

Przegląd Prawa Handlowego 00, nr , s. 3.

M. Waligórski, Funkcja prawa…, s. 0–. Autor pisze o prawie procesowym: „Podobnie jak prawo

materialne reguluje wzajemne prawa i obowiązki jednostek, tak i prawo procesowe czyni to na

terenie procesu, regulując na tym terenie przede wszystkim stosunki jednostki do państwa. W tej

zatem mierze posiadają normy prawa procesowego i materialno–prawną skuteczność”. Zob. także

M. Sawczuk, Ogólne i ścisłe związki..., passim.

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

daczniając związek, w jakim pozostają te działy prawa”

. W podobnym tonie

wypowiada się również M. Jędrzejewska: „Jeżeli zatem chce się widzieć

pełen obraz jakiejkolwiek instytucji prawa materialnego, należy skonfronto-

wać jej założenia z rozwiązaniami, do jakich dochodzi na styku z prawem

procesowym. Naturalnie wpływ prawa procesowego będzie większy w wy-

padku jego wyraźnych powiązań z instytucjami przewidzianymi w prawie

materialnym”

Powyższe stanowiska są bliskie również W. Siedleckiemu, który (w stu-

dium poświęconym związkom prawa materialnego z prawem procedural-

nym) z całą stanowczością stwierdza: „Z wewnętrznej łączności prawa pro-

cesowego cywilnego i odpowiadającego mu prawa materialnego płynie cały

szereg konsekwencji. Przede wszystkim zaś konsekwencją takiej łączności

jest wspólność pewnych pojęć prawnych, względnie wzajemne ich uzupeł-

nianie się oraz oddziaływanie wzajemnych czynności prawnych dokonywa-

nych w oparciu o przepisy obu tych działów prawa”

. Dalej zauważa: „Kon-

sekwencją bowiem wewnętrznej łączności obu tych działów prawa musi być

to, że czynność podjęta na podstawie przepisów jednego działu prawa może

wywoływać nie tylko skutki prawne, przewidziane przepisami tego działu

prawa, ale także skutki prawne związane przez przepisy drugiego działu

prawa, o ile oczywiście czynność ta odpowiada warunkom określonym przez

odpowiednie przepisy tego działu prawa”

Formułując powyższe uwagi W. Siedlecki jednocześnie dostrzega, że

nie udzielają one odpowiedzi na podstawowe pytanie, a mianowicie: czy

proces wykładni poszczególnych kategorii należy dokonywać w oparciu

o zasady, założenia prawa materialnego, czy też prawa proceduralnego?

Poszukując nań odpowiedzi dochodzi do następującej konkluzji: „W każdym

więc wypadku należy badać, czy właściwym terenem, na którym to pojęcie

— a także czynność (dop. P.K.) wyrosło i na którym ma ono być w pierwszym

rzędzie stosowane, jest prawo cywilne czy prawo procesowe”

Z powyższych rozważań można wyprowadzić następujący wniosek:

kategorie materialnoprawne przenikają się z kategoriami procesowymi.

Uwzględnienie tego wydaje się być konieczne przy dokonywaniu wykładni

interesujących nas przedmiotów. Przyjmując takie podejście będziemy od-

A. Jakubecki, Problem prejudycjalności..., s. 3.

M. Jędrzejewska, Wpływ czynności procesowych..., s. .

W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne..., s. 0–.

Tamże, s. .

W. Siedlecki, Prawo procesowe cywilne..., s. .

Zdolność sądowa a zdolność prawna

powiadali na pytanie nie tylko, czy rozpatrywane czynności np. czynności

egzekucyjne są czynnościami materialnoprawnymi czy też proceduralnymi,

ale także np. jakie skutki prawne one wywołują, zarówno w ujęciu prawa

materialnego, jak i proceduralnego. Takie podejście można dostrzec w wielu

opracowaniach, w których autorzy zastanawiają się nad skutkami material-

nymi i odpowiednio procesowymi rozpatrywanych instytucji

Kolejna (druga) kwestia dotyczy dostrzeżonych trudności w heury-

stycznym walorze przedstawionych rozważań o związkach prawa material-

nego z prawem proceduralnym. Trudności tych można upatrywać w przy-

jęciu dwóch następujących założeń.

Pierwsze z nich polega na przyjęciu dychotomicznego podziału prawa:

na prawo materialne i prawo procesowe. Odwołując się (ponownie) do roz-

różnienia F. Longchampsa na pojęcia przedmioty i pojęcia narzędzia, można

powiedzieć, że w ramach prowadzonych rozważań przyjmowane narzędzia

są nieadekwatne do badanego przedmiotu

. Jeśli bowiem badana rzeczywi-

stość nie podlega podziałowi dychotomicznemu, to nie można wobec jej

systematyzacji stosować narzędzi właściwych dla tego podziału. Posługując

się bowiem siatką pojęciową, która jest nieadekwatna do istniejącej rzeczy-

wistości, nie sposób rozwiązywać pojawiające się w niej (tej rzeczywistości)

problemy. To, iż w rzeczywistości nie mamy do czynienia z podziałem dy-

chotomicznym potwierdza problematyka m.in. czynności prawnych. Za-

uważmy, że nie sposób mówić np. o czynnościach egzekucyjnych, posługu-

jąc się podziałem: czynności materialnoprawne, czynności prawnoprocesowe.

Uwaga ta dotyczy nie tylko czynności egzekucyjnych, ale — jak przekony-

wająco dowodzi A. Jakubecki — w ogóle problematyki czynności prawnych

Przykładem (tego) są pojawiające się wątpliwości przy określeniu statusu

prawnego, np. ugody sądowej, której znaczenie można określać przez pry-

zmat przepisów kodeksu cywilnego, jak i kodeksu postępowania cywilnego

Stawiając pytanie, czy ugoda ta stanowi: a) czynność materialnoprawną,

b) czynność procesową, c) czynność materialną i procesową, J. Lapierre wska-

zuje, że umowa ta jest, z jednej strony, czynnością materialnoprawną, a z dru-

Zob. np. J. Lapierre, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa , s. –; M. Jędrze-

jewska, Wpływ czynności procesowych na bieg przedawnienia, Warszawa , s. –.

F. Longchamps, O używaniu pojęć w naukach prawnych, Zeszyty Naukowe UWr, Prawo VII, Wrocław

0, s. –.

Miałem sposobność rozmowy z prof. dr. hab. Andrzejem Jakubeckim z okazji publicznej obrony

mojej pracy doktorskiej, której to Profesor był recenzentem.

Przykład ugody sądowej jako umowy cywilnoprawnej przywołuję za J. Lapierre, Ugoda sądowa...,

s. i n.

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

giej strony czynnością procesową. Plastycznie obrazując tę kwestię, wielu

spośród procesualistów określa ugodę sądową „ugodą cywilnoprawną odzia-

ną w szatę procesową”

. Koherentne z nakreśloną konkluzją wydają się być

uwagi M. Jędrzejewskiej, która, analizując wpływ czynności procesowych

na bieg przedawnienia, wychodzi od następującej tezy: „(...) efektem ścisłe-

go powiązania prawa materialnego z prawem procesowym są materialno-

prawne skutki czynności prawnych. Skutki te wynikają z unormowań za-

równo materialnoprawnych, jak i procesowych, przy czym ich regulacja może

być różna”

Wziąwszy powyższe spostrzeżenia pod uwagę, wydaje się, że nie moż-

na rzeczywistości prawnej pojmować w kategoriach dychotomicznych. Nie

można bowiem klasyfikować rozpatrywanych czynności według schematu:

czynność materialnoprawna, czynność procesowoprawna. Nieużyteczność

narzędzi, właściwych dla podziału dychotomicznego, potwierdza także prob-

lematyka normy prawnej. Nie jest bowiem tak, ażeby odkodowana norma

była zawsze „czystą” normą procesową czy też materialną

. Występują bo-

wiem i takie normy, które mają charakter pograniczny. Można więc jedynie

mówić o egzemplarzach wzorcowych norm: materialnych i procesowych.

Dla pierwszych z wymienionych będą to normy dotyczące praw i obowiąz-

ków wynikające ze stosunków prywatnoprawnych, mające wpływ na treść

merytorycznego rozstrzygnięcia. Dla drugich będą to normy regulujące wa-

runki, sposoby i tryby poszukiwania ochrony sądowej

Poczynione uwagi ukazują trudności, jakie wiążą się z dokonywaniem

ścisłego rozgraniczenia. Dlatego też projekty, których celem jest ustalenie

linii demarkacyjnej między prawem procesowym a prawem materialnym,

np. w oparciu o rozgraniczenie norm materialnoprawnych i proceduralnych,

skazane są na niepowodzenie

. Stąd trudności z odpowiedzią na pytania:

czym jest norma materialnoprawna, norma proceduralna czy też z identyfi-

L. Rosenberg, Lehrbuch des deutschen Zivilprozessrechts, Berlin , podaję za J. Lapierre, Ugoda sądo-

wa..., s. .

M. Jędrzejewska, Wpływ czynności procesowych..., s. .

Problem ten podnosili już w literaturze m.in. H. Trammer, O właściwe miejsce dla „czystych” norm

materialnych prawa cywilno–jurysdykcyjnego (Na marginesie prac nad kodyfikacją prawa cywilnego), Prze-

gląd Notarialny , t. , z. I–II; W. Broniewicz, Normy, przesłanki i zarzuty jurysdykcyjne..., passim.

Takie stanowisko przyjmuję za H. Trammerem, O właściwe miejsce dla „czystych” norm…, passim,

w szczególności s. ; zob. także W. Broniewicz, Normy, przesłanki i zarzuty jurysdykcyjne…, passim

oraz podaną w obu artykułach literaturę.

Takie próby podejmuje m.in. J. Jodłowski, O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych..., s. ; por.

J. Filipek, Podział na prawo materialne i formalne. Kryteria i praktyczne wartości (w:) Prawo. Administracja.

Gospodarka. Księga ku czci Profesora Ludwika Bara, Ossolineum 3, s. i n.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

kacją konkretnych egzemplarzy np. norm jurysdykcyjnych według schema-

tu: norma materialna bądź proceduralna

Drugie założenie, które wydaje się stawiać pod znakiem zapytania

wyjaśniający walor prowadzonej refleksji, dotyczy rozpatrywania prawa

materialnego i prawa procesowego jako działów prawa. Ujmowanie stosun-

ku prawa materialnego do prawa procesowego jako działów prawa nie od-

daje złożoności systemu prawnego, w której np. o charakterze normy (ma-

terialnoprawnej, procesowej) ma decydować kryterium miejsca

. Wystarczy

bowiem „pobieżny rzut oka”, aby dostrzec, że dokonywanie takich podziałów,

w odniesieniu do wielu spośród rozpatrywanych norm, ma charakter tech-

niczny, nieoddający jej właściwości jak i treści. Dlatego otrzymywany obraz,

będący następstwem tych rozgraniczeń, jest częstokroć niejasny. Istniejące

wątpliwości zamiast zostać wyjaśnione wydają się jeszcze narastać. Coraz

częściej zauważa się, że differentia specifica między prawem materialnym

a prawem proceduralnym, nie tkwi w kryterium miejsca, w którym znajdu-

je się norma, ale w treści oraz funkcji, jaką spełniają odpowiednio normy

materialnoprawne oraz normy procesowe. „Na zakwalifikowanie przez na-

ukę pewnej normy prawnej jako przynależnej do tego czy owego działu

prawa, nie ma wpływu okoliczność, w jakiej ustawie norma ta jest zamiesz-

czona”

. Wydaje się bowiem, że źródeł wielu problemów szczegółowych

można poszukiwać nie tyle w odrębności gałęziowej, w ramach której dany

przepis jest unormowany, ile w odmiennych rodzajach prawa, jakie wyra-

żają, odpowiednio prawo materialne i prawo proceduralne

. Wyrazem tych

tendencji są prowadzone w piśmiennictwie rozważania o związkach prawa

materialnego z prawem proceduralnym jako koncepcjach procesu

W. Broniewicz, Normy, przesłanki i zarzuty jurysdykcyjne…, s. i n. Zob. także rozważania na temat

tzw. umów przedwstępnych, M. Jędrzejewskiej, Wpływ czynności procesowych..., s. –.

Jednym z pierwszych, który podniósł tę kwestię był H. Trammer, O właściwe miejsce dla „czystych”

norm..., s. 0.

Tezy tej broni H. Trammer, O właściwe miejsce dla „czystych” norm..., s. 0.

Poza zakresem rozważań pozostawiam fakt, iż wiele przepisów proceduralnych jest unormowanych

w obrębie prawa materialnego i na odwrót.

Rozpatrywanie prawa materialnego i prawa procesowego jako koncepcji procesu stanowi (jak

myślę) pomost między ujmowaniem ich jako dyscyplinami prawoznawstwa a rodzajami prawa.

Jednakże podjęcie rozważań nad prawem materialnym i prawem proceduralnym jako rodzajów

prawa wymaga odrębnego opracowania. Kwestię tę podniosłem w artykule: Materialne i procedural-

ne aspekty prawa. Wstęp do rozważań nad przejawami proceduralizacji w prawie europejskim (w:) Z zagadnień

teorii i filozofii prawa. Teoria prawa europejskiego, pod red. J. Kaczora, Wrocław 00, s. 3 i n.

Charakter relacji prawa procesowego do prawa materialnego

5. Klasyczna i postklasyczna koncepcja procesu

Przejawem odejścia od rozpatrywania prawa materialnego i proceso-

wego jako gałęzi prawoznawstwa na rzecz pojmowania ich jako rodzajów

prawa są podejmowane w piśmiennictwie rozważania nad klasyczną

i postklasyczną koncepcją procesu. Przyjrzyjmy się więc bliżej podstawowym

tezom głoszonym w ramach: a) klasycznej koncepcji procesu, b) postklasycz-

nej koncepcji procesu

5.1. Klasyczna koncepcja procesu

Jedna z podstawowych tez, jaką przyjmują przedstawiciele klasycznej

koncepcji procesu, głosi, że prawo materialne ma charakter nadrzędny wobec

prawa procesowego. Autorzy identyfikują prawo materialne z normami ma-

terialnoprawnymi jako regułami, które stanowią punkt odniesienia do kon-

struowania programu klasycznej koncepcji procesu. Program ten znamionu-

je przyjęcie następujących założeń:

Po pierwsze, prawo procesowe jest tylko techniką realizacji prawa ma-

terialnego. Procedura jest więc narzędziem służącym urzeczywistnieniu norm

wyprowadzanych z prawa materialnego.

Po drugie, tylko normy materialnoprawne (jako normy ogólne i abs-

trakcyjne) są podstawową formą regulacji stosunków społecznych. To one

bezpośrednio wyznaczają zachowanie się adresata.

Po trzecie, prawo materialne zawiera normy, tylko i wyłącznie substan-

cjalne, a prawo procesowe normy instrumentalne

Przyczynkiem do rozważań w tym zakresie, w rodzimej nauce, są prace L. Morawskiego, Argumen-

tacje, racjonalność prawa…, rozdz. . i .3, tenże, Główne problemy…, rozdz. VII.

Stanowisko takie wyraża m.in. W. Siedlecki, Istota procesu cywilnego z punktu widzenia interesów państwa

i jednostki, Państwo i Prawo , z. –, s. –. Autor pisze, że normy prawne w ścisłym tego

słowa znaczeniu, czyli tzw. substancjalne cechuje to, że „stosownie do swej treści konkretyzują się

nadając poszczególnym podmiotom prawnym możność takiego zachowania się, które by odpowia-

dało ich interesom, równocześnie nakładając na inne podmioty prawne odpowiednie obowiązki

prawne. W ten sposób powstają prawa podmiotowe (...)”, s. . Natomiast normy instrumentalne

„mają za zadanie regulować stosowanie norm w ścisłym znaczeniu, przeto ich konkretyzacja musi

się przejawiać w przyznaniu poszczególnym jednostkom lub innym podmiotom prawnym mocy

wywołania skutku prawnego, który by odpowiadał zgodnemu z prawem stosowaniu jakiejś normy

prawnej w ścisłym znaczeniu (...), s. . W. Siedlecki w celu potwierdzenia słuszności przyjętego

podziału odsyła Czytelnika do zaproponowanego przez C. Znamierowskiego (Podstawowe pojęcia

teorii prawa, wyd. , Poznań 3) podziału norm na normy: konstrukcyjne i koercytywne.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Z taką wizją stosunku prawa materialnego do prawa procesowego

mamy do czynienia w piśmiennictwie począwszy od wielkich kodyfikacji

w XIX wieku. Jak podkreślają zwolennicy tego programu, przyjęcie powyż-

szych postulatów (zarówno przez ustawodawcę, jak i praktykę prawniczą)

ma zapewnić porządek prawny, w którym prawo materialne będzie pełnić

rolę nadrzędną. Zatem, zarówno w ramach procesu tworzenia, jak i stoso-

wania prawa, należy kierować się normami materialnoprawnymi. Ich zasto-

sowanie zapewni przewidywalność podejmowanych decyzji. Będą one bo-

wiem legitymowane przez normy materialnoprawne bez jakiejkolwiek moż-

liwości ich modyfikacji. I dlatego rozstrzygnięcia procesowe winny być

dostosowane do materialnoprawnych. Co więcej, powinny być przez nie

legitymowane

. W ten sposób spełnią projektowany ideał porządku praw-

nego. Można więc powiedzieć, że w zastosowaniu norm materialnoprawnych

upatruje się realizacji projektowanego porządku, jaki preferują zwolennicy

klasycznej koncepcji.

Program klasycznej koncepcji procesu nie odnosi się jedynie do prob-

lemu legitymizacji prawa czy też funkcji norm procesowych względem norm

materialnych. Formułowane, w ramach tego programu, postulaty dotyczą

także i innej problematyki, np. postępowania dowodowego (kwestii, co moż-

na uznać w procesie sądowym za dowód) czy też metod rozwiązywania

sporów. Zwolennicy omawianej koncepcji procesu za właściwą metodę roz-

strzygania sporów uznają tryb adjudykacyjny, a nie rozwiązania za pomocą

trybu arbitrażowego czy też mediacyjno–koncyliacyjnego

. Przyjmują, że

spór winien być rozstrzygnięty, a nie rozwiązywany na drodze orzeczenia

podmiotu trzeciego.

Natomiast w zakresie aksjologii prawa zwolennicy klasycznej koncep-

cji procesu stoją na stanowisku, że prawo winno być oparte na statycznej

ideologii wykładni, odwołującej się do takich wartości jak: przewidywalność,

pewność decyzji. To konsekwencja pojmowania prawa bliskiego założeniom

pozytywistycznej wizji. Rozpatrywanie bowiem procesu jako służącego urze-

czywistnieniu prawa materialnego prowadzi do tego, że najważniejszymi

zasadami jego organizacji stają się zasady legalizmu i prawdy obiektywnej

Szerzej H.M. Pawlowski, Aufgabe des Zivilprozesses, Zeitschrift für Zivilprozess , Heft –,

s. 3 i n.

Szerzej o wyróżnionych trybach: adjudykacyjnym, arbitrażowym, mediacyjno–koncyliacyjnym zob.

Z. Kmieciak, Mediacja i koncyliacja w prawie administracyjnym, Zakamycze 00, rozdz. I; A. Morek,

ADR — alternatywne metody rozwiązywania sporów w sprawach gospodarczych, Warszawa 00, s. –3;

zob. także podaną w obu wymienionych opracowaniach literaturę.

L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa..., s. .

Klasyczna i postklasyczna koncepcja procesu

Analizując założenia teorii klasycznej procesu L. Morawski dochodzi

do następującej konkluzji: „Stawiając sobie za cel efektywną realizację prawa

materialnego, teoria klasyczna dąży bowiem z jednej strony do zapewnienia

jak największej przewidywalności decyzji organów stosujących prawo, co

stanowi elementarny warunek skutecznego oddziaływania na stosunki spo-

łeczne, a z drugiej — do zapewnienia jak największego poczucia pewności

i bezpieczeństwa obywateli (...)”

5.2. Postklasyczna koncepcja procesu

W opozycji do tak rozumianej relacji prawa procesowego do prawa

materialnego powstał program, określany w nauce mianem postklasycznej

koncepcji procesu

. Program ten opiera się na sprzeciwie wobec: a) instru-

mentalnego traktowania prawa procesowego, b) fragmentarycznej ocenie

kategorii procesowych, która mogłaby w konsekwencji prowadzić do wad-

liwej ich wykładni.

Można więc powiedzieć, że postklasyczna koncepcja procesu wyraża

sprzeciw wobec ujmowania kwestii prawno–społecznych z uwzględnieniem

tylko jednego aspektu — materialnoprawnego. Jak pisze L. Morawski pro-

gram postklasycznej koncepcji procesu opiera się na odrzuceniu dwóch pod-

stawowych założeń jego klasycznej wizji.

Zgodnie z pierwszym założeniem normy procesowe pełnią funkcję

instrumentalną wobec norm materialnoprawnych. Instrumentalność ta po-

lega na tym, że normy procesowe mają jedynie urzeczywistniać porządek

prawny projektowany przez normy materialne. Nie mogą więc go modyfi-

kować.

Drugie założenie przyjmuje, że zawsze najlepszą metodą rozstrzygania

sporów jest zastosowanie norm materialnych. Dlatego to one powinny sta-

nowić podstawę podejmowanych decyzji

Wyrazem krytycznych głosów wobec powyższych założeń jest uznanie,

że prawo materialne, normy o tym charakterze nie mogą być jedynym regu-

latorem życia społeczno–gospodarczego.

Tamże, s. –.

Spośród procesualistów sceptycznie wobec założeń teorii klasycznej, wypowiedział się m.in.

K. Korzan, Praworządność a zagadnienie…, passim.

L. Morawski, Główne problemy…, s. .

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Idąc dalej, zwolennicy postklasycznej koncepcji procesu przyjmują, że

prawa procesowego nie można ujmować tylko w kategoriach instrumental-

nie podporządkowanych prawu materialnemu. Jak piszą, przyjęcie takiego

stanowiska jest nieuprawnione ze względu na złożoność systemu prawnego,

w którym normy materialne okazują się niekiedy zawodne. Zastosowanie

ich nie pozwala rozwiązać sporu i dlatego prawa procesowego nie można

ograniczać tylko do roli czysto instrumentalnej. Należy więc postawić pyta-

nie, czy rolą prawa procesowego nie jest, obok urzeczywistniania norm ma-

terialnoprawnych, pełnienie roli instrumentu komunikacyjnego w ramach

systemu prawnego, czy też narzędzia, za pomocą którego można modyfiko-

wać normy materialne? Udzielenie odpowiedzi twierdzącej pozwala rozpa-

trywać normy procesowe jako niezależną od norm materialnych, podstawę

do podjęcia decyzji. Kwestia ta zostanie szerzej omówiona w dalszych roz-

ważaniach.

W programie postklasycznej koncepcji procesu odnaleźć można również

postulaty odnoszące się do problematyki dotyczącej metod rozwiązywania

sporów. Zwolennicy postklasycznej koncepcji procesu uznają, że alternatyw-

nym dla adjudykacyjnego trybu rozwiązywania sporu są inne mechanizmy

np. konsensualnej czy też mediacyjnej regulacji konfliktów. To w nich upa-

truje się metody, których zastosowanie ma doprowadzić do faktycznego

rozwiązywania sporów.

L. Morawski, odnosząc postulaty postklasycznej koncepcji procesu do

postulatów formułowanych przez koncepcję klasyczną, dochodzi do wnio-

sku, że w modelu materialnoprawnym rola podmiotu rozstrzygającego kon-

flikt ogranicza się do zastosowania reguł, a tym samym proces sądowy redu-

kuje się, nieomal tylko i wyłącznie, do techniki realizacji prawa materialnego,

upodabniając się do postępowania administracyjnego — inaczej aniżeli

w ramach modelu komunikacyjnego. Jej podstawowym postulatem jest bo-

wiem rozwiązanie konfliktu m.in. przez oddanie go (konfliktu) w ręce uczest-

ników

Ponadto zwolennicy postklasycznej koncepcji procesu odrzucają pozy-

tywistyczne ujęcie prawa jako techniki celowej organizacji stosunków spo-

łecznych. Ujęcie to leży u podstaw klasycznej koncepcji procesu, zakładają-

cej instrumentalizację prawa procesowego jako środka służącego realizacji

prawa materialnego. Odrzucenie koncepcji pozytywistycznej wiąże się

L. Morawski, Dwa podejścia do prawa — kilka uwag (w:) Prawo i prawoznawstwo wobec zmian społecznych,

pod red. H. Rota, Wrocław 0, s. –.

Klasyczna i postklasyczna koncepcja procesu

z opowiedzeniem się za ujęciem hermeneutycznym prawa jako faktu inter-

pretacyjnego, który odwołuje się do retoryczno–topicznej, a przede wszyst-

kim komunikacyjnej koncepcji racjonalności tworzenia i stosowania prawa.

Przejawem tego jest przyjęcie preferencji aksjologicznych (argumentacji)

opartych w większym stopniu na dynamicznej ideologii wykładni, inaczej

aniżeli w klasycznej koncepcji procesu, którą znamionują wartości bliskie

statycznej ideologii wykładni. Konsekwencją tego jest odwoływanie się przez

zwolenników postklasycznej koncepcji procesu do takich wartości jak: efek-

tywność, elastyczność prawa.

5.3. Stanowisko autora

W rozważaniach nad klasyczną i postklasyczną koncepcją procesu na

plan pierwszy wysuwa się kwestia ustalenia charakteru relacji między pra-

wem materialnym a prawem procesowym. Określenie tego stosunku stano-

wi punkt wyjścia w ramach czynionych badań. Jednakże przedmiotem ana-

liz są obejmowane również i inne kwestie dotyczące np. metod rozstrzygania

sporu w trybie adjudykacyjnym albo rozwiązywania sporów w trybie kon-

traktowym, mediacyjno–koncyliacyjnym czy też arbitrażowym

. Należy

zwrócić w tym miejscu uwagę na ugruntowane już w literaturze odróżnienie

w posługiwaniu się terminami „rozstrzygnięcie” i „rozwiązanie”

. O ile bo-

wiem „rozstrzygnięcie” kończy często spór w sensie formalnym, na skutek

orzeczenia mającego moc wiążącą, o tyle mówiąc o „rozwiązaniu” mamy na

myśli dążenie do faktycznego zakończenia sporu, często przy współudziale

zainteresowanych stron. Można więc powiedzieć, że tryb adjudykacyjny

odpowiada założeniom modelu materialnoprawnego, a tryb kontraktowy

Nie jest to jedyna podejmowana problematyka. Wydaje się, że można do niej zaliczyć także badania

nad aksjologicznymi podstawami prawa procesowego w odniesieniu do prawa materialnego. Prob-

lem ten podjął m.in. Z. Resich, Istota..., rozdz. XIV; K. Piasecki, Antropologiczne i aksjologiczne podsta-

wy prawa cywilnego procesowego (w:) Filozofia prawa a tworzenie i stosowanie prawa. Materiały Ogólnopol-

skiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 11 i 12 czerwca 1991 roku w Katowicach, pod red.

B. Czecha, Katowice , s. i n.

Odróżnienie w posługiwaniu się terminami „rozstrzygnięcie”, „rozwiązanie” przyjęto za A. Koryb-

skim, Alternatywne rozwiązywanie sporów w USA, Lublin 3, s. 3–3. Autor terminowi „rozstrzyg-

nięcie sporu” przypisuje charakter arbitralny, narzucenia decyzji kończącej spór, najczęściej przez

trzeci podmiot. Natomiast „rozwiązanie sporu” to proces, w którym zazwyczaj uczestniczy neutral-

ny trzeci podmiot, który nakłania strony do porozumienia, sam nie podejmuje wiążących w tej

sprawie decyzji. Pogląd ten wydaje się być powszechnie przyjmowany w literaturze. Ostatnio pisze

na ten temat Z. Kmieciak, Mediacja i koncyliacja…, s. –.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

i koncyliacyjny założeniom modelu proceduralnego. Natomiast arbitrażowy

jest wyrazem założeń obu wskazanych trybów

. Jest tak, bowiem w ramach

modelu adjudykacyjnego rozstrzygnięcie sporu następuje w wyniku zasto-

sowania reguł, natomiast w pozostałych trybach, w większym bądź mniej-

szym stopniu, to zainteresowane strony partycypują w jego rozwiązaniu.

Innymi słowy, różnica między nimi polega na tym, że dla trybu adjudyka-

cyjnego podstawową wartością jest realizacja reguł prawa materialnego, a dla

pozostałych jest nią (wartością) samo porozumienie się stron.

Można z pewnością powiedzieć, że refleksja nad koncepcją procesu ma

charakter ogólniejszy, aniżeli zakładano początkowo. Program postklasycznej

koncepcji procesu obejmuje nie tylko krytyczną analizę jej klasycznej posta-

ci, ale głosi postulaty wychodzące poza tę problematykę. Program ten odno-

si się bowiem do rzeczywistości społecznej. Dlatego uprawnione jest przyję-

cie poglądu, że koncepcja postklasyczna obszarem badań odejmuje nie tylko

problematykę procesu, ale i refleksję o charakterze ogólniejszym, dotyczącą

w ogóle porządku prawnego

. Prowadzone rozważania, w ramach koncep-

cji postklasycznej, są wyrazem nie tylko sporu między prawem materialnym

a prawem procesowym, ale między materialną a proceduralną koncepcją

prawa

. Potwierdzają to m.in. rozważania o alternatywnych metodach roz-

wiązywania sporu.

Podsumowując, można powiedzieć, że wpływ na program postklasycz-

nej koncepcji prawa ma nowy proces określany w piśmiennictwie mianem

proceduralizacji prawa. Na czym on polega?

6. Rozumienie proceduralizacji prawa

Wydaje się, że proceduralizacja kreuje nową wizję prawa, która nie

posiada jednolitego charakteru czy też programu z jasno określonymi tezami.

L. Morawski, Proces sądowy a instytucje alternatywne (na przykładzie sporów cywilnych), Państwo i Pra-

wo 3, z. , s. . Podobnie A. Morek, ADR — alternatywne metody…, s. –3;

Jednym z pierwszych, który w rodzimej nauce podjął tą tematykę był Z. Resich, Istota…, rozdz. XIII.

Wydaje się, że wpływ na to miały podjęte rozważania na VII Międzynarodowym Kongresie Proce-

sualistów w Würzburgu w 3 r. Zagadnienie to było podejmowane również w trakcie VIII Mię-

dzynarodowego Kongresu Prawa Procesowego, zob. w tym zakresie H. Roth, Die Vorschläge der

Kommision für ein europäisches Zivilprozeßgesetzbuch — das Erkenntnisverfahren, Zeitschrift für Zivilpro-

zess , Heft 3, s. i n.; M. Schack, Wechselwirkungen zwischen europäischen und nationalen Zivil-

prozesßrecht, Zeitschrift für Zivilprozess , Heft 3, s. i n.

Podobnie L. Morawski, Proces sądowy…, s. i n.

Rozumienie proceduralizacji prawa

Dlatego rozważania nad proceduralizacją należy zacząć od nakreślenia za-

gadnień, z jakimi jest związana, by w oparciu o nie zrekonstruować jej pod-

stawowe postulaty.

Jak już wspomniano, proceduralizacja wydaje się kreować nową wizję

prawa. Jej wyrazem są koncepcje ujmujące prawo jako: a) technikę (techno-

logiczna wizja prawa), b) rozmowę (komunikacyjna wizja prawa)

. Mimo

iż każda z powyższych koncepcji posiada znamiona właściwe dla procedu-

ralizacji, to nie sposób w oparciu o nie zrekonstruować jednolitego jej pro-

gramu. Nie tylko dlatego, że obie koncepcje prawa (technologiczna i komu-

nikacyjna) są odmienne, czy też ze względu na to, że w ramach każdej z nich

można wyróżnić wiele ujęć, ale również dlatego, że brak jednolitego progra-

mu jest wyrazem przyjmowanego przez zwolenników proceduralizacji pra-

wa podejścia badawczego. Polega ono na analizie rzeczywistości społecznej,

zachodzących w niej zmian, a nie na konstruowaniu jednolitego programu.

Poza tym, mówiąc o proceduralizacji, uprawione wydaje się twierdzenie, że

znajdujemy się na etapie, który znamionuje dostrzeganie przejawów tego

procesu. Niemożliwy wydaje się być obecnie całościowy jego opis. Dlatego

chcąc ustalić, czym jest proceduralizacja, konieczne jest nakreślenie podsta-

wowego obszaru badań, jaki podejmują zwolennicy tego procesu.

„Proceduralizacja prawa” jest przywoływana (w piśmiennictwie) w kon-

tekście rozważań nad rolą sędziego w procesie interpretacyjnym. Opisując

zachodzące w tym zakresie zmiany, zauważa się, że następuje odejście od

modelu subsumcyjnego na rzecz argumentacyjnego. Oznacza to, że podjęcie

decyzji opiera się nie na subsumcji, ale na poszukiwaniu takiej decyzji, która:

a) mogłaby liczyć na możliwie szeroką akceptację w świetle społecznie uzna-

wanych wartości, b) byłaby optymalna ze względu na prognozowane jej

konsekwencje

. Tekst prawny nie jest więc jedynym komponentem podej-

mowanej decyzji, a argumentację widoczną w procesie interpretacji znamio-

nuje różnorodność. Wydanie decyzji jest bowiem poprzedzone zastosowaniem

szeregu czynności interpretacyjnych. Podstawową różnicą obu wyróżnionych

modeli (subsumcyjnego i argumentacyjnego) nie jest ilość determinantów,

ze względu na które podejmuje się decyzje. Nie jest bowiem tak, że model

subsumcyjny ujmuje tekst jako jedyny komponent podejmowanej decyzji.

Nie jest również i tak, że model argumentacyjny odrzuca rolę tekstu w pro-

cesie stosowania prawa. Różnica między omawianymi modelami stosowania

L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa…, rozdz. II i IV; tenże, Główne problemy…, rozdz. III

i IV.

L. Morawski, Główne problemy..., s. .

Zdolność sądowa a zdolność prawna

prawa wyraża się w przyjęciu (na wstępie) odmiennego założenia. Model

subsumcyjny ujmuje stosowanie prawa jako proces przejścia od przesłanki

do wniosku. Oparty jest na opozycji podmiotu — przedmiotu poznania.

W jego ramach interpretator, jako podmiot zewnętrzny, ujmuje przedmiot,

czyli prawo (tekst) jako coś obiektywnego, mającego sens ontologiczny. Na-

tomiast model argumentacyjny przyjmuje założenie o istnieniu różnych

centrów, ośrodków poznania prawa. Odrzuca więc monocentryczny porzą-

dek. Proces stosowania prawa polega, nie tak jak w modelu subsumcyjnym

na przejściu od przesłanki do wniosku, ale na „ważeniu” przez interpretato-

ra argumentów. Model argumentacyjny wpisuje proces stosowania w sytu-

ację, w której podmiot odwołuje się do wielu centrów o charakterze: kultu-

rowym, politycznym, moralnym i formalistycznym. Odejście od modelu

subsumcyjnego na rzecz argumentacyjnego jest odczytywane w literaturze

jako przejaw proceduralizacji prawa.

Z procesem odejścia od modelu subsumcyjnego na rzecz argumenta-

cyjnego łączy się kolejne zagadnienie, w ramach którego omawiana jest „pro-

ceduralizacja prawa”. W dociekaniach nad argumentacją prawniczą mowa

jest o proceduralizacji na oznaczenie procesu odejścia od monizmu interpreta-

cyjnego na rzecz pluralizmu, czyli sytuacji, w której interpretator korzysta z za-

łożeń właściwych dla różnych modeli argumentacyjnych, nie ograniczając się

do jednego z wyróżnianych w piśmiennictwie, np. retoryczno–topicznego.

Termin „proceduralizacja prawa” jest również rozpatrywany w kontek-

ście rozważań nad charakterem podejmowanej decyzji (normodawczej

i sędziowskiej). O proceduralizacji prawa mówi się na oznaczenie: a) proce-

su odejścia od decyzji mającej walor rozstrzygnięcia na rzecz takiej, którą

znamionowałoby rozwiązanie istniejącego sporu oraz b) rozwoju alterna-

tywnych form rozwiązywania sporów (czyli pozasądowe rozstrzyganie spo-

rów na podkreślenie tego, że są to inne, aniżeli te określone w ramach postę-

powania spornego)

. Na tym tle sytuując proceduralizację wykazuje się, że

obecny wymiar sprawiedliwości charakteryzują alternatywne, w stosunku

do postępowań sądowych, metody rozwiązywania sporów. W ich ramach

można wyróżnić różne jej tryby: kontraktowy, mediacyjno–koncyliacyjny,

arbitrażowy, adjudykacyjny. Łączy je myśl, iż podejmowana decyzja powin-

na posiadać nie tyle walor rozstrzygnięcia, co rozwiązania

. Zgodnie z nią

L. Morawski, Proces sądowy a instytucje alternatywne (na przykładzie sporów cywilnych), Państwo i Pra-

wo 3, z. , passim; E. Kustra, Władczy oraz negocjacyjny typ tworzenia prawa. Szanse i zagrożenia, Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny , z. , passim.

A. Korybski, Alternatywne metody..., s. 3–3.

Rozumienie proceduralizacji prawa

proces sądowy powinien stać się dla stron konfliktu procesem porozumie-

wania się. Idea ta towarzyszyła już G. Radbruchowi przy podejmowaniu

refleksji nad działalnością wymiaru sprawiedliwości. Obrazując ją pisał „upra-

wialiśmy zbytnio chirurgię prawną, a zbyt mało prawną hygienę”

na ozna-

czenie sytuacji, w której dąży się do rozstrzygania, a nie rozwiązania sporu.

Ujmowanie proceduralizacji na tle alternatywnych metod rozwiązy-

wania sporów prowadzi do refleksji nad kulturą Dalekiego Wschodu

L. Leszczyński, kreśląc dociekania nad japońską kulturą prawną, wskazuje

na zakorzenioną w niej ideę kompromisu, konsensusu społecznego. Do po-

dobnych refleksji dochodzi I. Kamiński, czyniąc przedmiotem badań japoń-

ską i islamską kulturę prawną

. Dostrzega, że podejmowana decyzja musi

uwzględniać wszystkie strukturalne elementy kontekstu, w jakim spór się

pojawił, a więc między innymi poznanie społecznego tła sporu. Nieufność

do prawa w ujęciu (czysto) formalistycznym prowadzi do obchodzenia go

za pomocą innych możliwych środków społecznych. Konsekwencją tego jest

wielość spraw, które w ogóle nie trafią do postępowania sądowego bądź też

w trakcie postępowania kończą się zawarciem ugody. Wszelkie postacie roz-

wiązań koncyliacyjnych oraz mediacyjnych wydają się być znamienne dla

kultury prawnej Dalekiego Wschodu. Rysująca się z nich idea „pojednać się,

a nie sądzić” w coraz większym stopniu ma także wpływ na kształtowanie

się kultury prawnej, która prawo ujmuje jako zbiór reguł

. Celem tych reguł

jest ustalenie postępowania doprowadzającego do rozwiązania konfliktu.

Proceduralizacja prawa jest również ujmowana jako proces odejścia od

„tekstocentryzmu” oraz regulacji materialnoprawnych, jako pełniących pod-

stawową funkcję w prawie. Tekstocentryzm oznacza utożsamianie prawa

tylko i wyłącznie z tekstem normatywnym. Natomiast mówienie o przece-

nianiu znaczenia regulacji materialnoprawnych oznacza odejście od założe-

nia, zgodnie z którym prawo konstruuje się, a następnie interpretuje przez

pryzmat rozwiązań materialnoprawnych, określających prawa i obowiązki

adresatów norm

. To w prawie procesowym upatruje się punktu odniesie-

G. Radbruch, Wstęp do prawoznawstwa, przełożył C. Znamierowski, Warszawa , s. .

L. Leszczyński, Japonia. Kontynuacje i negacje, Lublin , s. 3–; tenże Gyoseishido w japońskiej

kulturze prawnej. Nieformalne działania administracji a prawo, s. 3–, Lublin ; I. Kamiński, Słusz-

ność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Zakamycze 003.

Tamże, s. .

O. Jauering, Kilka uwag o celu procesu cywilnego, tłum. J. Sobkowiak, Ruch Prawniczy Ekonomiczny

i Socjologiczny , z. 3, s. .

E. Łętowska, Bariery naszego myślenia o prawie w perspektywie integracji z Europą, Państwo i Prawo ,

z. –, s. .

Zdolność sądowa a zdolność prawna

nia do interpretacji zjawisk zachodzących we współczesnym prawie. W ra-

mach tego nurtu można wyróżnić różne ujęcia: począwszy od odrzucenia

materialnoprawnej wizji prawa i przyjęcia hegemonii procedury (skrajne

ujęcie) po dostrzeżenie, iż prawo, jak medal, ma dwie strony, materialno-

prawną i proceduralną (umiarkowane ujęcie). Proceduralizacja prawa wy-

daje się nie tyle detronizować, co uzupełniać materialną wizję prawa, rozu-

mianą jako jedyny punkt odniesienia do badania i oceny prawa. To nie treść

reguł materialnoprawnych (materialna wizja prawa), ale procedury (proce-

duralna wizja prawa) uelastyczniające system prawny zaczynają nabierać

coraz większego znaczenia we współczesnym prawie. Ma to związek ze

zmianami społecznymi, wobec których reguły materialnoprawne jako na-

rzędzia regulacji stosunków społeczno–gospodarczych, okazały się niewy-

starczające, zawodne. Jak pisze L. Morawski: „proceduralizacja prawa pole-

ga na tym, że prawo stara się przyczynić do realizacji pożądanych stanów

rzeczy przede wszystkim w ten sposób, iż tworzy właściwe struktury orga-

nizacyjne, normy kompetencyjne, procedury podejmowania decyzji i roz-

strzygania konfliktów, zamiast narzucać określone cele i środki działania za

pomocą materialno–prawnych nakazów i zakazów”

Wielość zagadnień, w ramach których jest rozpatrywana procedurali-

zacja, wskazuje, że nie sposób wyznaczać dla niej granic przedmiotowych.

Teza ta jest tym mocniejsza, ponieważ przedstawione konteksty nie są jedy-

nymi, choć należą do najczęściej pojawiających się w piśmiennictwie.

W literaturze proceduralizacja prawa jest również ujmowana na tle

rozważań dotyczących swobody umów. W ich ramach podstawową kwestią

jest ustalenie, w jaki sposób umowy powinno się zawierać, a następnie rea-

lizować

. Celem ustawodawcy staje się więc określenie ram postępowania,

w obrębie których strony mają swobodę wypełnienia kształtowanych sto-

sunków prawnych treścią. Przyjmując takie ujęcie proceduralizacji, można

ją usytuować w prawie zobowiązaniowym. To nie jedyny przykład. Jest ona

także rozpatrywana w ramach czynionej refleksji nad ideą społeczeństwa

otwartego. Zgodnie z nią funkcja państwa ma się ograniczyć do ustalenia

procedur, za pomocą których realizuje się zasadę państwa prawa m.in. po-

przez poszanowanie praw mniejszości

. Przyjęcie takiego założenia wyda-

L. Morawski, Główne problemy…, s. 0. Zob. także W. Cyrul, Proceduralne ujęcie tworzenia prawa (w:)

Studia z filozofii prawa, pod red. J. Stelmacha, Kraków 00, passim, w szczególności s. ; T. Chauvin,

Prawa stają się prawem: demokratyczne procedury w służbie wartości (w:) Prawa stają się prawem. Status

jednostki a tendencje rozwojowe prawa, pod red. M. Wyrzykowskiego, Warszawa 00, s. i n.

E. Łętowska, Bariery naszego myślenia..., s. –.

Tamże, s. –.

Rozumienie proceduralizacji prawa

je się być wyrazem zmiany koncepcji jednostki ludzkiej w społeczeństwie.

Państwo z roli suwerena, który narzuca imperatywy działania podsystemom,

staje się partnerem przy stole rokowań. Przypisanie państwu nowej roli

wiąże się z rozumieniem systemu prawnego jako zbioru aktów komunikacji

Innymi słowy, proceduralizacja jest ujmowana jako idea, zgodnie z którą

prawodawca powinnien strukturalizować prawo, a nie dążyć do jego całko-

witej regulacji. Wyposażać podmioty prawne w narzędzia, które pozwolą im

(podmiotom), a nie państwu regulować stosunki prawne. Przyjmując takie

ujęcie proceduralizacji, uprawnione byłoby rozpatrywanie jej jako idei de-

mokratycznego państwa

. Powyższe ujęcie nawiązywałoby do rozwiązań

liberalnej filozofii prawa, w której silnie zakorzeniona jest koncepcja prawa

jako rozmowy. Takie podejście do proceduralizacji jest obecne w procedura-

listycznym paradygmacie prawa, przedstawionym przez J. Habermasa

Paradygmat ten — jak pisze — ma wzmocnić status prawny jednostki, do-

prowadzić do sytuacji, w której ustawodawca wyposaży jednostkę w prawa,

które pozwolą jej samej rozwiązywać konflikty, np. poprzez tworzenie in-

stytucji rozjemczych. Przy czym, jak zauważa W. Sadurski: „demokratycznie

stanowione prawo jest prawowite, nie tylko, gdy jest ustanowione w sposób

prawidłowy proceduralnie (co jest warunkiem koniecznym lecz niewystar-

czającym), lecz również, gdy treściowo spełnia pewne wymogi moralne”

Mimo ukazanej uniwersalności proceduralizacji prawa uzasadnione

wydaje się przyjęcie, że z największą intensywnością ujawnia się ona w pro-

cesie stosowania prawa. Czyż nie jest bowiem tak, że większość z podejmo-

wanych zagadnień, w ramach których jest ujmowana proceduralizacja pra-

wa, dotyczy właśnie stosowania prawa? Jeśli przyjrzeć się bliżej przedsta-

wionym wyżej zagadnieniom, to można dostrzec, że proceduralizacja

dotyczy, w znacznym stopniu, działalności organów stosujących prawo

Zgodnie z nią interpretator dochodzi do ostatecznej decyzji na drodze dys-

kursu (opartego na ustalonych procedurach postępowania) między poszcze-

W rodzimej literaturze pisze na ten temat m.in. E. Kustra (Władczy oraz negocjacyjny..., s. i n.);

T. Chauvin (Prawa stają się prawem..., s. i n.).

Zob. J. Habermas, Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratyczne-

go państwa prawnego, przełożyli A. Romaniuk, R. Marszałek, Warszawa 00, rozdz. .3.

Tamże, s. 30 i n.

W. Sadurski, Status jednostki w prawie: refleksje filozoficzno–prawne na temat prawowitości demokracji

proceduralnej (w:) Prawa stają się prawem. Status jednostki a tendencje rozwojowe prawa, pod red.

M. Wyrzykowskiego, Warszawa 00, s. .

Szerzej P. Kaczmarek, Dwa ujęcia proceduralizacji prawa (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. W poszu-

kiwaniu podstaw prawa, pod red. A. Sulikowskiego, Wrocław 00.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

gólnymi argumentami, które ukazują zarówno kontekst powstania sporu,

jak i rozpatrywanej sprawy. I jeśli nawet w wyniku ustalonych procedur

proces stosowania prawa przybierze postać sylogizmu, będzie to konsekwen-

cją dokonania „ważenia” dostępnej interpretatorowi argumentacji, a nie

właściwego dla modelu subsumcyjnego przejścia od „przesłanki do wnio-

sku”

. Organy stosujące prawo winny dążyć do sprawiedliwego i słusznego

rozstrzygnięcia pożądanego i możliwego do zaakceptowania dla stron kon-

fliktu. Miarą sprawiedliwej decyzji będzie podjęcie jej zgodnie z określonymi

wartościami, które w danym zakresie spraw można uznać za społecznie

pożądane. Zatem proces sądowy jest ujmowany jako płaszczyzna porozu-

miewania się uczestników konfliktu.

7. Uwagi końcowe

Celem prowadzonych rozważań było ukazanie przyczyn trwających

sporów wokół charakteru relacji zdolności sądowej wobec zdolności prawnej.

Kwestia ta budzi w piśmiennictwie, mimo wielu opracowań, wciąż żywą

dyskusję. Można powiedzieć, że zadaniem, jakie zostało postawione w tym

rozdziale, było ukazanie powyższego sporu w szerszym kontekście, tak aby

móc dotrzeć do jego źródła. Przyjęto takie podejście uznając, iż przyczyn

szczegółowych problemów można poszukiwać na wyższym poziomie ogól-

ności.

Poczynione rozważania dowiodły słuszności tego stanowiska. Spór

dotyczący określenia charakteru relacji zdolności sądowej do zdolności praw-

nej stanowi bowiem egzemplifikację problemu o charakterze ogólniejszym.

Dotyczy zachodzących zmian na poziomie relacji między prawem proceso-

wym a prawem materialnym

. Ze względu na stosunek wymienionych

rodzajów prawa można wyróżnić dwie koncepcje: klasyczną i postklasyczną.

Zgodnie z założeniami pierwszej z nich przyjmuje się nadrzędność prawa

materialnego nad prawem procesowym. Natomiast w oparciu o założenia

drugiej z wymienionych koncepcji podkreśla się istotną rolę, jaką pełni pra-

wo procesowe. Badając obie koncepcje dowiedziono, że rozumienie zdolno-

Por. R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa , s. 0.

Niestety, bywa również i tak, że w ramach prowadzonych rozważań oba te poziomy nie są odróż-

niane, czyli z jednej strony rozpatruje się prawo materialne i prawo procesowe jako działy prawa,

a z drugiej strony jako rodzaje prawa. W pracy starano się oba te poziomy wyraźnie odróżniać.

Uwagi końcowe

ści sądowej jako odpowiednika zdolności prawnej jest wyrazem przyjęcia

założeń klasycznej koncepcji procesu. Natomiast autorzy, którzy rozumieją

zdolność sądową jako konsekwencję posiadania zdolności prawnej, przyj-

mują takie stanowiska ze względu na założenia, których źródeł można po-

szukiwać w postklasycznej koncepcji procesu. I dlatego przyczyn problemu

z określeniem charakteru relacji zdolności sądowej do zdolności prawnej

można poszukiwać w założeniach o charakterze ogólniejszym, mających

związek ze sporem prowadzonym w prawoznawstwie między materialną

a proceduralną koncepcją prawa.

Można więc przyjąć, że odmienne założenia obu koncepcji procesu mają

wpływ nie tylko na badanie poszczególnych kategorii pojęciowych, ale na

pojmowanie prawa w ogóle, czego dowodzi nakreślony w tym rozdziale

proces proceduralizacji, który znamionuje przeniesienie punku ciężkości

z materialnej na rzecz proceduralnej koncepcji prawa.

Zdolność sądowa a zdolność prawna

Rozdział III

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie

postępowania cywilnego

Szczególną rolę odrywają w prawoznawstwie

spory o definicje podstawowych terminów języka praw-

nego czy prawniczego. W sporach tych chodzi nie tylko

o konwencje terminologiczne dogodne lub mniej dogod-

ne dla opisywania określonego wycinka rzeczywis-

tości

1. Cel rozdziału

Prowadzona w nauce prawa cywilnego dyskusja wokół definicji zdol-

ności sądowej trwała zarówno wtedy, gdy ustawodawca nie definiował jej

w kodeksie postępowania cywilnego, jak i obecnie, kiedy zawiera jej defini-

cję. Co więcej, można odnieść wrażenie, że przyjęta definicja nie tylko nie

zakończyła prowadzonych dyskusji, ale, ze względu na niepoprawną treść,

jeszcze je pogłębiła

. O ile jednak do czasu przyjęcia w kodeksie postępowa-

nia cywilnego definicji zdolności sądowej dociekania były prowadzone wo-

kół projektowanej jej treści, o tyle obecnie rozważania obejmują — przede

Z. Ziembiński, Rodzaje sporów w prawoznawstwie, Studia Metodologiczne , z. , s. .

Szerzej zob. W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo , nr , s.

i n.; A. Harla, Zdolność sądowa w świetle obowiązujących przepisów prawnych, Studia Prawnicze ,

z. 3–, s. 30 i n.; R. Flejszar, Pojęcie strony w sprawach gospodarczych. Zdolność sądowa przedsiębiorcy,

Prawo Spółek 00, nr –, s. i n.; M. Jędrzejewska, Problemy wynikające z regulacji zdolności sądowej

w kodeksie postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy 3, nr 0, passim; H. Mądrzak, Zdolność prawna

a zdolność sądowa (uwagi wokół upodmiotowienia niektórych struktur organizacyjnych w prawie cywilnym

i procesowym) (w:) II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej, pod red. R. Sztyka, Poznań–Kluczbork

, passim.

wszystkim — problem zasadności dokonywania czynności definicyjnych na

poziomie prawa stanowionego. Dla współczesnej cywilistyki podstawowym

problemem jest nie tyle sama definicja zdolności sądowej, ile w ogóle słusz-

ność dokonywania tego zabiegu na poziomie tekstu prawnego. Z tego wzglę-

du należy podjąć postawiony w nauce prawa cywilnego problem. Stanowi

on bowiem egzemplifikację problemu o charakterze ogólniejszym, a miano-

wicie zasadności tworzenia definicji w prawie stanowionym.

Punktem wyjścia do rozważań będą, głoszone w literaturze, postulaty

definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego. Na

ich podstawie zostanie zrekonstruowana przywoływana argumentacja na

rzecz dokonywania czynności definicyjnych. Zagadnieniem centralnym bę-

dzie problem tworzenia definicji w tekście prawnym. Dlatego niniejsze roz-

ważania będą prowadzone na tle sporu dotyczącego zasadności definiowa-

nia zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego. W jego ramach

wyodrębniły się dwa stanowiska: a) uznające zasadność definiowania zdol-

ności sądowej na poziomie ustawy, b) podważające celowość definiowania

zdolności sądowej przez ustawodawcę.

Na podstawie przedstawionych rozważań zamierza się dowieść, że

zdolność sądowa jest pojęciem, którego nie sposób zdefiniować za pomocą

definicji równościowej. Co więcej, wydaje się, że dokonywanie czynności

definicyjnych na poziomie tekstu prawnego jest zabiegiem, za pomocą któ-

rego niemożliwe jest ukazanie właściwości zdolności sądowej

Należy zaznaczyć, że przedmiotem rozważań (w niniejszych rozdziale) jest kwestia zasadności

tworzenia definicji na poziomie tekstu prawnego. Natomiast gdy mowa jest o postulatach definio-

wania zdolności sądowej, to mamy do czynienia z definicjami w nauce prawa. Obie sfery ściśle się

ze sobą łączą, ponieważ definicje zdolności sądowej, które pojawiają się w nauce prawa są w więk-

szości: a) powtórzeniem przyjętego znaczenia w tekście prawnym bądź też b) jej równokształtnym

odpowiednikiem. Zob. J. Gregorowicz, Definicje w prawie i w nauce prawa, Łódzkie Towarzystwo

Naukowe, nr , Łódź , s. 30. Rozważania w tym zakresie przeprowadził również W. Patryas,

Definiowanie pojęć prawnych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Seria Prawo, nr 3, Poznań ,

s. 3–. Zob. także K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa , s. –3.

Autorzy w odniesieniu do pojęć, które zawarte są w języku prawnym, przyjmują określać je jako

pojęcia prawne. Natomiast pojęcia, które występują w języku prawniczym, określają jako pojęcia

prawnicze, zob. J. Wróblewski, Język prawny a teoria dogmatyki prawa, Państwo i Prawo , z. ,

s. –.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

2. Zwolennicy definiowania zdolności sądowej w kodeksie

postępowania cywilnego

Wielu przedstawicieli nauki prawa cywilnego jest przekonanych o za-

sadności definiowania zdolności sądowej na poziomie prawa stanowionego.

Stanowisko to było głoszone przede wszystkim wtedy, gdy kodeks postępo-

wania cywilnego nie definiował zdolności sądowej (a jedynie zdolność pro-

cesową), ale również i wtedy, gdy przyjęto już jej definicję. W tych okresach

wysuwano w literaturze postulaty dotyczące odpowiednio zredagowania

definicji bądź też jej przedefiniowania

. Przedstawiciele nauki konstruując

postulaty głosili różne rozwiązania tej kwestii. Dlatego najpierw, opierając

się na formułowanych wypowiedziach, zostaną zrekonstruowane podsta-

wowe propozycje dotyczące brzmienia definicji zdolności sądowej. Następ-

nie postawione zostanie pytanie, na czym polega ich odmienność, jakie są

ich (tych odmienności) przyczyny. Na koniec wskazana będzie argumentacja,

przywoływana na rzecz definiowania zdolności sądowej w kodeksie postę-

powania cywilnego. Kwestia ta, ze względu na podstawowy (w tym rozdzia-

le) problem zasadności definiowania zdolności sądowej w prawie, jest szcze-

gólnie istotna.

2.1. Definicja zdolności sądowej

Przyjęcie w tekście prawnym definicji zdolności sądowej było jednym

z podstawowych postulatów wysuwanych przez naukę prawa cywilnego do

roku , czyli do momentu przyjęcia ustawowego jej rozumienia. Zarów-

no przed, jak i po przyjęciu definicji w kodeksie postępowania cywilnego

(w piśmiennictwie) prowadzono dyskusje nad jej treścią. Formułowano róż-

ne postulaty. Wśród nich były i takie, które głosiły potrzebę, np. związania

zdolności prawnej ze zdolnością sądową przez przyjęcie postanowienia, że

„zdolność bycia stroną w procesie pokrywa się ze zdolnością prawną w pra-

wie cywilnym”

lub „każdy podmiot posiada zdolność sądową w zakresie

zdolności prawnej” bądź też, że „każdy o tyle jest zdolny być stroną w pro-

Problem ten podjąłem w artykule pt. Wokół rozumienia zdolności sądowej w procedurze cywilnej, Acta

Universitatis Wratislaviensis nr , Przegląd Prawa i Administracji, nr LVII, Wrocław 003,

s. –.

E. Waśkowski, O projekcie kodeksu procedury cywilnej, Palestra , z. , s. –.

cesie, o ile posiada zdolność prawną (....)”

. Postulowane były również inne

rozwiązania, np. głoszące potrzebę stworzenia katalogu podmiotów posia-

dających zdolność sądową

Analizując piśmiennictwo, można zrekonstruować podstawowe postu-

laty dotyczące definicji zdolności sądowej. Przyjmuje się następujące rozwią-

zania: a) zastąpienie pojęcia strony innym pojęciem, b) związanie zakresu

zdolności sądowej ze zdolnością prawną, c) enumeratywne wyliczenie kate-

gorii podmiotów posiadających zdolność sądową.

Zgodnie z pierwszym rozwiązaniem proponuje się zastąpienie pojęcia

strony innym pojęciem. Postulat ten jest w literaturze podnoszony ze wzglę-

du na zbyt wąski zakres podmiotowy pojęcia strony. Nie jest bowiem tak,

aby zdolność do występowania w procesie miał tylko podmiot biorący udział

w charakterze strony. Zdolność tę mają również inne podmioty uczestniczą-

ce w procesie w charakterze np. interwenienta ubocznego czy też podmioty

występujące na tle innych, aniżeli sporne, postępowań.

Z podejmowanych dotychczas prób zastąpienia pojęcia strony najczęś-

ciej w literaturze przywołuje się pojęcie uczestnika postępowania

. Jednakże

(w piśmiennictwie) pojawiły się wątpliwości dotyczące słuszności dokonania

tego zabiegu. Pisze się bowiem, że nie jest to rozwiązanie właściwe, ponieważ

pojęcie uczestnika w postępowaniu procesowym obejmuje swym zakresem

nie tylko podmiot uprawniony do dokonywania czynności procesowych

zarówno we własnym, jak i w cudzym imieniu, ale także i inne podmioty,

jak np. świadków, biegłych. Dlatego zakres podmiotowy tego pojęcia jest za

szeroki w stosunku do wymagań definicji zdolności sądowej, chyba że

w przyjętej regulacji pojęciu uczestnika postępowania nadano by węż-

sze znaczenie. Obejmowałoby ono swym zakresem tylko podmioty mające

zdolność do dokonywania czynności procesowych we własnym imieniu

Jednakże, nawet przy przyjęciu takiego rozumienia, nie rozwiąże się ko-

lejnych zastrzeżeń. Wynikają one z odmiennego znaczenia tego pojęcia

(uczestnik postępowania) w postępowaniu procesowym i nieprocesowym.

To sprawia, że w celu osiągnięcia jednakowego rozumienia, bez względu na

rodzaj czy też tryb postępowania, niezbędna byłaby unifikacja tego pojęcia

Tamże, s. i n.

Szerzej J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywilnego PRL, Zeszy-

ty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza Prawo , Seria Prawo, z. V, s. 0.

W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu…, s. .

E. Marszałkowska–Krześ (w:) Postępowanie cywilne, pod red. H. Mądrzaka, wyd. , Warszawa ,

s. 3.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Zwolennicy definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

np. przez stworzenie definicji legalnej, która doprecyzowałaby jej cechy

diagnostyczne

Analizując postulat zastąpienia pojęcia strony pojęciem uczestnika po-

stępowania, można odnieść wrażenie, że wątpliwości utrudniające dokona-

nie tego zabiegu wciąż się piętrzą. Rozwiązanie jednej z nich prowadzi do

powstania kolejnych. Uwaga ta odnosi się nie tylko do podejmowanych prób

zastąpienia pojęcia strony pojęciem uczestnika postępowania, ale i innych

pojęć, np. osoby prowadzącej proces, podmiotu postępowania

. W odnie-

sieniu do nich podejmowane zabiegi również okazały się (jak dotąd) nieuda-

ne, m.in. ze względu na zbyt szeroki zakres podmiotowy. Obejmują one

bowiem podmioty (pierwszy z nich, np. prokuratora, a drugi wykonawcę

testamentu) prowadzące proces nie we własnym imieniu i nieponoszące

skutków wyroku sądowego.

W ramach drugiego z proponowanych rozwiązań postuluje się zwią-

zanie, na poziomie tekstu prawnego, zdolności sądowej ze zdolnością praw-

ną. Projektowana definicja miałaby następującą postać: „zdolność bycia

stroną w procesie pokrywa się ze zdolnością prawną w prawie cywilnym”

bądź też: „każdy o tyle jest zdolny być stroną w procesie, o ile posiada zdol-

ność prawną (...)”

. Przyjęcie takiej redakcji byłoby wyrazem uznania przez

ustawodawcę korelacji między zdolnością prawną a zdolnością sądową.

Mimo pojawiających się głosów o potrzebie ustawowego związania obu

zdolności, członkowie Komisji Kodyfikacyjnej nigdy nie zdecydowali się na

uznanie tej zależności na poziomie prawa stanowionego. Nie przyjęto bo-

wiem w kodeksie postępowania cywilnego postanowienia odsyłającego do

przepisów prawa materialnego.

Trzecie z proponowanych w literaturze rozwiązań (dotyczące definicji

zdolności sądowej) głosi potrzebę stworzenia katalogu podmiotów posiada-

jących tę zdolność. Projektowana definicja zdolności sądowej miałaby zawie-

rać enumeratywny spis podmiotów posiadających tę zdolność. Spis ten móg-

łby przyjąć postać: a) wyliczenia wszystkich podmiotów, bądź też b) nieobej-

S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych, Warszawa 3,

s. .

J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa…, s. 3; W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa

a zdolność prawna, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego 3, ser. I, z. , s. 03; M. Sawczuk,

Zdolność procesowa według kodeksu postępowania cywilnego (ze szczególnym uwzględnieniem zdolności

sądowej organizacji, o których mowa w art. 64 § 2 k.p.c.), Nowe Prawo , nr , s. .

E. Waśkowiak, O projekcie…, s. –; tenże, Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 3, s. –3.

E. Waśkowiak, O projekcie…, s. i n.; tenże, Podręcznik…, s. .

mującą katalogiem osób fizycznych i osób prawnych

. Wydaje się jednak,

że przyjęcie powyższej treści, bez względu na to, czy wyrażonej w pierwszej,

czy też w drugiej postaci, wydaje się niemożliwe, zarówno ze względów

technicznych, jak i czysto praktycznych. Trudno bowiem sobie wyobrazić,

aby prawodawca mógł skonstruować, odpowiadający praktyce prawniczej,

katalog podmiotów posiadających zdolność sądową. Jak bowiem podkreśla

A. Stelmachowski, prawo cywilne jest prawem życia codziennego i dlatego

w jego ramach należy unikać nadmiernej kazuistyki. W zamian należy dążyć

do rozwiązań pozostawiających luz decyzyjny

2.2. Przyczyny sporu o definicję zdolności sądowej

Rozpatrując powyższe postulaty, dotyczące brzmienia definicji zdolno-

ści sądowej, można wśród nich dostrzec rozbieżności. Dlatego wśród autorów

uznających zasadność definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

zrodził się spór dotyczący ustalenia, która z podanych definicji jest tą właś-

ciwą. Jego przyczyn nie należy poszukiwać w samej treści projektowanych

definicji. Wydaje się, że znajdują się one głębiej, w przyjętych przez autorów

odmiennych założeniach, które dotyczą: a) rozumienia zdolności sądowej,

b) funkcji, jaką ma spełniać definicja.

Pierwszej z przyczyn sporu (o definicję zdolności sądowej) można upa-

trywać w odmiennym rozumieniu zdolności sądowej. Można ją dostrzec

w świetle wysuwanych postulatów, dotyczących definicji zdolności sądowej.

Autorzy postulujący zdefiniowanie zdolności sądowej za pomocą wy-

rażeń „strona”, „uczestnik”, „podmiot postępowania”, w większości wydają

się pojmować zdolność sądową nie w kategoriach procesowego odpowied-

nika zdolności prawnej, ale jako konsekwencje zdolności prawnej. Formu-

łując definicję zdolności sądowej, starają się ukazać sposoby jej użycia. Wy-

starczy przyjrzeć się konstruowanym, w ramach tego postulatu, definicjom:

zdolności bycia podmiotem procesu, zdolności bycia podmiotem stosunku

procesowego, zdolności pełnienia roli strony w procesie, zdolności posiada-

Szerzej J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa…, s. 0; W. Broniewicz, Zdolność sądowa i legitymacja

procesowa w projekcie k.p.c., Państwo i Prawo 0, z. , s. .

A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa , s. ; tenże, Prawotwórcza rola sądów

(w świetle orzecznictwa cywilnego), Państwo i Prawo , z. –, s. i n.; zob. także polemiczny

artykuł J. Wróblewskiego, Sądowe stosowanie prawa a prawotwórstwo, Państwo i Prawo , z. ,

passim.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Zwolennicy definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

nia cywilnoprocesowych praw i obowiązków. Wspólnym dla powyższych

definicji elementem jest właśnie sposób ich tworzenia

Natomiast zwolennicy ustawowego związania zdolności sądowej ze

zdolnością prawną rozumieją zdolność sądową jako kategorię odpowiada-

jącą zdolności prawnej o jednakowym zakresie oraz treści. Autorzy postulu-

jący taką redakcję uznają, że między zdolnością sądową a zdolnością praw-

ną istnieje zależność określana mianem „sprzężenia zwrotnego”.

Z kolei próby stworzenia katalogu podmiotów posiadających zdolność

sądową można rozumieć jako próbę „oddania”, na poziomie tekstu prawne-

go, złożoności systemu cywilnoprawnego. Odnosi się wrażenie, że autorzy,

wysuwający postulat utworzenia katalogu podmiotów zdolności sądowej,

kierują się przede wszystkim potrzebami praktyki. Dla niej bowiem podsta-

wową kwestią jest ustalenie zakresu podmiotowego zdolności sądowej. Przy-

jęcie takiego podejścia wyznacza rozpatrywanie zdolności sądowej jako

kategorii, która winna przede wszystkim służyć rozstrzyganiu problemów

praktyki prawniczej.

Podsumowując, pierwszej z przyczyn sporu o definicję zdolności sądo-

wej można upatrywać w odmiennym rozumieniu tej kategorii pojęciowej.

Widoczna jest bowiem następująca zależność: ) autorzy, którzy postulują

zastąpienie pojęcia strony innym pojęciem, wydają się być jednocześnie

zwolennikami poglądu, że zdolność sądowa jest tylko konsekwencją posia-

dania zdolności prawnej, a więc stoją na stanowisku, że między zdolnością

prawną a zdolnością sądową mamy do czynienia z relacją o charakterze jed-

nokierunkowym (posiadanie zdolności prawnej prowadzi do nabycia zdol-

ności sądowej), ) autorzy, którzy postulują redakcję definicji zdolności są-

dowej, która wiązałaby ją ze zdolnością prawną, wydają się być zwolenni-

kami poglądu, że zdolność sądowa stanowi procesowy odpowiednik

zdolności prawnej, a więc stoją na stanowisku, iż między zdolnością prawną

a zdolnością sądową mamy do czynienia z relacją o charakterze dwustron-

nym (posiadanie zdolności prawnej prowadzi do nabycia zdolności sądowej

i odwrotnie).

Drugiej z przyczyn sporów o właściwą definicję zdolności sądowej

można dopatrywać się w przypisywaniu definicji odmiennych funkcji. Kon-

struując definicję jednocześnie odpowiada się bowiem na pytanie: czy ma

ona spełniać wymogi właściwe dla definicji realnej czy nominalnej

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 3, s. ; Z. Resich, Przesłanki

procesowe, Warszawa , s. 33.

Szczegółową analizę funkcji definicji zarówno realnej jak i nominalnej przeprowadził K. Ajdukiewicz,

zob. Definicja (3) (w:) Język i poznanie, t. I. Wybór pism z lat 1920–1939, Warszawa 0, s. 3 i n.;

Autorzy stojący na stanowisku związania zdolności sądowej ze zdol-

nością prawną rozumieją definicję jako środek ukazujący właściwości defi-

niowanego pojęcia. Definicja ma wyrażać istotę rozpatrywanego pojęcia. Tą

istotą, w odniesieniu do zdolności sądowej, jest bycie procesowym odpo-

wiednikiem zdolności prawnej. Powyższy sposób tworzenia wydaje się być

właściwy dla definicji realnych. Posługując się nim (tym rodzajem definicji)

chcemy, przez określenie właściwości, przedstawić charakterystykę rozpa-

trywanego przedmiotu.

Z kolei zwolennicy odmiennych postulatów przyjmują, że definicja

winna stanowić „środek” przekładu. Dlatego tworzą ją w taki sposób, aby

rozumienie zwrotu definiowanego można było wyjaśnić za pomocą innych

określeń. Autorzy takiego rozwiązania postrzegają rolę definicji w kategoriach

narzędzia, którym — posługując się — można oddać wszystkie sposoby

użycia danego pojęcia. Tym samym wydają się przyjmować, że definicja

zdolności sądowej winna spełniać wymagania właściwe dla definicji nomi-

nalnej. Jej immanentną właściwością jest przekładalność zwrotu definiowa-

nego za pomocą wyrażeń, które je tworzą.

W świetle powyższych rozważań uprawnione staje się stwierdzenie, że

przyjęcie odmiennych założeń dotyczących: a) rozumienia zdolności sądowej

oraz b) funkcji, jakie winna spełniać definicja, stanowi przyczyny sporu

o właściwą definicję zdolności sądowej. I dlatego, mimo podejmowanych

wielokrotnie prób jej zredefiniowania, nie dokonano dotychczas tego zabie-

gu. Wskazane przyczyny nie są jedynymi. Wydaje się bowiem, że przyczyn

sporu o definicję zdolności sądowej można również upatrywać w jej właści-

wościach pojęciowych. Ze względu na nie nakreślony problem wydaje się

być głębszy. Obejmuje bowiem swym zakresem problematykę o charakterze

ogólniejszym, a mianowicie zasadności definiowania pojęć w prawie stano-

wionym. I dlatego kwestię tę uczyniono głównym problemem tego roz-

działu.

tenże, Definicja () (w:) Język i poznanie, t. II. Wybór pism z lat 1945–1963, Warszawa , s. i n.;

tenże, Definicja () (w:) Język i poznanie, t. II…, s. i n. Por. W. Patryas, Definiowanie pojęć…,

s. 03–0.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Zwolennicy definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

2.3. Rodzaje argumentów na rzecz definicji zdolności sądowej

Formułowane w nauce prawa cywilnego postulaty, dotyczące definicji

zdolności sądowej, znamionuje przyjęcie stanowiska głoszącego zasadność

definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę. Przywoływane na uza-

sadnienie tego stanowiska argumenty charakteryzuje różnorodność. Zanim

jednak dokona się ich klasyfikacji, należy wcześniej ustalić funkcje, jakie

przypisuje się definicji.

Już od czasów Arystotelesa podkreślano, że definicja — zgodnie ze

znaczeniem wyrazu definitio — oznacza odgraniczenie (pierwsza funkcja).

Definiując wybrany wyraz, chcemy zaznaczyć jego odrębność

. Drugą funk-

cją, przypisywaną definiowaniu pojęcia, jest „przekładalność” jego znaczenia

za pomocą innych wyrażeń

. Funkcję tę pełnią, w znacznym stopniu, poję-

cia definiowane na gruncie prawa, określane mianem definicji nominalnych

Zgodnie z trzecią funkcją, każdy język (w tym i język prawny) ma służyć

komunikacji między nadawcą a odbiorcą. Dlatego definicja, jako swoiste

narzędzie, ma ułatwić porozumiewanie się oraz wierne odwzorowywanie

rzeczywistości.

Powyższe funkcje są przywoływane w piśmiennictwie w odniesieniu

do definiowania zdolności sądowej w prawie.

Pierwszy rodzaj formułowanej argumentacji charakteryzuje podkre-

ślanie roli ustawodawcy w konstruowaniu aparatury definicyjno–pojęcio-

wej

. Wskazuje się bowiem: „Ustawodawca winien dokładnie wiedzieć, co

ma na myśli i wyraźnie to formułować, a nie z góry zostawiać otwartą drogę

dla różnych interpretacji (...)

”. Wziąwszy to pod uwagę, przyjmuje się, że

to na poziomie prawa stanowionego winna być definiowana aparatura po-

jęciowa, którą następnie posługuje się nauka. Z kolei do jej funkcji należy

T. Kotarbiński, Wykłady z dziejów logiki, Warszawa , s. –3.

Terminem tym posługuje się K. Ajdukiewicz, O definicji (1956) (w:) Język i poznanie, t. II…, s. .

K. Ajdukiewicz, O definicji (1956) (w:) Język i poznanie, t. II…, s. i n.; Z. Ziembiński, Logika prak-

tyczna, wyd. XXI, Warszawa , s. –; A. Malinowski (red. nauk.), Logika dla prawników, War-

szawa 00, s. –.

Z. Ziembiński, Podstawowe problemy prawoznawstwa, Warszawa 0, s. –3; J. Gregorowicz, Defi-

nicje w prawie…, s. –. Autor na uzasadnienie przyjętego stanowiska pisze: „Jeśli bowiem usta-

wodawca nie określi terminu w ogóle, bądź też określi go w sposób niewystarczający, to pod takie

nie sprecyzowane »gumowe« pojęcie można podłożyć, co się komu podoba. (...) W świetle powyż-

szego nie jest usprawiedliwiony postulat, żeby konstruowanie pojęć zostawić nauce. (...) Tak więc

nie ma żadnych racjonalnych przeszkód, które mogłyby skłonić ustawodawcę do powstrzymania

się od definicji”.

E. Szerer, Zagadnienie chuligaństwa w projekcie kodeksu karnego, Państwo i Prawo , z. , s. .

ocena formułowanych w prawie definicji np. przez głoszenie postulatów.

Rolą nauki jest bowiem ustalanie, czy przyjęta definicja jest przejrzysta,

odpowiada złożoności systemu, zmieniającym się potrzebom praktyki praw-

niczej

. Dlatego też przypisywane zarówno prawodawcy, jak i nauce funk-

cje należy rozpatrywać jako elementy uzupełniające się. Zadaniem ustawo-

dawcy jest kształtowanie aparatury pojęciowej na poziomie języka prawne-

go. Natomiast rolą nauki jest ocena jej adekwatności do rzeczywistości

społecznej.

Drugi rodzaj przywoływanej argumentacji dotyczący zasadności defi-

niowania zdolności sądowej, odwołuje się do celów, jakie znamionuje kon-

struowanie definicji w prawie stanowionym. Zgodnie z postanowieniami

przyjętymi w zbiorze dyrektyw techniki legislacyjnej uważa się, że definicje

danego terminu należy formułować, jeżeli

– określenie jest wieloznaczne,

– określenie jest nieostre, a pożądane jest ograniczenie jego nieostrości,

– znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe,

– ze względu na dziedzinę regulowanych spraw istnieje potrzeba ustalenia

nowego znaczenia danego określenia.

O potrzebie tworzenia definicji na poziomie tekstu prawnego można

mówić wtedy, gdy chociażby jedna z wymienionych dyrektyw znajduje

zastosowanie. W nauce prawa cywilnego podkreśla się, że termin „zdolność

sądowa” jest wieloznaczny, a ze względu na jego funkcję w procesie istnieje

potrzeba ustalenia jednoznacznego rozumienia

. Biorąc pod uwagę powyż-

sze wskazania, przyjmuje się zasadność utrzymania definicji zdolności sądo-

wej w kodeksie postępowania cywilnego. Konstruowanie definicji ma bo-

wiem służyć precyzji i jednoznaczności w posługiwaniu się danym wyraże-

niem, tak aby zapobiec dokonywaniu błędnych interpretacji. Obawa ta

Jednym z podstawowych celów nauki jest rozwiązywanie problemów definicyjno–pojęciowych,

które mogą pojawić się w wyniku przyjętych rozwiązań legislacyjnych, tak jak ma to miejsce w przy-

padku definicji zdolności sądowej.

Załącznik do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 0 czerwca 00 r. w sprawie Zasad Tech-

niki Prawodawczej (Dz. U. Nr 00, poz. 0). Zob. także S. Wronkowska, M. Zieliński, Problemy

i zasady…, s. i n.; tychże, Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 00, s. i n.;

R. Piszko, Rola urzędowych zbiorów techniki prawodawczej w kształtowaniu dyrektyw wykładni prawa (w:)

Filozofia prawa wobec globalizmu, pod red. J. Stelmacha, Kraków 003, s. 3–33; tenże, Interpretacyjna

rola zasad techniki prawodawczej (w:) Księga jubileuszowa z okazji 15–lecia Wydziału Prawa i Administracji

Uniwersytetu Szczecińskiego, pod red. Z. Ofiarskiego, Szczecin 00, s. i n.

Por. W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu…, passim; tenże, Zdolność sądowa i zdolność arbi-

trażowa…, passim.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Zwolennicy definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

wydaje się być zrozumiała, chociażby ze względu na to, że w odniesieniu do

zdolności sądowej mieliśmy do czynienia z błędną wykładnią. W jej ramach

Sąd Najwyższy przyjął, że stanowi ona jeden z elementów zdolności proce-

sowej

. Jeśli dodać, że dokonywana wykładnia miała miejsce w sytuacji, gdy

nie definiowano zdolności sądowej na poziomie tekstu prawnego, to głoszo-

ne stanowisko o potrzebie definicji w prawie stanowionym, wydaje się być

uzasadnione.

Trzeci rodzaj przywoływanej argumentacji, dotyczącej definiowania

pojęć na poziomie tekstu prawnego, odwołuje się do funkcji czynności defi-

nicyjnych, wskazując na ich praktyczny (komunikacyjny) walor. Jedną bo-

wiem z podstawowych funkcji języka (w tym także języka prawnego) jest

funkcja komunikacyjna. Polega ona na tym, że tekst prawny (rozumiany jako

medium) ma zapewnić porozumiewanie się między nadawcą (prawodawcą)

a odbiorcą (adresatem przepisu prawnego)

. Zwolennicy definiowania pojęć

na poziomie tekstu prawnego podkreślają, że konstruowanie definicji ma

służyć ustalaniu znaczenia określeń, jakimi posługujemy się w trakcie prze-

kazywania informacji. Pomaga także np. kwalifikacji stanów faktycznych

przez dokonanie subsumcji stanu faktycznego, w odniesieniu do ustalonych

właściwości danej kategorii pojęciowej

Podsumowując można powiedzieć, że autorzy formułujący postulaty

zdefiniowania zdolności sądowej, uznają zasadność definiowania tej kate-

gorii na poziomie prawa stanowionego. Takie stanowisko głosili zarówno

wtedy, gdy nie było w kodeksie postępowania cywilnego definicji zdolności

sądowej, jak i obecnie, gdy ustawa ją zawiera. O ile jednak przed przyjęciem

definicji zdolności sądowej postulowali wprowadzenie jej do kodeksu po-

stępowania cywilnego, o tyle obecnie stoją na stanowisku zasadności jej

definiowania na płaszczyźnie normatywnej.

Orzeczenie SN z listopada r., Państwo i Prawo , z. –, s. 03 i n. Krytycznie ustosun-

kował się do tego orzeczenia m.in. J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa…, s. 30. Kwestię tę

szerzej omówiono w odrębnym opracowaniu, zob. Wokół rozumienia zdolności sądowej…, s. –.

Z. Muszyński, Nieostrość a porozumiewanie się (w:) Badania nad nieostrością. Kierunki i tendencje.

O nieostrości, Realizm. Racjonalność. Relatywizm, pod red. Z. Muszyńskiego, Lublin , s. 3 i 0.

Szerzej J. Gregorowicz, Definicje w prawie..., s. .

3. Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej

przez ustawodawcę

Obecnie prowadzona dyskusja na temat definicji zdolności sądowej jest

podejmowania w piśmiennictwie w innym, aniżeli wyżej przedstawiony,

kontekście. Kontekst ten nie obejmuje przedmiotem badań ustalania, która

z jej treści jest tą właściwą. Przedstawiciele nauki prawa cywilnego odchodzą

bowiem od formułowania czy też analizowania postulatów dotyczących

zdefiniowania zdolności sądowej. Znamienna jest w tym względzie wypo-

wiedź M. Jędrzejewskiej, która m.in. twierdzi, iż „wydaje się, że jego prawna

regulacja, zmierzająca do precyzyjnego określenia (…) nie wpływa na uła-

twienie jego funkcjonowania w praktyce, a i teorii dostarcza wielu zawiłych

problemów”

. Co więcej: „można i trzeba zastanowić się, czy w ogóle umiesz-

czanie tej definicji w kodeksie jest potrzebne”

. Podobne wątpliwości wyda-

je się mieć R. Flejszar, bowiem zastanawia się nad tym „czy wprowadzenie

w art. § k.p.c. definicji zdolności sądowej było uzasadnione i celowe”

Na podstawie powyższych wypowiedzi można stwierdzić, że przed-

stawiciele nauki prawa cywilnego coraz częściej stawiają pytanie o zasadność

definiowania zdolności sądowej na poziomie tekstu prawnego. Pytanie to

wydaje się być w pełni uzasadnione, chociażby ze względu na powstałe

problemy związane z definicją zdolności sądowej. Problemy te dotyczą

m.in. zbyt wąskiego zakresu podmiotowego oraz przedmiotowego. Nie są

to jedyne zastrzeżenia

. Jak pisze W. Broniewicz uprawnienie do występo-

wania w charakterze strony, zgodnie z przyjętymi postanowieniami, ma

także podmiot niemający zdolności sądowej

. Mamy więc do czynienia

z widoczną niekonsekwencją. Z jednej strony ustawodawca bowiem przyj-

muje, że uprawnienie do występowania w procesie ma strona posiadająca

zdolność sądową, a z drugiej strony uznaje, iż możliwa jest sytuacja, w któ-

rej podmiot będzie występował w procesie jako strona, mimo że nie posiada

M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. .

Tamże, s. .

R. Flejszar, Pojęcie strony w sprawach gospodarczych..., s. –3; tenże, Przedsiębiorca w postępowaniu

cywilnym rozpoznawczym, Warszawa 00, s. 3–. W podobnym tonie pisze E. Gniewek, O skutkach

przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym w postępowaniu przed sądem gospodarczym, Przegląd

Sądowy , nr –, s. –0; tenże, Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu,

Rejent , nr , s. .

Kwestię tę szeroko omawia M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, passim. Problematykę tę uczy-

niłem przedmiotem osobnego opracowania, zob. Wokół rozumienia zdolności sądowej…, s. –3.

W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu..., s. –.

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

zdolności sądowej. Niekonsekwencja ta widoczna jest także w konstruowa-

nych przez prawodawcę definicjach zdolności sądowej. Pomimo że w art.

§ k.p.c. zdefiniowano zdolność sądową jako „zdolność występowania

w procesie jako strona”, to pozostające wówczas w mocy przepisy kodeksu

handlowego (z czerwca 3 r., Dz. U. Nr , poz. 0) w odniesieniu do

handlowych spółek osobowych (spółki jawnej — art. k.h.) posługiwały się

w dalszym ciągu zwrotem, że spółka ta „może pozywać i być pozywana”.

O ile pierwsza z wymienionych definicji odwołuje się do właściwości pod-

miotowych, o tyle druga do przymiotów cywilnoprawnych. Charakterystycz-

ne jest, że nawet w kodeksie spółek handlowych użyto wyrażenia bezpo-

średnio nawiązującego do stylizacji art. k.h., a nie art. § k.p.c. Podob-

nie ustawodawca uczynił w ustawie z czerwca r. o własności lokali,

w której stwierdza się, że „wspólnota mieszkaniowa może nabywać prawa

i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozwana”

. Kwestia ta szerzej zo-

stanie omówiona w kolejnym rozdziale.

Przedstawione problemy, związane z definicją zdolności sądowej, do-

prowadziły do postawienia pytania o zasadność definiowania tej kategorii

pojęciowej w kodeksie postępowania cywilnego.

Kwestia ta stanowi egzemplifikację zagadnienia o charakterze ogólniej-

szym, a mianowicie zasadności konstruowania w ogóle definicji w tekście

prawnym. Dlatego też zasadność (użyteczność) tworzenia definicji zdolności

sądowej w prawie stanowionym będzie rozpatrywana z punktu widzenia:

a) właściwości pojęciowych zdolności sądowej, b) przyjętych rozwiązań

w ramach francuskiego i niemieckiego kręgu kulturowego.

3.1. Właściwości pojęciowe zdolności sądowej

Zdolność sądowa jest kategorią, której nie sposób zdefiniować, posłu-

gując się definicjami równościowymi (równoważnościowymi)

. Tezy tej

można dowieść, ukazując właściwości pojęciowe zdolności sądowej, czyli jej

Ustawa z czerwca r. o własności lokali (tekst jedn. Dz. U. z 000 r. Nr 0, poz. 03 z późn.

zm.). Kwestię tę podnosi A. Jakubecki, Zdolność sądowa osobowych spółek handlowych a status ich wspól-

ników w procesie cywilnym i egzekucyjnym (w:) Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa ku czci

S. Sołtysińskiego, pod red. A. Nowickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań

00, s. 03.

E. Gniewek, O skutkach przyznania zdolności sądowej…, s. 0; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego,

wyd. , Warszawa , s. –.

niedookreśloność i nieostrość

. O ile pierwsza z wyróżnionych właściwości

dotyczy treści, o tyle druga zakresu. W piśmiennictwie niedookreśloność

pojęciową określa się również mianem niedookreśloności treściowej, a nie-

dookreśloność zakresową nieostrym zakresem

O niedookreśloności treściowej danego wyrażenia można mówić wte-

dy, gdy nie sposób określić jego treści

. Właściwość ta znamionuje zdolność

sądową, ponieważ jest pojęciem o niedookreślonym pasie semantycznym.

Jej niedookreśloność nie jest wynikiem celowego zabiegu legislacyjnego, tak

jak w przypadku innych wyrażeń, np. „zasady współżycia społecznego”,

„drobne bieżące sprawy życia codziennego”, „należyty nadzór”

. W przy-

padku zdolności sądowej jej niedookreśloność jest konsekwencją wielu kon-

tekstów, w ramach których prawodawca i judykatura się nią posługują. Treść

zdolności sądowej wydaje się mieć charakter konwencjonalny. Jest bowiem

pochodną decyzji normodawczych oraz sędziowskich. Można oczywiście

przyjąć, iż predykat „bycie stroną postępowania sądowego w sprawach cy-

wilnych” oraz predykat „bycie innym niż strona uczestnikiem postępowania

sądowego w sprawach cywilnych” wyznacza zespół cech podmiotów, którym

przysługuje ta zdolność. Mogłoby to prowadzić do uznania, że nieupraw-

nione jest mówienie o niedookreśloności treściowej zdolności sądowej. Jed-

nakże przyjmując takie stanowisko należałoby być konsekwentnym i tym

samym wskazać pełny (zamknięty) katalog cech wyznaczających treść zdol-

ności sądowej. Czy dokonanie takiego zabiegu jest możliwe? W świetle po-

czynionych w literaturze przedmiotu rozważań wydaje się, że nie. Przyczyn

niedookreśloności treściowej zdolności sądowej można upatrywać również

w szerszym aspekcie, a mianowicie w otwartej tekstowości prawa, która, jak

podkreśla się w literaturze, jest nieusuwalną właściwością języka prawnego

Zamierzam zaznaczyć, że mówię o niedookreśloności treściowej i nieostrym zakresie w oparciu

o założenia przyjmowane przez przedstawicieli szkoły oksfordzkiej, a nie założenia przyjmowane-

go przez tzw. twardą analitykę. Szkoła oksfordzka jest to ruch filozoficzny określany również

mianem „filozofii języka potocznego”. Wśród jego reprezentantów można wymienić m.in. H.L.A. Har-

ta, J.L. Austina. W rodzimej literaturze bliskie tym założeniom, dotyczącym kwestii pojęciowych,

wydają się być poglądy L. Morawskiego.

Szerzej na temat właściwości zwrotów niedookreślonych zob. M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady.

Reguły. Wskazówki, Warszawa 00, s. 3–. O różnego rodzaju niedookreśloności: pojęciowej,

zakresowej zob. Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi de lege ferenda o klauzulach generalnych w prawie

prywatnym, Przegląd Legislacyjny 00, nr , s. –.

M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady…, s. 3.

S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Warszawa

, s. –.

Szerzej T. Gizbert–Studnicki, Wieloznaczność leksykalna w interpretacji prawniczej, Kraków , s.

i n.; tenże, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Warszawa–Kraków , s. 3 i n.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

Natomiast z nieostrością mamy do czynienia wówczas, gdy nie jesteśmy

w stanie ustalić w sposób jednoznaczny zakresu podmiotowego bądź też

przedmiotowego danego wyrażenia. Jak pisze M. Zieliński: „nieostrość nazw

polega na tym, że mimo zapoznania się z cechami danych przedmiotów nie

o każdym z nich potrafimy orzec, czy jest on, czy nie jest on desygnatem

określonej nazwy, zatem czy wchodzi do jej aktualnego zakresu, czy nie

wchodzi”

. W odniesieniu do zdolności sądowej nieostrość ta polega na tym,

że są takie podmioty, o których z pewnością można powiedzieć, że są desyg-

natami tej nazwy. Są również i takie, o których można mówić, że nie są de-

sygnatami tej nazwy. Jednakże są i takie, co do których istnieje wątpliwość,

czy są desygnatami tej nazwy

. Innymi słowy, są takie podmioty wobec

których, mimo zapoznania się z posiadanymi przez nie cechami, nie sposób

powiedzieć, czy posiadają zdolność sądową. Wyrazem nieostrości zdolności

sądowej jest, podkreślana w literaturze, niemożność jednoznacznego usta-

lenia jej zakresu podmiotowego jak i przedmiotowego

Pojęcia o niedookreślonej treści i nieostrym zakresie można określać

mianem pojęć otwartych, w tym znaczeniu, w jakim posługuje się nim L. Mo-

rawski

. Zwracam na to uwagę, ponieważ rozumienie tego określenia — „po-

jęcie otwarte” — nie jest w literaturze jednoznaczne

. L. Morawski za poję-

cie otwarte rozumie pojęcie, wobec którego tekst prawny nie formułuje wszyst-

kich kryteriów stosowalności i dlatego należy je uzupełniać na mocy mniej

lub bardziej arbitralnych decyzji. Innymi słowy, właściwości (treść i zakres)

pojęć otwartych ustalane są na mocy decyzji (normodawczych, sędziowskich).

Podobne rozumienie pojęcia otwartego wydaje się przyjmować T. Gizbert–

Studnicki. Pisze on, że otwarta struktura polega na tym, że „można sobie

wyobrazić taki przedmiot, w stosunku do którego rodzimy użytkownik ję-

zyka żywi wątpliwości, czy należy on do zakresu tego predykatu”

M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady…, s. .

Zob. K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, Warszawa , s. . Autor pisze m.in. „Nazwy takie

(nieostre — P.K.) nie mają ustalonego zakresu, jakkolwiek niektóre przedmioty są ich desygnatami,

a niektóre nie są”.

M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. i .

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie, Acta Universitatis Nicolai Copernici,

Prawo XIX Nauki Humanistyczno–Społeczne , z. , s. – i ; tenże, Główne problemy współ-

czesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 000, wyd. , s. –3.

Zwracam uwagę na to, że posługuję się terminem „pojęcie otwarte” w znaczeniu, którym posługu-

je się L. Morawski ze względu na to, że określenie to jest w piśmiennictwie w różny sposób pojmo-

wane. Wyróżniane w piśmiennictwie stanowiska na temat pojmowania pojęcia otwartego przed-

stawił P. Reputakowski, Zagadnienie nieostrości w filozofii języka i teorii prawa (w:) Badania nad nieostroś-

cią..., s. –.

T. Gizbert–Studnicki, Wieloznaczność leksykalna..., Kraków , s. .

Na podstawie powyższych rozważań uprawnione wydaje się twierdze-

nie, że zdolność sądową znamionuje zarówno niedookreśloność treściowa,

jak i nieostry zakres. Czyż bowiem nie jest tak, że mimo zapoznania się z ce-

chami danej jednostki organizacyjnej nie możemy w dalszym ciągu jedno-

znacznie odpowiedzieć na pytanie, czy posiada ona zdolność sądową? Czyż

bowiem nie jest tak, że nie można podać zespołu cech, które wskazywałyby

jednoznacznie, czy rozpatrywany twór organizacyjny jest desygnatem nazwy

„podmiot procesowy”? Wskazana niedookreśloność treściowa idzie w parze

z nieostrością tego pojęcia. Potwierdza to konstytutywna rola działalności

orzeczniczej w sprawie orzekania o zdolności sądowej (o której szerzej w roz-

dziale V).

Celowość definiowania pojęć otwartych za pomocą definicji klasycz-

nych, równościowych w formie logiczno–językowej, budzi w nauce zastrze-

żenia. Zwraca się bowiem uwagę na brak użyteczności w ich definiowaniu

za pomocą per genus proximum et differentiam specificam. Metoda ta, będąca

podstawową dla definicji klasycznych, stanowi wyraz akceptacji przez ba-

dacza metodologicznego esencjonalizmu

. Przyjęcie tej postawy determi-

nuje charakter stawianych pytań, które są nastawione na ujawnianie „istoty”

badanego przedmiotu. Autorzy przyjmujący tę postawę rozpoczynają pyta-

nie od zaimka „co”. Można więc powiedzieć, że przyjęcie postawy esencja-

listycznej polega na uznaniu, że definicje powinny wyrażać istotę definio-

wanego pojęcia, czyli „prawdziwą naturę”, jego „esencję”

. Tym samym nie

bierze się pod uwagę (potencjalnej) otwartości tekstowej. Posługując się sche-

matem, nie uwzględnia się istnienia różnego rodzaju pojęć (ich swoistości).

Wydaje się, że błąd w podejściu esencjonalistycznym polega na przyjęciu

założenia, że „pojęcia prawne są ustalone lub zamknięte w tym sensie, iż

można je zdefiniować, podając jakiś zbiór warunków koniecznych i wystar-

czających, a w ten sposób sprawić, że o każdym rzeczywistym lub wyobra-

żonym przypadku można powiedzieć z całkowitą pewnością, czy podpada

pod dane pojęcie czy też nie. Znaczy to, iż dane pojęcie (...) jest logicznie

zamknięte”

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie..., s. . Autor posługuje się wyrażeniem

„metodologiczny esencjonalizm” za K. Popperem, Die offene Gesellschaft und ihre Feinde, Bern ,

b. I, s. i n. (tytuł oryginału The Open Society and its Enemies); L. Morawski, Domniemania a dowody

prawnicze, Toruń , s. 3–.

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie..., s. ; tenże, Domniemania..., s. –.

Zob. H.L.A. Hart, Niebo pojęć Iheringa i współczesna analityczna filozofia prawa (w:) Eseje z filozofii prawa,

Warszawa 00, s. 3.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

Przyjęcie przez autorów, konstruujących definicję zdolności sądowej,

postawy esencjonalistycznej polega na posługiwaniu się, przy dokonywaniu

tej czynności (definiowania), określonym schematem. Jak zauważa M. Saw-

czuk formułowane w nauce postulaty definicji zdolności sądowej są tworzo-

ne w większości na podstawie algorytmu, który przybiera postać: czym jest

zdolność sądowa i kto ją posiada

. Użycie tego algorytmu ma zapewnić

stworzenie definicji, która będzie miała zastosowanie na gruncie poszczegól-

nych regulacji prawnych i jednocześnie będzie adekwatna do zmieniających

się potrzeb praktyki prawniczej. Innymi słowy, przyjęcie przez autora po-

wyższej postawy znamionuje dążenie do uniwersalizacji, która w aspekcie

złożoności systemu prawnego, wydaje się być nieosiągalna.

Przyjmując bowiem podejście esencjonalistyczne, nie podaje się kryte-

riów stosowalności dla definiowanych terminów, a jedynie wskazuje na jego

określone cechy. Ponadto poza zakresem rozważań pozostawia się rozpatry-

wanie zdolności sądowej w aspekcie jej właściwości. Na właściwości te zwra-

ca uwagę m.in. W. Broniewicz. Dlatego stawiając pytanie: czym jest zdolność

sądowa, autor dostrzegł, że nie sposób ustalić tylko jednego jej znaczenia. To

konsekwencja języka potocznego, posiadającego otwartą strukturę. Na jego

podstawie tworzony jest język prawny

. I dlatego, w odniesieniu do zdol-

ności sądowej, właściwe wydaje się zwrócenie szczególnej uwagi na jej ot-

wartość pojęciową. Ze względu na nią (otwartość) nie sposób zdefiniować

zdolność sądową w taki sposób, by oddać jej właściwości. Dlatego podejmo-

wane w tym zakresie próby były nieudane, ponieważ inne być nie mogły.

Przyjmując postawę uniwersalistyczną, nie można więc zdefiniować

zdolności sądowej. Nie sposób za pomocą definicji równościowych (równo-

ważnościowych) wskazać właściwości, które przysługiwałyby wszystkim jej

desygnatom jednocześnie tylko im. W konsekwencji powoduje to nieprzy-

datność, nieużyteczność klasycznej definicji równościowej w procesie ich

definiowania

. W jej zakresie, między wyrażeniem definiowanym a definiu-

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 3, s. ; zob. także Z. Resich,

Przesłanki…, s. 33.

Przedmiotem badań obejmuję poglądy nauki prawa cywilnego, a nie koncepcje wypracowane na

gruncie teorii i filozofii prawa. Dlatego nie będę szerzej rozwijał tego wątku. W tym zakresie odsy-

łam do pracy L. Wittgensteina, Dociekania filozoficzne, Warszawa , s. 0 i n.; T. Pawłowskiego,

Rodziny znaczeń i ich definiowanie, Studia Filozoficzne , nr ; tegoż, Tworzenie pojęć w naukach

humanistycznych, Warszawa , rozdz. II; zob. także M. Zirk–Sadowski, Pozytywizm prawniczy

a filozoficzna opozycja podmiotu i przedmiotu poznania (w:) Studia z filozofii prawa, pod red. J. Stelmacha,

Kraków 00, s. –.

Z. Pulka, Struktura poznania filozoficznego w prawoznawstwie, Prawo CCXCIII, Wrocław 00, s. –;

L. Morawski, Domniemania..., s. 3–; tenże, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie…, s. i n.

jącym, winna zachodzić ścisła więź; drugi człon stanowi równoważny od-

powiednik pierwszego. Zdolność sądowa jest pojęciem o niedookreślonym

znaczeniu i nieostrym zakresie podmiotowym i przedmiotowym. Nie sposób

bowiem ustalić jej wszystkich cech, a także określić zbioru wszystkich wa-

runków koniecznych i wystarczających do tego, aby móc powiedzieć, że

mamy do czynienia ze zdolnością sądową. Dlatego niemożliwe jest zdefinio-

wanie zdolności przy użyciu definicji równościowej. Sformułowana konklu-

zja wydaje się być kluczem do odpowiedzi na pytanie o przyczynę istnienia

zamętu pojęciowego wokół tej kategorii pojęciowej.

Odrębną, choć równie ważną kwestią jest pytanie, czy możliwe jest

w ogóle skonstruowanie definicji zdolności sądowej odpowiadającej rzeczy-

wistości, a jeśli tak, to w jaki sposób? Postawione pytanie można ująć szerzej,

dotyczy bowiem problemu definiowania pojęć i to zarówno w języku praw-

nym, jak i prawniczym. Analiza prowadzonych (w literaturze) rozważań

pozwala udzielić pozytywnej odpowiedzi. Konieczne jest jednak przyjęcie

odmiennych, aniżeli dotychczas stosowanych, rodzajów definicji, które

uwzględniałyby założenie o otwartej strukturze języka prawnego

Pierwszy rodzaj definicji, który uwzględnia założenie o otwartej struk-

turze języka prawnego, polega nie tyle na definiowaniu, co na opisie sposo-

bów używania badanego terminu w różnych kontekstach językowych jego

występowania

. Metodę tę określa się mianem „definicji w kontekstach”,

„definicji w użyciu”. Zgodnie z nią, objaśniając terminy należy uwzględniać

konteksty, w jakich występuje, a nie definiować go (termin) w oderwaniu

Autorzy podejmują rozważania z zakresu przydatności tworzenia definicji cząstkowych, które to

formułują tylko kryteria stosowalności definiowalnego terminu przez wskazanie warunków po-

prawnego jego użycia.

W zakresie budowy definicji zob. K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii…, s. –3. Autorzy

przedstawiają poglądy na temat tworzenia pojęć prawniczych. Zwracają uwagę na konstruowanie

ich w oparciu o: a) analizę pojęć występujących w języku prawnym konkretnego systemu prawa,

grupy systemów prawa albo też na podstawie pojęć, występujących w opracowywaniu zagadnień,

b) funkcję przepisów, należących do konkretnego systemu prawa, grupy systemów, c) wyprowa-

dzenie dedukcyjne z pojęć istniejących niezależnie od tekstu prawnego, d) epistemologię prawniczą,

e) konwencję terminologiczną, której pojęcia prawnicze są rezultatem.

Przyjęcie takiego podejścia wydaje się słuszne. W ramach integracji prawoznawstwa, poszczególne

dyscypliny winny korzystać z posiadanego dorobku. Szerzej zob. pracę zbiorową pod red. Z. Mu-

szyńskiego, Badania nad nieostrością. Kierunki i tendencje. O nieostrości, Realizm, racjonalność, relatywizm,

Lublin .

Takie stanowisko przyjmuje J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawoznawstwa, Warsza-

wa , rozdz. XVI; H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, tłum. J. Woleński, Warszawa , s. 30; tenże, Defi-

nicja i teoria w prawoznawstwie (w:) Eseje…, s. 3 i n. Podobne założenia głosił Ihering, zob.

H.L.A. Hart, Niebo pojęć Iheringa i współczesna analityczna filozofia prawa (w:) Eseje…, passim. Spośród

przedstawicieli rodzimej nauki zob. C. Znamierowski, Podstawowe pojęcia prawa, t. I, wyd. , Poznań

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

Potrzebę przyjęcia takiej postawy uzasadnia się między innymi tym, że „zna-

czenie językowe posiadają nie poszczególne izolowane słowa, lecz ich zbio-

ry”

. Ponadto podkreśla się, że system prawny, posiada złożoną strukturę,

która tworzy rozmaitość sytuacji i wzajemnych relacji między nimi. Dlatego

nie sposób skonstruować definicję, która byłaby właściwa dla wszelkich

kontekstów, w jakich występuje zdolność sądowa. Należy więc poszukiwać

nie tej jednej poprawnej definicji zdolności sądowej, ale kontekstów, w jakich

ta zdolność występuje, i w odniesieniu do nich ustalać jej znaczenie czy też

zakres. Podstawowe konteksty występowania zdolności sądowej zostaną

zrekonstruowane i uczynione przedmiotem analizy w rozdziale IV.

Radykalny program, w ramach omawianego sposobu tworzenia defi-

nicji, przyjmowali deskrypcjoniści, którzy nie tylko odrzucali postawę esen-

cjonalistyczną, ale w ogóle definiowanie jako metodę wyjaśniania pojęć

Zgodnie z założeniami tego programu, konstruując definicję zdolności sądo-

wej, należałoby odpowiedzieć na pytanie: jakie warunki musi spełnić pod-

miot, by mógł posiadać tę zdolność?

Drugi rodzaj definicji, który wydaje się być odpowiedni dla zdolności

sądowej, to definicja cząstkowa

. Jak pisze J. Kotarbińska definicja cząstkowa

„przystosowana jest specjalnie do wprowadzania i analizy terminów nie-

ostrych. Istnieje nawet tendencja do utożsamiania terminów nieostrych

z terminami definiowalnymi tylko cząstkowo”

. Na czym polega więc defi-

niowanie terminów na podstawie definicji cząstkowej?

Definicja cząstkowa jest zdaniem posiadającym postać implikacji. Za

W. Patryasem przyjmuje się, że definicja cząstkowa „w podstawowym ujęciu

składa się z dwóch okresów warunkowych podających warunki wystarcza-

jące do orzekania definiowanego predykatu lub jego negacji. Mianem defi-

nicji cząstkowej określa się także jedno zdanie o postaci implikacji podające

3, wyd. , s. i n. Konstruując definicję zdolności sądowej, za pomocą metody per genus et dif-

ferentiam, jednocześnie przyjmuje się założenia, że wszystkie przypadki czyli konteksty w których

występuje zdolność sądowa, mają pewien zbiór wspólnych cech. Tym samym „odrzuca się” osob-

liwość zdolności sądowej, zapominając o tym, że terminy języka prawnego „są niekiedy powiązane

ze sobą w taki sposób, który z góry wyklucza ich równościowe zdefiniowanie”.

A. Schaff, Język a poznanie, Warszawa , s. .

Szerzej L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie…, s. . Zwolennikiem tego pro-

gramu wydaje się być również H.L.A. Hart, zob. J. Woleński, Wstęp. Harta pojęcie prawa (w:) Pojęcie

prawa…, s. XI i n.

Tej tezie podporządkowane są rozważania przeprowadzone przez L. Morawskiego, O dwóch sposo-

bach definiowania pojęć w prawie…, passim.

J. Kotarbińska, Spór o granice stosowalności metod logicznych (w:) Semiotyka polska 1894–1969, Warszawa

, s. 0. Por. M. Przełęcki, Pojęcie teoretyczne a doświadczenie (w:) Logiczna teoria nauki. Wybór arty-

kułów, Warszawa , s. –3.

bądź tylko warunek wystarczający orzekania definiowalnego predyka-

tu, bądź tylko warunek wystarczający orzekania jego negacji”

. Innymi sło-

wy, w ramach definicji cząstkowej wyrażeniem definiowanym jest predykat,

który podaje warunek wystarczający albo warunek konieczny, bądź też oba

te warunki stosowalności danego wyrażenia. Definicje cząstkowe znajdują

zastosowanie w procesie definiowania pojęć w tekście prawnym co najmniej

z dwóch powodów

. Po pierwsze ze względu na to, że posługując się defi-

nicją cząstkową nie musimy spełniać warunku eksplikacji znaczenia definio-

walnego terminu. Po drugie dlatego, że definicja cząstkowa formułuje jedy-

nie kryteria stosowalności definiowanego terminu. Wskazuje bowiem zdanie

o postaci implikacji. Jeśli więc zostanie spełniony określony warunek, to

badany przedmiot będzie desygnatem rozpatrywanej nazwy. Jednakże, jak

podkreśla L. Morawski, największy walor (o charakterze praktycznym) de-

finicji cząstkowych polega na tym, że otwiera „logiczną możliwość rozsze-

rzania znaczenia terminów na zbiory nowych, nie przewidzianych przez

normodawcę sytuacji”

. Tenże walor wydaje się być nieoceniony przy defi-

niowaniu terminów o niedookreślonej treści, nieostrym zakresie.

Z definicjami cząstkowymi wiąże się zagadnienie pojęć mających ro-

dziny znaczeń. Pojęcia te, jak pisze T. Pawłowski, charakteryzują następują-

ce właściwości. „. Nie istnieje zespół cech wspólny wszystkim przedmiotom

oznaczonym przez takie pojęcie i tylko im — zespół, który by się nadawał

na równoważne kryterium jego stosowalności. . Zakresem takiego pojęcia

jest szereg odrębnych podzbiorów przedmiotów. 3. Jednakże każdy z owych

podzbiorów posiada pewne cechy wspólne z pewnymi innymi podzbiorami

mieszczącymi się w zakresie pojęcia. Dzięki temu desygnaty pojęcia nie sta-

nowią luźnego agregatu nie powiązanych ze sobą przedmiotów, lecz tworzą

rodzinę podzbiorów. . Pojęcia mające rodziny znaczeń należą do kategorii

pojęć otwartych: nie istnieje granica, która by oddzielała ich desygnaty od

pozostałych przedmiotów”

Można więc powiedzieć, że pojęcia mające rodziny znaczeń wyrażają

interesującą metodę wyjaśniania badanego pojęcia. Znamienne dla tej me-

Szerzej na ten temat W. Patryas, Elementy logiki dla prawników, Poznań , s. –; tenże, Defi-

niowanie pojęć..., s. 3–. Zob. także M. Przełęcki, Pojęcia teoretyczne a doświadczenie (w:) Logiczna teo-

ria nauki, Warszawa , s. ; A. Malec, Zarys teorii definicji prawniczej, Warszawa 000, s. 0–.

Powołano za L. Morawskim, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie…, s. –3.

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie…, s. .

T. Pawłowski, Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, Warszawa , s. –3; tenże, Rodziny

znaczeń i ich definiowanie, Studia Filozoficzne , nr , passim; L. Wittgenstein, Dociekania…,

s. 0 i n.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

tody nie jest jedynie poszukiwanie cech, które przysługiwałyby wszystkim

desygnatom analizowanego pojęcia. Charakteryzuje ją bowiem „operowanie”

przypadkiem wzorcowym, który posiada poszukiwane właściwości i w od-

niesieniu do niego analizować pozostałe desygnaty. Wyjaśnianie pojęcia za

pomocą tej metody polega na użyciu argumentacji z przypadków wzorco-

wych. Argumentację tę znamionuje udowodnienie, iż pewien sposób użycia

danego terminu stanowi przypadek typowy, przez odniesienie go do przy-

padku mogącego uchodzić za wzorzec. U podstaw tej metody leży założenie

o możliwości ustalenia wzorcowego, powszechnie akceptowanego sposobu

posługiwania się badanym terminem

. Użyteczności tej metody, definiowa-

nia pojęć, na poziomie języka prawnego oraz prawniczego dowiodły między

innymi rozważania przeprowadzone przez J. Kaczora o czynnościach upo-

ważniających w prawie cywilnym

Być może przedstawione rodzaje definicji (a także metody tworzenia

pojęć, jakie one znamionują) nie są jedynymi, które można uznać za odpo-

wiednie przy definiowaniu pojęć o niedookreślonej treści i nieostrym zakre-

sie. Mimo to są warte rozpatrzenia

. Jednakże pozostaje wciąż pytanie: czy

definiowanie pojęć otwartych jest zadaniem prawodawcy czy też doktryny

i praktyki prawniczej? Poszukiwanie na nie odpowiedzi poróżniło przedsta-

wicieli nauki. W wyniku dyskusji uformowały się różne stanowiska

, po-

cząwszy od uznania, że dokonywanie czynności definicyjnych jest funkcją

ustawodawcy, po przyjęcie, że zadanie to powinna wypełniać nauka oraz

praktyka prawnicza. Stanowiska te są uwarunkowane w znacznym stopniu

kulturą prawną, która kształtuje metodologię definiowania pojęć. Potwier-

dzeniem tego są przyjmowane rozwiązania przez prawodawcę francuskiego

i niemieckiego i rysujące się w ich świetle odmienności

Metodę tę zastosował m.in. H.L.A. Hart dowodząc, że prawo międzynarodowe jest prawem, zob.

Pojęcie prawa…, rozdz. X.

J. Kaczor, Pojęcie czynności prawnej upoważniającej w nauce prawa cywilnego, Acta Universitatis Wratis-

laviensis nr , Prawo CCXCVI, Wrocław 00, s. 0–. Autor dowodzi przydatności pojęć ty-

pologicznych, rodzinowych w nauce prawa cywilnego.

Można bowiem przyjąć podejście krytyczne. Wtedy definiowalibyśmy zdolność sądową ze zwró-

ceniem szczególnej uwagi na konsekwencje wynikające z braku posiadania przez podmiot tej ka-

tegorii. W tym zakresie odsyłam do rozważań P. Telengi (w:) Kodeks postępowania cywilnego (art.

1–505

), t. I, pod red. A. Jakubeckiego, Zakamycze 003, s. 03.

Problem ten podejmuje m.in. J. Gregorowicz, Definicje w prawie…, s. –. Przyjmuję jednak od-

mienne od autora stanowisko. Myślę bowiem, że konstruowanie definicji, zwłaszcza dla pojęć ot-

wartych, jest przede wszystkim zadaniem nauki oraz praktyki prawniczej.

Przedstawiono tylko rys zagadnienia, ponieważ problematyka kultur prawnych, chociażby w za-

kresie definiowania pojęć jest zagadnieniem wymagającym odrębnego opracowania. W tym miejscu

3.2. Definiowanie pojęć w świetle rozwiązań francuskich

i niemieckich

Celem tych rozważań nie jest przedstawienie przyjmowanej metodo-

logii tworzenia pojęć, ale jedynie nakreślenie kilku ich właściwości w obrębie

francuskiej i niemieckiej kultury prawnej.

Współczesna cywilistyka korzeniami sięga prawa rzymskiego. Jednak

już od czasu wielkich kodyfikacji (XIX wiek) w ramach europejskiej kultury

można mówić o dwóch podstawowych typach cywilistyki: francuskim i nie-

mieckim

. Teza o ich odmienności jest słuszna, mimo wielu wspólnych dla

nich cech

. Odmienność ta jest widoczna między innymi wtedy, gdy przed-

miotem badań obejmie się, podejmowaną w tym rozdziale, problematykę

definicyjno–pojęciową. I z tego powodu przyjrzymy się jej bliżej.

3.2.1. Definiowanie pojęć w świetle rozwiązań francuskich

Francuski typ cywilistyki oparty jest na przyjętych wzorcach w Kodek-

sie Napoleona. Współczesna francuska cywilistyka korzeniami sięga do ów-

czesnych rozwiązań, które zdają się wypełniać postulat, zgodnie z którym

prawo ma uzewnętrzniać rzeczywistość praktyczną, dążyć do udoskonalania

sprawiedliwego porządku.

Wyrazem realizacji tego postulatu jest dbałość o konstruowanie decyzji

odpowiadających potrzebom praktyki prawniczej. Z tego też powodu roz-

wiązania legislacyjne w mniejszym stopniu znamionuje dbałość, staranność

o porządek pojęciowy

. Jest to zgodne z przyjętym we francuskiej kulturze

prawnej podejściem prawników, które można określić mianem praktyczne-

wskazane zostaną tylko pewne rozwiązania właściwe prawu francuskiemu i niemieckiemu, czy też

mówiąc dokładniej — odpowiednio: niemieckiemu i francuskiemu kręgu kulturowemu.

Szerzej zob. np. S. Grzybowski, Dzieje prawa, Ossolineum , rozdz. VIII; R. Tokarczyk, Współczes-

ne kultury prawne, Zakamycze 00, rozdz. III; K. Sójka–Zielińska, Drogi i bezdroża prawa, Ossolineum

000, s. –0; L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczpospolitej Polskiej w la-

tach 1919–1939, Wrocław 000.

Szerzej na ten temat M. Zirk–Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Zakamycze 000, s. 3–0;

R. Zimmermann, Dziedzictwo Savigny’ego. Historia prawa, prawoznawstwo porównawcze i kształtowanie

się europejskiej nauki prawa, tłum. R. Mańko, Kwartalnik Prawa Prywatnego 00, z. , passim, w szcze-

gólności s. oraz 3–3.

R. David, Prawo francuskie. Podstawowe dane, Warszawa , tytuł IV; P. Meijknecht, Założenia, struk-

tura i treść nowego holenderskiego kodeksu cywilnego, Przegląd Legislacyjny 003, nr , s. –3. Autor

prowadzi rozważania o nowym holenderskim kodeksie cywilnym w odniesieniu do rozwiązań

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

. Jak pisze R. David: „Prawnicy francuscy są na ogół niewątpliwie mniej

dogmatyczni, w mniejszym stopniu przywiązują wagę do logiki i są mniej

rygorystyczni w swym dążeniu do rozwiązań systematycznych niż Niemcy

(prawnicy niemieccy — dop. P.K.) (...) Pojęcia — według ich zapatrywań —

mają walor całkiem względny”

. Dlatego w trakcie procesu interpretacyjne-

go nie mamy do czynienia z rygorystycznym przywiązaniem do ustawowe-

go brzmienia pojęć, ich zakresów znaczeniowych czy też treściowych. Praw-

nik, dokonując czynności interpretacyjnych, czyni odesłania do zasad prawa i,

usytuowując rozpatrywany przypadek w ich ramach, podejmuje rozstrzyg-

nięcie.

Kolejną właściwość francuskiej kultury prawnej można dostrzec, biorąc

za przedmiot badań relację między prawodawcą a judykaturą. Charakter tej

relacji znamionuje, z jednej strony przyjęcie, iż rolą sędziego jest dążenie do

„poszukiwania ducha” badanej regulacji, z drugiej strony uznanie, że to

ustawa stanowi podstawowe źródło prawa, a orzeczenia sądowe winny mieć

swoją podstawę w przepisie prawnym. Skorelowanie obu tych założeń jest

możliwe ze względu na właściwości formułowanych w tekstach prawnych

przepisów. Jak podkreśla się w literaturze, przepisy te cechuje lakoniczność

i wieloznaczność

. Konstruowane przepisy znamionuje luz decyzyjny, któ-

ry pozwala dookreślać je częściowo (a niekiedy nawet w całości) organom

stosującym prawo

. Organy te na poziomie stosowania prawa mogą, za

pomocą odpowiednich narzędzi, wyprowadzić z postanowień ogólnych

(otwartych) normę indywidualną. To wykładnia jest właściwym dla tego

zabiegu narzędziem. Francuski prawnik posługując się nią, dąży do ustalenia

obiektywnego znaczenia wyrażeń użytych w ustawie lub też ustalenia tego,

co mogą one wyrażać

. W jej ramach korzysta z wyników wykładni grama-

tycznej, logicznej, historycznej, jednakże przede wszystkim celowościowej

(określanej również mianem wykładni teleologicznej)

niemieckich, francuskich, włoskich czy też szwajcarskich. Zob. także A. Machowska, K. Wojtyczek

(red.), Prawo francuskie, t. I, Zakamycze 00, rozdz. III, IV, V.

M. Zirk–Sadowki, Wprowadzenie…, s. .

R. David, Prawo francuskie..., Warszawa , s. .

A. Sulikowski, Konstytucja w systemie źródeł prawa V Republiki Francuskiej, Acta Universitatis Wratisla-

viensis nr , Prawo CCLXXXVI, Wrocław 003, s. – i .

H. Roussillon, Le Conseil Constitutionnen: une institution menacee?, Droit Ecrit (Revue de la Faculte de

Droit de Toulouse) 00, nr , s. 3.

R. David, Prawo francuskie…, s. –.

Wykładnia teleologiczna „zmierza do nadania postanowieniu ustawy takiego sensu, który odpo-

wiada najlepiej obecnym poglądom na temat interesu społeczeństwa i sprawiedliwości i który daje

Nakreślone właściwości (kultury prawnej) wskazują, że problemy de-

finicyjno–pojęciowe są rozwiązywane, w znacznym stopniu, na poziomie

stosowania prawa. To rolą sędziego jest ustalenie znaczenia danej regulacji

prawnej

Tendencję tę potwierdza również nieodróżnianie na poziomie prawa

stanowionego zdolności prawnej od zdolności sądowej, mimo iż w literatu-

rze odróżnia się obie zdolności. Zdolność prawną określa się mianem capaci-

te juridique, a zdolność sądową jako capacite d’ester en justice. To jednak sięga-

jąc do orzecznictwa można dostrzec, że zdolności tych nie rozdziela się,

określa się je najczęściej mianem zdolności jurydycznej

Kolejnym przejawem nakreślonej wyżej tendencji jest brak (szerszej)

dyskusji na temat koncepcji „ułomnych osób prawnych”, która jest wciąż

obecna w ramach niemieckiego kręgu kulturowego. Z pewnością wpływ na

to miało orzeczenie francuskiego Sądu Kasacyjnego z stycznia r.

W orzeczeniu tym sąd przyznał strukturze organizacyjnej zdolność sądową

mimo braku posiadania przez nią osobowości prawnej (podmiotowości praw-

nej). Uznał bowiem, że „osobowość prawna nie jest tworem prawa, przysłu-

guje w zasadzie każdemu ugrupowaniu mającemu możność zbiorowego

dochodzenia interesów, które zasługują na prawne uznanie i ochronę”

Przyjęcie w sentencji orzeczenia owej fikcji prawnej, jak zauważa Ch. Perel-

man, miało zapobiec zastosowaniu prawa, które w badanym przypadku

byłoby niesprawiedliwe. Powyższy tok rozumowania został zaadaptowany

również przez ustawodawcę. I dlatego przyjął on w ustawie o spółkach hand-

lowych rozwiązanie, zgodnie z którym spółki osobowe „z chwilą ich wpisa-

nia do rejestru handlowego są one osobami prawnymi”

. W prawie francu-

skim wszystkie typy spółek, z wyjątkiem spółki udziałowej, mają osobowość

prawną. I dlatego mogą być one podmiotami praw i obowiązków oraz pod-

miotem w znaczeniu procesowym.

Z powyższych uwag można wyprowadzić konkluzję, że w ramach

francuskiej kultury prawnej wszystkie trzy środowiska prawnicze: prawo-

dawcę, naukę i praktykę prawniczą, znamionuje podejście praktyczne. Moż-

pogodzić się z wykładnią gramatyczną ustawy i nie narusza w sposób zbyt rażący logiki systemu”

— R. David, Prawo francuskie…, s. .

H. Roussillon, Le Conseil Constitutionnen…, s. 3.

A. Machowska (w:) A. Machowska, K. Wojtyczek, Prawo francuskie…, s. 3; J. Pieńkos, Polsko–fran-

cuski słownik prawniczy, Zakamycze 003, s. i .

Szerzej zob. Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, tłum. T. Pajor, Warszawa , s. 00.

Journal Officiel de la Republique Francaise, Lois et Decrets, i lipca , s. 0–0 (z późn.

zm.).

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

na więc odnieść wrażenie (być może mylne), że wymienione trzy środowiska

tworzą jeden, koherentny świat — kultury prawnej

3.2.2. Definiowanie pojęć w świetle rozwiązań niemieckich

Gdy mówimy o niemieckiej cywilistyce w odniesieniu do francuskiej,

to naszą uwagę zwraca jej odmienność, która przejawia się w dwóch

aspektach.

Pierwszy z nich widoczny jest w relacjach między nauką a orzeczni-

ctwem. Nauka niemiecka konstruuje koncepcje, które posiadają podbudowę

o charakterze teoretycznym. Operując tymi koncepcjami przedstawiciele

nauki podejmują próby rozwiązywania problemów, jakie niesie ze sobą dzia-

łalność praktyki prawniczej.

Drugi aspekt przejawia się w funkcjach przypisywanych prawodawcy.

Zgodnie z nimi już na poziomie tworzenia prawa powinno się ustalać zna-

czenia terminów. I dlatego język tekstów prawnych cechuje niemalże lapi-

darna precyzyjność przy jednoczesnym wysokim poziomie abstrakcji i ogól-

ności (o czym dalej)

Wskazane różnice są wyrazem innej, niż francuska, kultury prawnej.

Znamionuje ją bowiem: pozytywizacja prawa oraz pozytywizacja prawo-

znawstwa

Pozytywizacja prawa polega na przyjęciu założenia, że rolą judykatury

jest odczytywanie prawa stanowionego, a w mniejszym stopniu jego inter-

pretacja. Natomiast pozytywizacja prawoznawstwa polega na ustaleniu me-

tody badawczej, którą winni kierować się prawnicy przy wyjaśnianiu i opi-

sywaniu prawa. Czynności tych dokonuje się przy użyciu metody, którą

cechuje posługiwanie się algorytmami właściwymi dla logiki formalnej, sy-

logizmu prawniczego. Dlatego niemieckiego prawnika charakteryzuje silne

przywiązanie do zastanej aparatury pojęciowej, metod jej tworzenia. Rysu-

jące się, z powyższych uwag, podejście badawcze można określić mianem

teoretycznego. Różni się ono od francuskiego, które znamionuje podejście

Przyjęcie tej tezy, bez jakichkolwiek wątpliwości, wymagałoby głębokiej analizy francuskiego prawa.

Zadanie to znacznie wykracza poza ramy niniejszej pracy.

P. Meijknecht, Założenia, struktura i treść…, s. .

M. Zirk–Sadowski, Prawo a uczestniczenie w kulturze, Łódź , s. 3–; J. Leszczyński, Dogmatyki

prawnicze w dobie globalizacji (w:) Filozofia prawa wobec globalizmu, pod red. J. Stelmacha, Kraków 003,

s. i n.

praktyczne do rozpatrywanego problemu

. Potwierdza to trwający spór

wokół koncepcji „ułomnych osób prawnych”. Dotyczy on uznania lub nie-

uznania istnienia trzeciej kategorii podmiotów

Przedstawione właściwości niemieckiej kultury prawnej znajdują po-

twierdzenie w przyjętej definicji zdolności sądowej. Niemiecka ustawa pro-

cesowa (Zivilprozessordnung), jako jedna z niewielu procedur państw eu-

ropejskich, odróżnia — na poziomie tekstu prawnego — zdolność sądową

od zdolności prawnej. Mimo wyrażanego w rodzimej literaturze poglądu,

zdolność sądowa nie została przez ustawodawcę niemieckiego zdefiniowana,

a jedynie wskazano na jej związek ze zdolnością prawną: „zdolność sądowa

przysługuje tym podmiotom, które mają zdolność prawną” (§ 0 ZPO)

Mimo to można powiedzieć, iż przyjęte rozwiązanie, w świetle ustawodawstw

innych państw europejskich, stanowi wyjątek. Wydaje się, że powyższa re-

dakcja jest wciąż źródłem trwających polemik dotyczących również warstwy

pojęciowej. I dlatego coraz donioślejszy jest postulat podnoszący potrzebę

odejścia od definiowania jej na poziomie tekstu prawnego. Postulat ten moż-

na odczytać jako głos wyrażający potrzebę dokonania zmian polegających

na przyjęciu odmiennego sposobu definiowania pojęć, ze zwróceniem szcze-

Stanowisko takie przyjmuję za R. Davidem, Prawo francuskie..., s. 3–30. Autor dostrzega także

i inne różnice między niemiecką a francuską nauką prawa. „Przeciwieństwa między niemiecką

nauką prawa a francuską należy szukać w innej płaszczyźnie, a mianowicie w płaszczyźnie różnicy

istniejącej w jednym i drugim kraju w zakresie typów spotykanych opracowań. Prawnik niemiecki

wyodrębnia dwie funkcje, które należą do nauki prawa: pierwsza funkcja polega na przedstawianiu

prawa stosowanego przez sądy, druga funkcja wyraża się w systematyzowaniu i krytyce obowią-

zującego prawa. Wykład norm stosowanych w praktyce, obejmujący analizę orzecznictwa, doko-

nywany jest w sposób możliwie obiektywny, bez żadnej krytyki, w komentarzach (Kommentar).

Natomiast w nauce prawa, na którą składa się wykład systemu wraz z jego koncepcjami, ratio legis

norm, ich zalet i wad, poświęcone są dzieła innego rodzaju, a mianowicie podręczniki (Lechrbuch)

lub monografie, które na ogół pozostawiają poza swym zakresem orzecznictwo. Francuską naukę

prawa zaś charakteryzuje obecnie połączenie komentarza z podręcznikiem. Prawnik francuski

stara się w swych zarysach i podręcznikach połączyć te dwie funkcje, przedstawiając sposób stoso-

wania prawa w praktyce i usiłując jednocześnie krytykować lub usprawiedliwiać to, pokazywać

jego ewolucję i jego tendencje”.

Koncepcja tzw. ułomnych osób prawnych jest w doktrynie niemieckiej szeroko dyskutowana. Zob.

W. Hefermehl, Handelsgesetzbuch ohne Seehandelsrechts, mit Wechselgesetz, Scheckgesetz, Wertpapierhan-

delsgesetz, München 000, s. XII; U. Eisenhard, Gesellschaftsrecht, München , s. 3 i n., w szcze-

gólności s. –. Ustawodawca niemiecki przyznaje, odmiennie niż francuski, osobowość praw-

ną tylko spółkom kapitałowych. Natomiast osobowe spółki handlowe mogą nabywać w swoim

imieniu (pod firmą) prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane. U. Eisenhard określa

je mianem: juristische Teilperson.

Zob. B. Hess, Grundfrugen und Entwicklungen der Parteifähigkeit, Zeitschrift für Zivilprozeß 00, Heft 3,

s. i n.; G. Wagner, Grundprobleme der Parteifähigkeit, Zeitschrift für Zivilprozeß 00, Heft 3,

s. 30 i n.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Przeciwnicy definiowania zdolności sądowej przez ustawodawcę

gólnej uwagi na aspekty praktyczne. W tym względzie niemiecka nauka

coraz częściej odwołuje się do rozwiązań włoskich

. Rozwiązania te bowiem

w większym stopniu znamionuje praktyczne podejście do prawa. Charakte-

ryzując prawo włoskie, pisze się w literaturze niemieckiej, że posiada struk-

turę otwartą. Różnicę między obiema (niemiecką i włoską) wizjami prawa

dobitnie ilustruje porównanie prawa niemieckiego do „martwego prawa”,

a włoskiego do „żywego prawa”

Przemiany zachodzące we współczesnej niemieckiej cywilistyce w me-

todologii tworzenia pojęć to wynik długoletniego procesu, polegającego na

zmianie kultury prawnej. Ich początkiem było wprowadzenie (już w la-

tach 0.) na uniwersytetach niemieckojęzycznych wykładu Methodenlehre des

juristiches Denken, czyli nauki zorientowanej na „pobudzenie” praktycznego

sposobu myślenia młodego prawnika

. Obecnie impulsem zachodzących

zmian są wspólne prace prawników, w ramach europejskich struktur

. Wy-

razem tych zmian są coraz częściej głoszone opinie o konieczności ożywienia

skostniałego prawa i niemieckiej myśli prawniczej. I chociaż program ten

budzi w literaturze niemieckiej wiele emocji, to jednak głos, wyrażający po-

trzebę poszukiwania nowej drogi, dla niemieckiej cywilistyki jest coraz do-

nioślejszy.

Mówiąc o języku niemieckiego kodeksu cywilnego, nie sposób nie wspo-

mnieć o tym, że przepisy kodeksu cywilnego — obok precyzji pojęciowej

— cechuje (jak wspomniano już na wstępie) również wysoki poziom ogól-

ności. Potwierdzają to klauzule generalne: klauzula dobrej wiary (Treu und

Glauben) i dobrych obyczajów (gute Sitten)

. Analizując ich treść oraz funk-

cję, jaką spełniają w niemieckim prawie cywilnym, L. Leszczyński w odnie-

sieniu do pierwszej z wymienionych klauzul pisze: „Treść tego pojęcia rozu-

G. Walter, Reform des internationalen Zivilprozessrechts in Italien, Zeitschrift für Zivilprozess , Heft ,

s. 0–.

Porównania takiego dokonał H. Roussillon, Le Conseil Constitutionnen…, s. 3. Odmienne stanowi-

sko wydaje się przyjmować R. David, Prawo francuskie..., s. 3.

Znaczną rolę w tym względzie odegrały wielkie osobowości nauki niemieckiej np. K. Larenz,

U. Kluga. Pisze o tym A. Peczenik, Stan obecnej teorii i filozofii prawa w krajach zachodnich (w:) Studia

z filozofii prawa, pod red. J. Stelmacha, Kraków 003, s. . Zob. także E. Łętowska, Kilka uwag o prak-

tyce wykładni, Kwartalnik Prawa Prywatnego 00, z. , passim; tejże, O nauczaniu opisowej wykładni

prawa (w:) Teoria i praktyka wykładni prawa, red. tomu P. Winczorek, Warszawa 00, s. –0.

T.M. Möllers, Wpływ Trybunału Sprawiedliwości na niemieckie prawo cywilne. O prawie Trybunału Spra-

wiedliwości oraz sądów krajowych do rozwijania prawa, Kwartalnik Prawa Prywatnego , z. ,

passim.

Szerzej L. Leszczyński, Stosowanie generalnych klauzul odsyłających, Zakamycze 00, s. 3

i 30–3.

mie się jako swoistą zasadę prawno–moralną, co prowadzi do traktowania

orzecznictwa na nim opartego jako orzecznictwa słusznościowego”

. Podob-

ny walor można przypisać drugiej z wymienionych klauzul. W literaturze

niemieckiej analizuje się ją bowiem w aspekcie zasady słuszności i sprawied-

liwości. Mimo to, jak zauważa się w piśmiennictwie, w porównaniu do kul-

tury innych państw europejskich, można powiedzieć, że posługiwanie się

w prawie niemieckim klauzulami generalnymi jest dość ograniczone

. Wpływ

na to ma z pewnością pozytywistyczna wizja prawa, mająca w dalszym cią-

gu istotny wpływ na niemiecką kulturę prawną.

4. Uwagi końcowe

Problemy definicyjno–pojęciowe są jednymi z podstawowych, jakimi

zajmują się prawnicy. Potwierdzają to prowadzone rozważania wokół zna-

czenia takich pojęć jak: uprawnienie, osoba prawna, stosunek prawny, prze-

słanka procesowa, czynność procesowa. Z taką sytuacją mamy również do

czynienia w przypadku zdolności sądowej. Problemy te są pochodną funkcji,

jaką przypisuje się czynności definiowania czy też jej rezultatowi, czyli de-

finicji. Jedną z podstawowych jej funkcji jest zapewnienie komunikacji języ-

kowej między nadawcą (prawodawcą) a odbiorcą (adresatem określonego

przepisu). Definicja może być bowiem rozumiana jako instrukcja dla praw-

ników funkcjonujących na poziomie stosowania prawa

. Zastosowanie jej

ma pomóc m.in. w odpowiedzi na pytanie, czy dany podmiot wypełnia

kryteria stosowalności, a więc czy posiada zdolność sądową. Czy jest jednak

możliwe tworzenie definicji dla pojęć o niedookreślonej treści i nieostrym

zakresie za pomocą klasycznych definicji, które wskazywałyby w sposób

jednoznaczny kryteria jego stosowalności? Działalność normodawcza i sę-

dziowska wskazuje, że nie jest to możliwe. Dlatego stawiane w nauce prawa

cywilnego pytanie o zasadność tworzenia definicji zdolności sądowej w ko-

deksie postępowania cywilnego, poróżniło środowisko cywilistów i w kon-

sekwencji doprowadziło do powstania sporu. Jedni bowiem z autorów uzna-

li za słuszne utrzymanie definicji zdolności sądowej w kodeksie postępowa-

nia cywilnego. Odmienne stanowiska przyjęli ci spośród autorów, którzy

Tamże, s. 30.

Tamże, s. 3–33.

Takie stanowisko głosi H.L.A. Hart, Problemy filozofii prawa (w:) Eseje…, s. 0–.

Zasadność definiowania zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego

Uwagi końcowe

podali w wątpliwość zasadność definiowania zdolności sądowej na poziomie

tekstu prawnego.

Na powyższy spór spojrzano z punktu widzenia rozwiązań, jakie do-

starcza teoria prawa. Jej doświadczenia związane z zagadnieniem tworzenia

pojęć ukazują nie tylko złożoność tej problematyki, ale i możliwe rozwiąza-

nia prowadzonego sporu. Mogą one stanowić odpowiedź na stawiane pyta-

nie, dotyczące zasadności tworzenia definicji zdolności sądowej. Rysująca

się, z poczynionych dociekań, odpowiedź wydaje się być przejrzysta i kla-

rowna. Definiowanie pojęć o niedookreślonej treści i nieostrym zakresie,

a więc właściwości znamiennych dla zdolności sądowej, zmusza do zrewi-

dowania dotychczas stosowanych metod tworzenia jej definicji. Jeśli bowiem

chcemy wyjaśniać, a nie tylko definiować pojęcia, jakimi się posługujemy, to

za słuszne przyjmuję rozpatrywanie ich przy użyciu innych, aniżeli równoś-

ciowych, rodzajów definicji

. Przyjęcie takiego podejścia można uznać za

właściwe zwłaszcza w odniesieniu do kategorii pojęciowych o niedookreślo-

nej treści i nieostrym zakresie. Postulat dotyczący zmiany metody tworzenia

definicji jest tym bardziej ważki i wart rozpatrzenia, że dotyczy nie tylko

zdolności sądowej. Niedookreśloność, nieostrość to właściwości wielu pojęć

języka prawnego cechującego się otwartością tekstową

. Dlatego uprawnio-

ne jest twierdzenie przyjmujące, że nie sposób w odniesieniu do wielu pojęć,

a w tym i zdolności sądowej, ustalać za pomocą definicji, jednoznacznych

kryteriów jej stosowalności

L. Wittgenstein pisał, że jeśli pragniemy rozumieć pojęcia, którymi się posługujemy, musimy je

rozpatrywać, gdy język „pracuje”, a nie gdy „obraca się na jałowym biegu”, zob. Dociekania filozo-

ficzne…, s. . Zob. także Z. Ziembiński, Deskrypcjonistyczna i rekonstrukcjonistyczna analiza języka

w prawoznawstwie, Studia Prawnicze , z. 3–, passim; J. Woleński, Język prawny w świetle współ-

czesnych metod analizy semantycznej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Prawni-

cze , z. 3, s. .

M. Zirk–Sadowski, Pozytywizm prawniczy..., s. i .

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie…, s. .

Rozdział IV

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

Każdą dziedzinę prawną możemy rozpatrywać

pod dwojakim kątem, a mianowicie funkcji, jaką ona

spełnia w ogólnym systemie prawnym i struktury,

w jaką została wyposażona

1. Cel rozdziału

Przedstawiciele nauki prawa cywilnego, prowadząc rozważania o zdol-

ności sądowej, podejmują próbę określenia jej znaczenia. W tym celu stawia-

ją pytanie: jakie jest jej znaczenie? Poszukiwanie na nie odpowiedzi prowa-

dzi do wyróżniania w piśmiennictwie odmiennych stanowisk. Jedni autorzy

przyjmują, że znaczenie zdolności sądowej wyraża się w byciu podmiotem

procesowym w postępowaniu sądowym, drudzy, że w zdolności pozywania

i bycia pozwanym, a kolejni postrzegają zdolność sądową przez pryzmat

wymogu procesowego. Dlatego nie sposób ustalić jedno stanowisko. Taka

sytuacja skłania do refleksji o charakterze teoretycznoprawnym i w konse-

kwencji postawienia pytania: co jest przyczyną tego, że ustalenie znaczenia

zdolności sądowej budzi tak żywą dyskusję; w czym tkwi źródło sporu?

Uprawnione wydaje się twierdzenie, że wielość wyróżnionych stano-

wisk jest wyrazem rozpatrywania zdolności sądowej w odmiennych kon-

tekstach. Potwierdza to analiza działalności prawodawczej i orzeczniczej.

Z ich decyzji wyłaniają się konteksty, w których operuje się zdolnością sądo-

wą. Następnie w ramach tych kontekstów jest rozpatrywana zdolność sądo-

wa przez przedstawicieli nauki prawa cywilnego. Prowadzi to w konsekwen-

M. Waligórski, Proces cywilny. Funkcja i struktura, Warszawa , s. 3.

cji do różnego pojmowania znaczeń zdolności sądowej. To jedyna z przyczyn,

która powoduje niemożność ustalenia znaczenia zdolności sądowej. Kolejna

wyraża się tym, że zdolność sądowa jest kategorią prawną podlegającą in-

terpretacji. Wskazują na to sentencje orzeczeń, z których wyłania się inter-

pretacyjny charakter zdolności sądowej.

Przyjmując inne podejście do analizy zdolności sądowej, można ukazać

jej „rdzeń znaczeniowy”. Na jego podstawie zdolność sądową ujmuje się

w kontekście funkcji, jaką pełni nie tylko w prawie procesowym, ale również

w prawie w ogóle. O ile więc w pierwszym rozdziale rozpatrywana była

funkcja zdolności sądowej w procesie, o tyle w tym rozdziale przedmiotem

rozważań będzie jej funkcja w prawie. Dlatego zdolność sądowa będzie

rozpatrywana w kontekście ustawy zasadniczej, a mówiąc dokładniej posta-

nowienia wyrażającego prawo dostępu do sądu.

2. Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności

sądowej

Aby odpowiedzieć na pytanie o znaczenie zdolności sądowej, punktem

wyjścia należy uczynić zrekonstruowanie kontekstów, w których prawodaw-

ca, judykatura, a także przedstawiciele nauki prawa cywilnego posługują się

terminem „zdolność sądowa”. „Zdolność sądowa” jest rozpatrywana w trzech

kontekstach:

– podmiotowym, który znamionuje poszukiwanie znaczenia zdolności

sądowej przede wszystkim przez pryzmat podmiotu uczestniczącego

w postępowaniu sądowym,

– przymiotów cywilnoprocesowych, który znamionuje poszukiwanie zna-

czenia zdolności sądowej w aspekcie przymiotów cywilnoprocesowych,

jakie wynikają z posiadania zdolności sądowej,

– przesłanki procesowej, który znamionuje poszukiwanie znaczenia zdol-

ności sądowej jako wymogu procesowego.

Problem ten podjąłem już w artykule pt. Z rozważań nad istotą sporu o rozumienie znaczenia zdolności

sądowej w nauce prawa procesowego cywilnego, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr , Przegląd

Prawa i Administracji LXIII, pod red. B. Banaszaka, Wrocław 00, s. 3–. Niniejszy tekst jest

zmieniony.

Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej

2.1. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście podmiotowym

Zdolność sądowa na gruncie kodeksu postępowania cywilnego rozu-

miana jest jako zdolność występowania w procesie jako strona. Prawodawca

w ustawowej definicji zdolności sądowej rozpatruje ją przez pryzmat pod-

miotu procesowego, który może tę zdolność posiadać w postępowaniu są-

dowym. Konsekwencją tego jest przyjęcie takiego ujęcia również przez dok-

trynę i praktykę prawniczą

. Potwierdzają to konstruowane w piśmiennictwie

definicje zdolności sądowej: zdolność lub możność stania się stroną, zdolność

bycia podmiotem procesu

. Ich treść dotyczy przede wszystkim tego, kto

może być podmiotem procesowym. Idąc dalej, można powiedzieć, że pod-

stawowym elementem tak konstruowanych definicji jest podmiot procesowy

uczestniczący w postępowaniu sądowym

Jednakże cywiliści posługują się terminami „podmiot postępowania”

lub „postępowanie procesowe” w szerszym znaczeniu aniżeli wynikałoby to

z literalnego ich brzmienia. Dlatego też przez podmiot procesowy rozumie-

ją nie tylko podmiot występujący w charakterze strony, ale także podmioty

występujące np. jako interwenient uboczny. Natomiast termin „postępowa-

nie procesowe” odnoszą nie tylko do postępowania spornego, ale także do

innych rodzajów postępowań, np. nieprocesowego

Zob. w szczególności M. Sawczuk, Zdolność procesowa w projekcie k.p.c., Nowe Prawo , nr s. 30;

tenże, Zdolność sądowa według kodeksu postępowania cywilnego (ze szczególnym uwzględnieniem zdolności

sądowej organizacji, o których mowa w art. 64 § 2 k.p.c.), Nowe Prawo , nr , s. i n.; tenże,

Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 3, s. ; R. Flejszar, Pojęcie strony w sprawach

gospodarczych. Zdolność sądowa przedsiębiorcy, Prawo Spółek 00, nr –, s. .

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu…, s. .

Podejście podmiotowe wydaje się być widoczne w pracach m.in.: S. Włodyki, Zdolność sądowa

i procesowa w nowym ustawodawstwie cywilnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego , nr ;

A. Harli, Zdolność sądowa w świetle obowiązujących przepisów prawnych, Studia Prawnicze , z. 3–;

M. Jędrzejewskiej, Problemy wynikające z regulacji zdolności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego,

Przegląd Sądowy 3, nr 0; H. Mądrzaka, Zdolność prawna a zdolność sądowa (uwagi wokół upodmio-

towienia niektórych struktur organizacyjnych w prawie cywilnym i procesowym) (w:) II Kongres Notariuszy

Rzeczpospolitej Polskiej — referaty i opracowania, pod red. R. Sztyk, Poznań–Kluczbork ; tegoż,

Pozycja osobowych spółek handlowych w postępowaniu cywilnym (na przykładzie spółki jawnej) (w:) Studia

i materiały, Poznań–Kluczbork 00; E. Gniewka, O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cy-

wilnym w postępowaniu przed sądami gospodarczymi, Przegląd Sądowy , nr –; R. Flejszara,

Zdolność sądowa…; D. Krupy, Spółka cywilna jako podmiot postępowania — wybrane zagadnienia dotyczą-

ce zdolności sądowej (w:) Spółka jako podmiot gospodarczy, pod red. J. Frąckowiaka, Prawo CCXLII,

Wrocław .

A. Harla, Zdolność sądowa..., passim oraz podana tam literatura. Problem ten podjęto w artykule

Wokół rozumienia zdolności sądowej w procedurze cywilnej, Acta Universitatis Wratislaviensis nr ,

Przegląd Prawa i Administracji nr , pod red. B. Banaszaka, Wrocław 003, s. i n.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

Zastosowanie wykładni rozszerzającej w odniesieniu do obu terminów

jest uzasadnione. Jest to zgodne z przyjętą w nauce prawa cywilnego zasadą,

że proces interpretacyjny winien składać się z dwóch stadiów: słownego

i realnego

Pierwszy z nich — słowny — polega na ustaleniu znaczenia użytych

słów na podstawie reguł: a) leksykalnych, b) syntaktycznych, c) logicznych,

d) stylistycznych. Nauka coraz częściej na ich oznaczenie posługuje się okre-

śleniem dyrektywy wykładni językowo–słownej.

Natomiast drugie stadium wykładni — realne — uwzględnia następu-

jące reguły: a) logiczne, b) systematyczne oraz c) rację („ducha”) przepisu

Biorąc je pod uwagę, interpretator dąży do „wykrycia prawdziwego (właś-

ciwego) sensu przepisu”

. Poszukuje tego znaczenia przepisu w woli usta-

wodawcy, niekoniecznie wyrażonej expressis verbis. W tym celu posługuje się

dyrektywami wykładni systemowej i funkcjonalnej

. Czyni tak, ponieważ:

„Ustawodawca posługuje się słowami dlatego, że nie ma lepszego sposobu

ogłaszania obywatelom swych nakazów. Wskutek tego słowa, z których skła-

dają się normy, mają znaczenie tylko środka do poznania woli ustawodawcy,

środka bliższego, lecz ani bezwzględnie pewnego ani jedynego. Toteż bynaj-

mniej nie należy im nadawać znaczenia samoistnego i stawiać wyżej woli

i myśli, których są one znakami i wykładnikami. Przeciwnie, jeżeli w jakim-

kolwiek wypadku dowiedzione będzie, że ustawodawca wyraził się nieodpo-

wiednio, to rzeczywista jego myśl powinna mieć pierwszeństwo przed sło-

wami”

Trzeba jednak podkreślić, że oba stadia wykładni (słowna i realna) są

niezbędne i żadne z nich nie może zostać pominięte. Zwraca na to uwagę

Opracowana przez E. Waśkowskiego wykładnia, określana jest w literaturze mianem tradycyjnej,

wyraźnie podkreśla dwuinstancyjność procesu wykładni. Szerzej zob. E. Waśkowski, Teoria wykład-

ni prawa cywilnego. Metodologia dogmatyki cywilistycznej w zarysie, Warszawa 3, rozdz. I i II.

E. Waśkowski, Teoria wykładni..., s. . Zob. także M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły.

Wskazówki, Warszawa 00, s. –. Jak zauważa L. Morawski, ratio legis jest jednym z najstarszych

i najczęściej używanych kanonów wykładni: „Interpretując przepisy prawne, należy brać pod

uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis)”, szerzej L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów — ko-

mentarz, Toruń 00, s. 0–.

E. Waśkowski, Teoria wykładni..., s. . Poza zakresem rozważań pozostawiam wyjaśnienie, co należy

rozumieć przez „rzeczywiste” znaczenie przepisów i norm prawnych. Szerzej zob. S. Grzybowski

(w:) System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum ,

rozdz. V.

Przypisuję stadium słownemu dyrektywy wykładni językowej, a stadium realnemu dyrektywy

wykładni systemowej i funkcjonalnej. Takie stanowisko uważam za uprawnione, biorąc pod uwagę

prowadzone w tym zakresie rozważania S. Grzybowskiego, L. Morawskiego, E. Waśkowskiego,

M. Zielińskiego.

E. Waśkowski, Teoria wykładni..., s. .

Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej

E. Waśkowski, który wskazuje, że: „Pierwsze stadium wykładni stanowi (...)

wykładnia słowna mająca za zadanie ustalenie treści normy na podstawie

użytych przez jej autora wyrazów”, zaś „gdy wykładnia słowna spełnia swe

zadanie i ustaliła sens słowny normy, przychodzi kolej na wykładnię realną,

mającą na celu wykrycie sensu rzeczywistego, wewnętrznego, czyli praw-

dziwej myśli autora”

Stanowisko o potrzebie uwzględniania w procesie interpretacji obu

stadiów wykładni bywa aprobowane również przez środowisko sędziowskie.

Potwierdzeniem są formułowane uzasadnienia do podejmowanych uchwał

i wyroków. W sentencjach orzeczeń pisze się bowiem: „Wykładnia grama-

tyczna (językowa) jest możliwa tylko przy założeniu, że ustawodawca jest

racjonalny, że zna język prawniczy i w nienaganny sposób posługuje się

technikami legislacyjnymi. Gdy warunki te spełnione nie są, wykładnia ję-

zykowa daje wyniki niepewne i musi być wspierana przez wykładnię syste-

mową i funkcjonalną”; „Trybunał Konstytucyjny pragnie podkreślić, że

w rozpatrywanych przezeń sprawach odwołuje się nie tylko do językowych,

lecz także do pozajęzykowych metod wykładni, w tym do wykładni funk-

cjonalnej, czy też do — będącej rodzajem tej ostatniej — wykładni celowoś-

ciowej”; „Żadnego przepisu ustawy (...) nie można interpretować w oderwa-

niu od jej pozostałych przepisów (...) ustalając znaczenie przepisu prawnego

interpretator powinien brać pod uwagę systematykę wewnętrzną aktu praw-

nego, w którym przepis ten się mieści, i powinien przyjmować, że system

prawa jest w jakimś sensie całością »jednolitą« i »harmonijną«

”.

Na podstawie powyższych (przykładowo wybranych) fragmentów

uzasadnień można powiedzieć, że organy stosujące prawo poszukują właś-

ciwego, obiektywnego znaczenia w normach o charakterze ogólniejszym.

Tamże, s. , .

Zobacz odpowiednio: postanowienie SN z 0 czerwca r. (III ARN /), OSNP , z. , poz.

; wyrok TK z czerwca 000 r. (K 3/), OTK 000, nr , poz. ; uchwała NSA z maja 000 r.

(FPS /00), ONSA 00, nr , poz. ; uchwała SN z marca 000 r. (CKN /), OSNKW 000, nr

3–, poz. . Odmienny pogląd również jest wyrażany w judykaturze, zob. wyrok SN z maja r.

(I CKN /), OSNC , nr , poz. : „W doktrynie i judykaturze sformułowana została reguła

określająca następującą kolejność różnych sposobów wykładni: wykładnia językowa, wykładnia

systemowa, wykładnia funkcjonalna (celowościowa). W myśl zasady interpretatio cessat in claris nie

zawsze zachodzić będzie jednak konieczność użycia kolejno wszystkich tych sposobów, w szcze-

gólności nie będzie potrzeby sięgania po dyrektywy celowościowe, jeżeli już po zastosowaniu dy-

rektyw językowych, czy też językowych i systemowych, uda się uzyskać właściwy wynik wykład-

ni, to jest ustalić znaczenie interpretowanej normy”. Czytelnika zainteresowanego problematyką

wykładni w orzecznictwie sądów odsyłam do opracowań: L. Morawskiego, Wykładnia w orzecznictwie

sądów..., passim; L. Leszczyńskiego, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa,

Zakamycze 00, passim.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

Czynią tak, ponieważ poszczególne przepisy czy też wyprowadzone z nich

normy prawne nie są izolowanymi, zamkniętymi całościami (argumentum

a rubica). Stanowią jedynie części wewnątrz uporządkowanego systemu praw-

nego, jakim jest procedura cywilna. Dlatego też odwołują się do funkcji–celu,

jaki przypisywany jest całemu systemowi prawa cywilnego procesowego

Chodzi mianowicie o zapewnienie ochrony posiadanych możności (praw

podmiotowych i uprawnień) wszystkim uczestnikom postępowania, bez

względu na jego rodzaj i tryb

. Dyrektywa ta, chociaż nie jest wyrażona

w przepisach kodeksu postępowania cywilnego expressis verbis, winna sta-

nowić podstawowy wyznacznik dla dokonywanych interpretacji

Wydaje się, że nie będzie błędem powiedzieć, iż przedstawiciele nauki

ustalając znaczenie określeń „podmiot postępowania” oraz „postępowanie

procesowe” nie zatrzymują się w trakcie dokonywanej interpretacji na po-

ziomie deskryptywnym, ale dochodzą do poziomu dyrektywnego. O ile

bowiem pierwszy z wymienionych poziomów polega na interpretacji tekstu

prawnego tylko przez pryzmat warstwy opisowej, dosłownego brzmienia,

o tyle drugi znamionuje przejście z warstwy opisowej do dyrektywnej, czy-

li dyrektyw, norm, jakie można zrekonstruować na podstawie badanego

tekstu

Interpretację tekstu R. Sarkowicz przyrównuje do pracy archeologa,

„który kopiąc odsłania coraz to głębsze warstwy ziemi i historii, przy czym

często dopiero odkrycie głębszych warstw pozwala mu zrozumieć to, co le-

żało na wierzchu”

. Przechodzenie w trakcie interpretacji tekstu prawnego

z jednego poziomu na drugi, korzystanie przy tym z różnych metod wykład-

ni oparte jest na hermeneutycznej koncepcji wykładni prawa.

Posłużono się terminem „funkcją–celem” w znaczeniu, jakie przyjmuje I. Bogucka, Funkcja prawa

— analiza pojęcia, Zakamycze 000. O funkcjach–celach postępowania cywilnego zobacz m.in.

M. Sawczuk, O celach i funkcjach postępowania cywilnego procesowego i nieprocesowego (niespornego) (w:)

Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza, pod red. A. Marciniaka, Łódź , s. 33 i n.; E. Waś-

kowski, System procesu cywilnego. Wstęp teoretyczny. Zasady racjonalnego ustroju sądów i procesu cywil-

nego, Wilno 3, s. –.

E. Marszałkowska–Krześ (w:) Postępowanie cywilne, pod red. H. Mądrzaka, wyd. , Warszawa ,

s. –; A. Harla, Zdolność sądowa…, s. 30 i n. Tematyka ta, w szerszym kontekście, jest podjęta

przez J. Ignatowicza, System prawa cywilnego…, rozdz. XVIII.

Przez system prawa cywilnego rozumie się zarówno prawo materialne, jak i prawo procesowe.

Szerzej na ten temat zob. J. Ignatowicz (w:) System prawa cywilnego…, rozdz. XVIII § i .

Szerzej na temat deskryptywnego i dyrektywnego poziomu interpretacji tekstu zob. R. Sarkowicz,

Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Uniwersytet Jagielloński. Rozprawy Habilitacyjne Nr 0,

Kraków , rozdz. i ; tenże, Koherencja tekstu prawnego w świetle koncepcji poziomowej interpretacji

tekstu prawnego (w:) Język. Prawo. Społeczeństwo, red. nauk. E. Malinowska, Opole 00, s. .

R. Sarkowicz, Poziomowa interpretacja..., s. .

Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej

Podsumowując można powiedzieć, że zdolność sądowa jest rozpatry-

wana w kontekście podmiotu uczestniczącego w postępowaniu sądowym.

Podmiot ten jest podstawowym elementem, przez który analizuje się zdolność

sądową. Mówiąc o podmiocie uwzględnia się nie tylko podmiot w rozumie-

niu cywilnoprawnym. Rozważania obejmują bowiem, obok trzech rodzajów

podmiotów cywilnoprawnych, również i upodmiotowione jednostki orga-

nizacyjne. Co więcej, to one wydają się stanowić główny przedmiot podej-

mowanej refleksji. O słuszności tego stwierdzenia świadczy działalność pra-

wodawcza, orzecznicza, a także formułowane w literaturze poglądy.

2.2. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście przymiotów

cywilnoprocesowych

Odmienne znaczenie zdolności sądowej przyjmują ci spośród cywili-

stów, którzy rozpatrują ją nie tyle jako podmiot uczestniczący w postępowa-

niu sądowym, ile raczej jako przymioty, jakie wiążą się z posiadaniem zdol-

ności sądowej

. Podejście to różni się od poprzedniego, ponieważ stanowi

wyraz odejścia od analizy czysto podmiotowej na rzecz ujęcia określającego

znaczenie zdolności sądowej przez pryzmat przymiotów, które podmiot

może nabyć na skutek działania własnego, osób trzecich bądź też wystąpie-

nia zdarzeń prawnych

. Innymi słowy, znaczenie zdolności sądowej wyzna-

czają przymioty, jakie wynikają z faktu bycia podmiotem procesowym.

Analiza znaczenia zdolności sądowej w kontekście przymiotów cywil-

noprocesowych (podobnie jak badanie zdolności sądowej w kontekście pod-

miotowym) stanowi pochodną działalności ustawodawcy. Jak już wspomnia-

no w rozdziale III, przyczyn rozpatrywania zdolności sądowej w kontekście

przymiotów cywilnoprawnych można poszukiwać w decyzjach prawodaw-

czych. I tak np. art. kodeksu handlowego z czerwca 3 r. stanowił, że

handlowe spółki osobowe mogą pozywać i być pozwane. Zbliżone do tego

rozwiązania jest obecnie przyjęte w kodeksie spółek handlowych z wrześ-

Pogląd ten wyróżnia i analizuje W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa a zdolność

prawna, Zeszyty Naukowe UŁ — Nauki Humanistyczno–Społeczne 3, ser. I, z. ; tenże, Postę-

powanie cywilne w zarysie, wyd. , Warszawa , s. 3–0, tenże Glosa do uchwały Sądu Najwyż-

szego z dnia grudnia r. (III CZP /), OSP 0, z. –, poz. 33. Autor pisze „Zdolność

sądowa ma dwa zasadnicze znaczenia. Po pierwsze stanowi ona przymiot danej jednostki pozwa-

lający na przeprowadzenie z jej udziałem jako strony ważnego procesu, po drugie zaś oznacza

rzeczywiste istnienie jednostki oznaczonej jako strona procesowa (...)”.

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu…, s. –.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

nia 000 r. Na podstawie art. § k.s.h. stwierdza się, że handlowe spółki

osobowe (spółki jawne, partnerskie, komandytowe, komandytowo–akcyjne)

mogą we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości

i inne prawa rzeczowe, oraz zaciągać zobowiązania, „pozywać i być pozwa-

ne”. Podobne rozwiązania odnoszące się do zdolności sądowej są widoczne

także w innych ustawach, np. w ustawie z dnia czerwca r. o własno-

ści lokali oraz w kodeksie cywilnym

. Ujęcie zdolności sądowej, odwołujące

się do przymiotów cywilnoprocesowych, można także dostrzec w działalno-

ści orzeczniczej

Opierając się na decyzjach legislacyjnych oraz sądowych wielu przed-

stawicieli nauki prawa cywilnego uznaje, że znaczenie zdolności sądowej

określają dwa przymioty o charakterze cywilnoprocesowym: zdolność po-

zywania oraz zdolność do znajdowania się w sytuacji stanowiącej bierny

odpowiednik tego prawa

Pierwszy z wymienionych przymiotów to możność posiadania prawa

do pozywania. Możność ta wyraża się w przynależnym podmiotowi upraw-

nieniu do wytaczania powództwa. W wyniku jej posiadania podmiot ma

prawo do ochrony na drodze sądowej.

Drugi z wymienionych przymiotów stanowi bierny odpowiednik pra-

wa do pozywania. Polega on na prawie do bycia pozwanym przez inny

podmiot w sytuacji naruszenia jego praw.

O ile jednak autorzy, rozpatrujący zdolność sądową w kontekście przy-

miotów cywilnoprocesowych, nie mają wątpliwości, że zdolność pozywania

Ustawa z dnia września 000 r. — Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr , poz. 03 z późn.

zm.), zob. art. § : „Spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność

nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozwana”; natomiast

w ustawie z dnia 3 kwietnia r. — Kodeks cywilny (Dz.U. Nr , poz. 3 z późn. zm.) art.

§ k.c.: „Wykonawca testamentu może pozywać i być pozwany w sprawach wynikających z zarzą-

du spadkiem. Może również pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywany

w sprawach o długi spadkowe”.

„Organy samorządu studenckiego szkoły wyższej (...) mogą pozywać i być pozwane w sprawach

z zakresu ich ustawowych uprawnień”, „Spółka jawna w rozumieniu przepisów kodeksu handlo-

wego nie jest osobą prawną. Mimo jednak braku zdolności prawnej spółka jawna może nabywać

prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozwana”, „Partie polityczne mogą być pozywane

przez sąd, a więc mają zdolność sądową”, „De lege lata samorząd studencki ma tylko zdolność sądo-

wą w zwykłych sprawach cywilnych, dotyczących jego ustawowych uprawnień. W sprawach tych

może pozywać oraz być pozwanym (...)”. Zob. odpowiednio: uchwała składu siedmiu sędziów z 0

lutego 000 r. (III CZP /), OSNC 000, nr –, poz. 3; orzeczenie SN z listopada r., OSNC

, z. II–III, poz. ; R. Szarek, glosa do uchwały SN z 0 lutego 000 r. (III CZP /), Przegląd

Sądowy 00, nr , passim.

Takie ujęcie znaczenia zdolności sądowej prezentuje W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbi-

trażowa…, s. ; zob. także M. Sawczuk, Zdolność sądowa według kodeksu postępowania cywilnego…,

s. 3; Z. Resich, Poznanie prawdy w procesie cywilnym, Warszawa , s. 3.

Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej

i bycia pozwanym wyznacza jej znaczenie, o tyle wątpliwości tych nie brak

przy określeniu, z jakimi konkretnie przymiotami mamy do czynienia. Usta-

lenie bowiem statusu tych przymiotów budzi wiele wątpliwości. Warto przyj-

rzeć się im bliżej.

Przedstawiciele nauki najczęściej określają te przymioty mianem „praw

i obowiązków procesowych”. Wyrażenie to, ze względu na częste posługi-

wanie się nim, jest silnie zakorzenione w rodzimej nauce prawa cywilnego,

a mimo to budzi zastrzeżenia. Jako pierwszy wyraził je W. Siedlecki

. Zwró-

cił uwagę na to, że przyjęcie wyrażenia „prawa i obowiązki procesowe” wy-

maga doprecyzowania. Jednak, jak zauważa W. Broniewicz, przyczyną nazna-

czonej trudności nie jest brak ich doprecyzowania, ale ich błędność. Polega

ona na tym, że w postępowaniu cywilnym mamy do czynienia nie tylko

z „prawami i obowiązkami procesowymi”, ale przede wszystkim z „uprawnie-

niami i ciężarami procesowymi”. Jest tak, ponieważ na podmiocie procesu

spoczywają, z jednej strony, możności, a z drugiej, powinności

. Zarówno

jedne, jak i drugie mogą mieć dwojaki charakter.

I tak możności mają postać: a) w mniejszym zakresie praw podmioto-

wych (np. prawo do zwrotu kosztów procesu), b) w większym zakresie

uprawnień (wszelkie czynności procesowe)

Natomiast powinności wyrażają się w obowiązkach procesowych oraz

ciężarach procesowych. Różnica między nimi polega na tym, że ciężary pro-

cesowe w porównaniu z obowiązkami procesowymi nie mogą być zrealizo-

wane w sposób przymusowy. Impulsem do podporządkowania się „ciężarom

procesowym” jest chęć uzyskania korzystnego dla siebie skutku procesowe-

go. Niepodporządkowanie się ciężarom procesowym pociąga za sobą utratę

korzyści (np. przegranie procesu), nie podlega zaś wymuszeniu, jak dzieje

się to z obowiązkami w ramach stosunku cywilnoprawnego. Dlatego też na

gruncie procesu częściej mamy do czynienia z ciężarami procesowymi ani-

żeli z obowiązkami procesowymi

W. Siedlecki, J. Jodłowski, Postępowanie cywilne, Warszawa , s. , zob. także W. Berutowicz,

Cywilnoprocesowe stosunki procesowe, Państwo i Prawo , z. 3–, passim.

W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo , nr , s. –; tenże,

Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa..., s. i n.

Tamże, s. . Autor stoi na stanowisku, że możności stron procesowych mogą mieć dwojaki charak-

ter, w mniejszym stopniu praw podmiotowych, a w większym stopniu uprawnień.

M. Waligórski pisze: „Ciężary procesowe zbliżają się poniekąd do obowiązków procesowych tylko

pod tym względem, że zarówno jedne jak i drugie polegają na konieczności pewnego sposobu

zachowania się (także znoszenia lub zaniechania). Różnią się jednak równocześnie pomiędzy sobą

tym, że skoro przy ciężarach procesowych tego rodzaju konieczność przewidziana jest w interesie

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

W świetle poczynionych uwag słuszne wydaje się określenie przyna-

leżnych podmiotowi przymiotów nie mianem „praw i obowiązków proce-

sowych”, ale „uprawnień i ciężarów procesowych”.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na pewną prawidłowość. Otóż wielu

spośród autorów, którzy przymioty cywilnoprocesowe (wyznaczające zna-

czenie zdolności sądowej) określają mianem „praw i obowiązków proceso-

wych” przyjmują na wstępie założenie, zgodnie z którym znaczenie zdolno-

ści sądowej wyznacza znaczenie zdolności prawnej

. Uznając to założenie,

stoją na stanowisku, że podmiot procesowy jest odpowiednikiem podmiotu

prawnego (materialnoprawnego) oraz że prawa i obowiązki procesowe sta-

nowią odpowiednik materialnych praw i obowiązków.

Założenia te (bliżej zob. rozdział II) budzą zastrzeżenia. Czym innym

jest bowiem bycie podmiotem dla sądu (podmiot procesowy), a czym innym

bycie podmiotem w ogóle (podmiot prawny). Także błędem wydaje się być

przenoszenie praw i obowiązków materialnoprawnych na płaszczyznę pro-

cesową chociażby ze względu na odmienność i specyfikę obu gałęzi prawa

cywilnego. W przypadku zdolności prawnej mamy do czynienia z prawami

i obowiązkami prawa materialnego, a w odniesieniu do zdolności sądowej

(przede wszystkim) z uprawnieniami i ciężarami procesowymi

. Wydaje się

więc, że przyjęcie błędnych założeń miało znaczący wpływ na posługiwanie

się terminem „prawa i obowiązki procesowe”, zamiast „uprawnienia i cięża-

ry procesowe”.

Podsumowując można powiedzieć, że ci spośród przedstawicieli nauki

prawa cywilnego, którzy określają znaczenie zdolności sądowej w kontekście

posiadanych przez podmiot przymiotów prawnoprocesowych, mówią o tej

zdolności przez pryzmat dwóch przymiotów cywilnoprocesowych: zdolno-

osoby powołanej do pewnego rodzaju zachowania się, to przy obowiązkach procesowych przewi-

dziana jest ona w interesie innych osób. W konsekwencji tej różnicy niepodporządkowanie się pod

ciężar procesowy pociąga za sobą jedynie utratę korzyści związanej z działaniem, natomiast nie-

podporządkowanie się pod obowiązek procesowy podlega sankcjom, a spełnienie tego obowiązku

może być wymuszone”, zob. Proces cywilny..., s. .

W literaturze cywilistycznej dość powszechne jest bowiem uznanie równoznaczności obu treści.

Prekursorem tego poglądu był E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 3, s. . Podob-

ne stanowisko przyjmują m.in. J. Jodłowski (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk–Jod-

łowski, Postępowanie cywilne, Warszawa , s. –. Odmiennego zdania jest W. Siedlecki (w:)

W. Siedlecki, J. Jodłowski, Postępowanie cywilne..., s. . Zob. także J. Naziębło, Zdolność sądowa

i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywilnego PRL, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im.

A. Mickiewicza , z. V, s. i 3.

Zagadnieniem tym zajmuje się m.in. M. Waligórski, Proces cywilny…, s. ; W. Berutowicz, Cywil-

noprocesowe…, passim.

Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej

ści pozywania i zdolności do bycia pozwanym

. Określając status tych przy-

miotów, można powiedzieć, że pierwszy z nich stanowi uprawnienie, nato-

miast drugi ciężar procesowy.

2.3. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście przesłanki

procesowej

Wśród cywilistów (w szczególności procesualistów) obecny jest także

pogląd określający znaczenie zdolności sądowej jako wymogu procesowego,

którego spełnienie jest warunkiem koniecznym do przeprowadzenia waż-

nego procesu cywilnego. Pogląd ten jest odmienny od przedstawionych we

wcześniejszych rozważaniach. Znaczenie zdolności sądowej nie jest bowiem

postrzegane jako: a) podmiot uczestniczący w postępowaniu sądowym

(pierwsze stanowisko) ani też b) przymioty cywilnoprawne, jakie wiążą się

z posiadaniem zdolności sądowej w postaci zdolności pozywania i bycia

pozwanym (drugie stanowisko). W zamian przyjmuje się określać znaczenie

zdolności sądowej jako wymogu procesowego (trzecie stanowisko). Jego

istotę, jak podkreślają niektórzy autorzy, przedstawił K. Stefko, który mówiąc

o zdolności sądowej pisał, „że tam gdzie (jej — P.K.) brakuje, nie może powstać

jakikolwiek stosunek prawny (...) jest przesłanką ważności, a nawet istnienia

całego procesu”

. Takie rozumienie zdolności sądowej koresponduje z po-

glądem W. Broniewicza, który zwraca uwagę na to, że znaczenie zdolności

sądowej wyraża się m.in. w byciu „przymiotem strony, pozwalającym na

przeprowadzenie z jej udziałem ważnego postępowania”

. Podobne stano-

wisko wydaje się przyjmować M. Sawczuk, który określając znaczenie zdol-

ności sądowej zauważa, że stanowi ona konieczny wymóg formalny do

uznania przez prawo cywilne (materialne i procesowe) trwającego procesu

za ważny

Zob. m.in. E. Gniewek, O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym…, s. .

Już w pierwszym rozdziale przedstawiono zdolność sądową, rozumianą jako przesłankę procesową.

Stanowiła ona jeden z elementów, który określa funkcję zdolności sądowej w procesie.

K. Stefko, Grundprobleme des Zivilprozessrechts, Kraków , s. 3, cyt. za M. Sawczuk, Zdolność

sądowa według kodeksu postępowania cywilnego..., s. .

W. Broniewicz, Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa…, s. 00–0; tenże, Zdolność sądowa w postępo-

waniu..., s. . Autor wydaje się zauważać, że zdolność sądowa jako przesłanka procesowa wyzna-

cza kolejne rozumienie jej znaczenia. Pogląd ten głosi także E. Gniewek, Utrata zdolności sądowej

przez osobę prawną w trakcie procesu, Rejent , nr , s. .

M. Sawczuk, Zdolność sądowa według kodeksu postępowania cywilnego..., s. –3. Podobne stano-

wisko wydaje się wyrażać M. Lisiewski, Kodeks postępowania cywilnego — Komentarz, t. I, pod red.

Z. Resicha, W. Siedleckiego, Warszawa , s. . Autor pisze „od istnienia jej (zdolności sądowej

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

Głosy przedstawicieli procesualistyki są potwierdzeniem tego, iż auto-

rzy, ustalający znaczenie zdolności sądowej w kontekście ujęcia jej jako prze-

słanki procesowej, posługują się odmiennym (od dotychczas przedstawio-

nych) podejściem badawczym. Podejście to można określić mianem formal-

no–procesowego ze względu na kontekst, w jakim ustala się znaczenie

zdolności sądowej. Autorzy, którzy rozumieją zdolność sądową jako koniecz-

ny wymóg procesowy do przeprowadzenia ważnego procesu, przyjmują

powyższe znaczenie na podstawie rozwiązań ujętych w kodeksie postępo-

wania cywilnego i właściwości zdolności sądowej jako przesłanki procesowej

(zob. rozdział I).

Pierwszym elementem, na podstawie którego autorzy określają zna-

czenie zdolności sądowej jako wymogu procesowego, są przepisy ujęte w ko-

deksie postępowania cywilnego. Prawodawca uznaje bowiem, że zdolność

sądowa jest jedną z przesłanek procesowych, a jej brak stanowi przeszkodę

procesową, którą sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.

Przyjmuje również, że brak zdolności sądowej powoduje odpowiednio: od-

rzucenie pozwu, zawieszenie postępowania, umorzenie postępowania, nie-

ważność postępowania

. Takie rozwiązania legislacyjne stanowią, jak się

wydaje, punkt wyjścia do badania zdolności sądowej jako przesłanki proce-

sowej. W ich świetle uznaje się bowiem, że zdolność sądowa stanowi bez-

względną przesłankę procesową, której istnienie jest warunkiem koniecznym

do przeprowadzenia ważnego procesu

. Już z samego etymologicznego

brzmienia wyrażenia „bezwzględna przesłanka procesowa” wynika, że mamy

do czynienia z wymogiem, od którego spełnienia zależy określony skutek

Musi on zostać spełniony w każdym konkretnym przypadku, aby czynność

procesowa, dokonana przez uczestnika postępowania, mogła być uznana za

ważną

. Wydaje się, że to właśnie ów wymóg jest elementem, który konsty-

tuuje postrzeganie zdolności sądowej jako przesłanki procesowej

— dop. P.K.) zależne jest rozpoznanie sprawy w ogólności, a nie ewentualne zasądzenie dochodzo-

nego roszczenia”.

Szerzej na ten temat zob. E. Marszałkowska–Krześ (w:) Postępowanie cywilne, pod red. H. Mądrzaka,

wyd. , Warszawa , s. .

Zobacz W. Broniewicza, Wznowienie postępowania cywilnego, Palestra , z. , s. i n.; Z. Resich,

Przesłanki procesowe, Warszawa , s. 33–3; J. Jagiełło, Brak zdolności sądowej i procesowej — jako

podstawy wznowienia postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy 00, nr , s. i n.

Jak zauważa M. Waligórski, wymogi procesowe polegają nie tylko na zajściu określonych zdarzeń,

lecz także na ich niezaistnieniu, zob. Proces cywilny…, s. 0.

W. Siedlecki, Nieważność procesu cywilnego, Warszawa , s. .

W literaturze cywilistycznej tylko nieliczni autorzy expressis verbis określają trzecie z wyróżnionych

znaczeń zdolności sądowej mianem poglądu. Jednakże rola, jaką nadaje się zdolności sądowej jako

Rekonstrukcja kontekstów występowania zdolności sądowej

Warto jednak się zastanowić i nad tym, czy rozwiązania ujęte w kodek-

sie postępowania cywilnego stanowią jedyny element, na podstawie którego

formułowany jest omawiany pogląd. Wydaje się, że nie. Można bowiem

przyjąć, że drugim elementem, ze względu na który znaczenie zdolności

sądowej określa się jako konieczny wymóg procesowy, są właściwości zdol-

ności sądowej jako przesłanki procesowej. Nie można rozpatrywać zdolności

sądowej jako przesłanki procesowej, zatrzymując się wyłącznie na analizie

postanowień kodeksowych. Nie sposób pozostawić poza zakresem rozważań

właściwości zdolności sądowej jako przesłanki procesowej. Takie stanowisko

wydaje się uzasadnione ze względu na funkcję, jaką przypisują jej procesu-

aliści. Nauka wyróżnia wiele przesłanek procesowych, ale to między innymi

zdolności sądowej przyznaje naczelną rolę. Wyrazem tego są formułowane

poglądy, zgodnie z którymi zdolność sądowa należy do przesłanek ogólnych,

które warunkują: z jednej strony, ważność i istnienie całego aktu procesu

cywilnego, a z drugiej, zgodność z prawem poszczególnych czynności pro-

cesowych

(zob. rozdział I). Warto przypomnieć, że zdolność sądowa musi

istnieć „w okresie od wytoczenia powództwa do zamknięcia rozprawy po-

przedzającej bezpośrednio wydanie orzeczenia kończącego postępowanie”

aby trwający proces móc uznać za ważny, istniejący, a orzeczenie meryto-

ryczne mogło być wykonalne i „obciążone” powagą rzeczy osądzonej zapad-

łego orzeczenia. I mimo istnienia rozbieżności w zakresie rozumienia zdol-

ności sądowej jako przesłanki procesowej teza, że stanowi ona jeden z wy-

mogów procesowych decydujących o możliwości rozpoznania w określonym

postępowaniu danej sprawy, wydaje się nie budzić wątpliwości

Podsumowując — mówiąc o znaczeniu „zdolności sądowej”, wyróżnia

się co najmniej trzy konteksty, na podstawie których ustala się to znaczenie.

Źródło powstania każdego z nich można odnaleźć w działalności prawodaw-

czej. Prawodawca, mimo zdefiniowania zdolności sądowej jako „zdolności

występowania w procesie jako strona”, nie jest konsekwentny. Posługuje się

bowiem zdolnością sądową zarówno w kontekście przymiotów cywilnopro-

ceswych, jak i przesłanki procesowej. Dokonane przez ustawodawcę rozróż-

nienie stanowi, jak się wydaje, asumpt do formułowania w piśmiennictwie

wymogowi procesowemu, skłania do podjęcia badań w tym zakresie. Z rozważań prowadzonych

w literaturze zob. w szczególności W. Broniewicza, Postępowanie cywilne..., s. 3–; tegoż, Zdolność

sądowa i zdolność arbitrażowa…, s. 00–0.

W. Siedlecki, Nieważność..., s. ; Z. Resich, Przesłanki…, s. –.

W. Broniewicz, Postępowanie cywilne..., s. .

Szerzej na temat przesłanek procesowych zob. W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, wyd. ,

Warszawa , s. –, w szczególności s. .

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

różnych poglądów, których celem jest „uchwycenie” znaczenia zdolności

sądowej. Posługiwanie się terminem „zdolność sądowa” w trzech odmien-

nych kontekstach prowadzi do przedstawienia w literaturze różnych poglą-

dów, które wyznaczają znaczenie zdolności sądowej jako: a) podmiotu pro-

cesowego uczestniczącego w postępowaniu sądowym, b) zdolności pozywa-

nia i bycia pozwanym w postępowaniu sądowym, c) wymogu procesowego.

Jeśli spojrzymy na wyróżnione poglądy przez założenia, ze względu na

które został on wyróżniony, to uznamy, że każdy z nich jest uprawniony

z punktu widzenia założeń, na podstawie których rozpatruje się zdolność

sądową. Jednakże żaden z wymienionych poglądów nie znamionuje właś-

ciwości uniwersalistycznych, a więc nie jest tym jednym jedynym upraw-

nionym, właściwym bez względu na kontekst użycia tego terminu.

3. Znaczenie zdolności sądowej w kontekście czynności

interpretacyjnych

Zrekonstruowanie wyżej wymienionych kontekstów ukazuje, że nie

sposób mówić o znaczeniu „zdolności sądowej” w sensie uniwersalnym,

czyli takim, który miałby powszechne zastosowanie bez względu na użycie

tego terminu. Osiągnięcie takiej uniwersalności jest niemożliwe. Przeprowa-

dzone rozważania prowadzą do jeszcze głębszej refleksji. Jeśli bowiem nie

sposób mówić o jednym znaczeniu zdolności sądowej, zarówno na poziomie

tworzenia, jak i stosowania prawa, to czy nie jest tak, znaczenie, jak i zakres

zdolności sądowej kształtuje się w drodze procesu interpretacyjnego? Nale-

ży tu dać odpowiedź twierdzącą, ponieważ znaczenie zdolności sądowej jest

negocjowane przez uczestników dyskursu, co jest szczególnie widoczne na

poziomie stosowania prawa. Efektem tych negocjacji jest fakt, że znaczenie

zdolności sądowej determinowane jest przez czynności interpretacyjne.

Przyjrzyjmy się więc bliżej omawianej negocjacji znaczenia zdolności sądo-

wej w procesie stosowania prawa

Proces renegocjacji znaczenia zdolności sądowej ukazują (w szczegól-

ności) sentencje orzeczeń, zwłaszcza te spośród nich, w których wystąpił

problem dotyczący posiadania (nieposiadania) zdolności sądowej. Zwróćmy

uwagę na niektóre z nich. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z stycz-

Podobne stanowisko przyjmuje L. Morawski (w:) Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo

w toku przemian, wyd. , Warszawa 000, s. –30.

Znaczenie zdolności sądowej w kontekście czynności interpretacyjnych

nia r. przyjęto z jednej strony, że spółka prawa cywilnego nie ma zdol-

ności sądowej, a z drugiej, że ta sama spółka cywilna ma zdolność sądową

w postępowaniu przed sądem gospodarczym w zakresie prowadzonej dzia-

łalności gospodarczej. Natomiast w orzeczeniu z lipca 3 r. Sąd Najwyż-

szy stwierdził, że spółka cywilna, jeśli spełnia warunki określone w art.

§ k.p.c., to ma zdolność sądową, ale już np. w uchwale z stycznia 3 r.

lub też uchwale z 3 marca 3 r. uznał odpowiednio, że „spółka cywilna

nie ma zdolności do działania w postępowaniu egzekucyjnym jako osoba

trzecia lub uczestnik nie będący stroną”; „spółka cywilna nie ma zdolności

wekslowej, ponieważ nie ma zdolności prawnej”

. Listę takich przykładów

można wydłużyć (niektóre z nich zostaną omówione w rozdziale V), na

przykład o casus zdolności sądowej Centralnej Składnicy Harcerskiej. W sen-

tencji orzeczenia przyjęto bowiem, że omawiana składnica nie posiada oso-

bowości prawnej, nie jest nawet podmiotem prawnym, a mimo to legitymu-

je się zdolnością sądową

Powyższe sentencje orzeczeń potwierdzają słuszność twierdzenia, iż

nie sposób, w odniesieniu do zdolności sądowej, mówić o jednym, uniwer-

salistycznym znaczeniu. Jak podkreśla MacCormick znaczenie, jakie nadaje

się terminom prawnym o niedookreślonej treści i nieostrym zakresie w teks-

tach prawnych, ma charakter konwencjonalny. Jest tak dlatego, że użytkow-

nicy danego języka jako „wspólnota kulturowa” („wspólnota interpretacyjna”)

posługują się terminami często w sposób konwencjonalny

. Jest to konse-

kwencją między innymi otwartej tekstowości tego terminu. Z tego względu

zaprojektowane np. w definicji znaczenie nie posiada charakteru zamknię-

tego. Nie można więc przypisywać projektowanemu znaczeniu właściwości

uniwersalistycznych. Jeśli bowiem przyjmiemy, że na podstawie art. k.p.c.

można ustalić znaczenie zdolności sądowej, to ma ono charakter cząstkowy

i nie wyklucza swobody interpretatora ustalającego jej rozumienie

. W pew-

nych sytuacjach, chcąc ustalić, czy badany obiekt wypełnia znamiona dane-

Zob. odpowiednio: uchwała SN z stycznia r. (III CZP /), OSNC , nr , poz. 3;

uchwała SN z lipca 3 r. (III CZP /3), OSP , z. , poz. 0; uchwała SN z stycznia 3 r.

(III CZP /), OSNC 3, nr , poz. 0; uchwała SN z 3 marca 3 r. (III CZP /), OSNC

3, nr 0, poz. . Problem ten omawia D. Pawłyszcze, Spółki cywilne — zdolność prawna i sądowa

— analiza orzeczeń SN, Przegląd Prawa Handlowego , nr , s. 0; W. Górecki, Podmiotowość praw-

na..., s. i n.

Szerzej na ten temat w rozdz. V.

Szerzej na ten temat zob. K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez ich konsekwencje,

Kraków , s. 0.

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie, Acta Universitatis Nicolai Copernici,

Prawo , vol. XIX, passim.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

go pojęcia, czy też nie, będziemy zmuszeni poddać go interpretacji. Dlatego

podmiot dokonujący rozstrzygnięcia podejmuje czynności interpretacyjne.

To na nim spoczywa obowiązek dookreślenia znaczenia terminu prawnego

Nie sposób bowiem np. w odniesieniu do zdolności sądowej wskazać w tek-

ście prawnym wszystkich kryteriów stosowalności. To na drodze procesu

interpretacyjnego interpretator musi je uzupełniać

. Można zatem powie-

dzieć, że otwarty charakter zdolności sądowej stanowi jej cechę, która po-

zwala praktyce prawniczej, w ramach nakreślonego luzu decyzyjnego, ope-

rowanie nią m.in. poprzez odniesienia do systemu wartości, poczucia spra-

wiedliwości

. Nie oznacza to jednak, że interpretacja, jakiej podlega zdolność

sądowa jest dowolna, ma charakter arbitralny

. Potwierdza to przywoływa-

na w orzecznictwie argumentacja na rzecz uzasadnienia podjętej decyzji

Widoczne są w niej odwołania do zasady bezpieczeństwa prawnego

, sze-

roko rozumianej ochrony praw

, funkcji i zadań, jakie pełnią rozpatrywane

jednostki, struktury organizacyjne

. Na podstawie powoływanej argumen-

tacji sędzia odwołuje się do założeń niżej opisanych modeli argumentacyj-

nych

Problem ten w kontekście poglądów H.L.A. Harta oraz R. Dworkina podejmuje Z. Pulka (w:) Struk-

tura poznania filozoficznego w prawoznawstwie, Prawo CCXCIII, Wrocław 00, rozdz. .3 i 3.3;

B. Wojciechowski, Dyskrecjonalność sędziowska. Studium teoretycznoprawne, Toruń 00, rozdz. I.

L. Morawski, O dwóch sposobach definiowania pojęć…, s. i n.

Zob. M. Zieliński, Wyznaczniki reguł wykładni prawa, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

, z. 3–, s. –. Zob. także A. Kozak, Sformułowanie tekstu prawnego a pewność jego rozumienia (w:)

Struktura i funkcje teorii państwa i prawa. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Teoretyków Państwa i Prawa

Karpacz 17–18 marca 1989, pod red. H. Rota, Wrocław , s. 0 i n.

L. Morawski, Główne problemy…, s. 30.

Wyróżnienie takie przyjmuje J. Stelmach (w:) R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, wyd. , Kraków

, s. 3.

Uchwała SN z lipca r. (III PZP /), OSNC , nr , poz. .

Uchwała SN z listopada r. (III CZP /), OSNC 0, nr , poz. .

Orzeczenie SN z marca r. (II CR 3/), Nowe Prawo , nr , s. ; wyrok SN z

marca r. (I CR /), OSNC , nr , poz. 3; zob. także T. Misiuk, glosa do uchwały SN

z lipca r. (III PZP /), Państwo i Prawo , z. , s. 0–03; uchwała SN z grudnia

r. (III CZP /), OSNC , nr , poz. 0; uchwała SN z dnia grudnia 0 r. (III CZP /0),

OSNC , nr , poz. 3; uchwała SN z kwietnia r. (III CZP 3/), OSNC , nr ,

poz. 0.

L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa i postępowanie dowodowe, Toruń , s. 33 i n.; tenże,

Uzasadnienie i argumentowanie w postępowaniu dowodowym, Państwo i Prawo 3, z. , s. 0 i n.;

J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków , rozdz. IV; J. Stelmach, B. Brożek,

Metody prawnicze. Logika, analiza, argumentacja, hermeneutyka, Zakamycze 00, s. – oraz poda-

na w powyższych pracach literatura.

Znaczenie zdolności sądowej w kontekście czynności interpretacyjnych

• Model epistemiczno–technologiczny

Zgodnie z założeniami tego modelu uznaje się, że sędzia, w procesie

wykładni prawa, działa przeważnie w warunkach niepewności. Stoi przed

wyborem między konkurencyjnymi rozwiązaniami, z których każde może

spowodować odmienne skutki prawne. Z taką sytuacją mamy do czynienia

zwłaszcza wtedy, gdy przepis prawny nie reguluje kryteriów stosowalności

w sposób jednoznaczny bądź nie czyni tego w ogóle. Dlatego też przyjmuje

się, że organ stosujący prawo powinien kierować się celem, jaki przyświeca

danej regulacji. Wyrazem tego jest przyjęcie założenia, zgodnie z którym

zadaniem sędziego jest ustalenie i wybór decyzji optymalnej ze względu na

ustalony cel — nawet kosztem odejścia od literalnego brzmienia prawa. Jak

pisał E. Waśkowski, interpretator (a taką funkcję pełni sędzia) winien odwo-

ływać się do „ducha prawa”. I jak sugeruje twórca wykładni tradycyjnej (tym

mianem określa się E. Waśkowskiego) słuszna decyzja sędziowska to taka

decyzja, która jest zgodna z „duchem prawa”

. To realny, a nie literalny sens

regulacji prawnej powinien przyświecać sędziemu ustalającemu stan fak-

tyczny. Jak można zaobserwować, takie założenie jest coraz częściej przyj-

mowane w decyzjach dotyczących zdolności sądowej

• Model retoryczno–topiczny

Przyjmuje on założenie o relatywistycznym charakterze racjonalności

decyzji sędziowskiej. Innymi słowy, proces interpretacyjny opiera się na

założeniu, że to, co słuszne w jednej sprawie, nie musi być koniecznie słusz-

ne w innej. Kryterium, którym sędzia winien kierować się przy określeniu

słuszności podjętej decyzji, jest idea jej społecznej akceptacji. Zgodnie z nią

sąd powinien postrzegać prawo czy też system prawny nie przez pryzmat

logicznie uporządkowanych norm, ale przez akceptację podjętej decyzji.

Służyć temu może zastosowanie do konkretnego, interpretowanego przy-

padku klauzul generalnych, zasad prawa.

E. Waśkowski, Teoria wykładni…, s. , i ; M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady..., s. –.

J. Mokry, glosa do uchwały SN z dnia czerwca r. (III CZP 0/), Przegląd Sądowy ,

nr , passim, w szczególności s. ; R. Szarek, glosa do uchwały składu siedmiu sędziów z 0 lutego

000 r. (III CZP /) OSN 000, nr , s. 3 i n., w szczególności s. 3–3. „Wykładnia gramatycz-

na art. § k.p.c. nakazywałaby przyjęcie, iż samorząd studencki nie został wyposażony w zdol-

ność prawną w zakresie zwykłych spraw cywilnych w postępowaniu sądowym. Jednakże wykład-

nia gramatyczna powinna ustąpić pierwszeństwa wykładni celowościowej, zwłaszcza że przema-

wiają za tym jednobrzmiące zapisy zawarte w postanowieniach Konstytucji (art. ), regulujących

rodzaje i zadania samorządów zawodowych. Przemawia za tym również wykładnia historyczna

tego przepisu (art. § k.p.c.)”.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

Przypadek zdolności sądowej pozwala zauważyć, że o ile w tzw. ła-

twych przypadkach możemy mieć do czynienia z sylogizmem prawniczym,

o tyle w „trudnych przypadkach” już tak nie jest. Można bowiem dostrzec,

że sędzia „posługuje się” zdolnością sądową dostosowując jej znaczenie do

konkretnej sytuacji. Innymi słowy, renegocjuje jej znaczenie, biorąc pod

uwagę wymienione wyżej wartości (bezpieczeństwo prawne, ochronę praw).

Należy jednocześnie zaznaczyć, że sędzia renegocjuje znaczenie zdolności

sądowej nie w każdej sytuacji, ale tylko wobec przypadków granicznych,

czyli takich obiektów, o których trudno orzec, czy „podpadają” pod dane

pojęcie. Czyni tak, aby móc rozstrzygnąć problematyczny przypadek. Moż-

na więc chyba powiedzieć, że wypowiedzi sędziego o zdolności sądowej nie

mają charakteru opisowego, ale optymalizacyjny. Odwołując się do koncep-

cji tzw. trudnych przypadków można powiedzieć, że prawdziwość tych

wypowiedzi nie może być określana deskryptywnie, ale normatywnie

I jeśli przyjąć takie założenia, to możemy uznać, że dokonywana interpreta-

cja nie musi być koherentna z ustawą. Orzekając o zdolności sądowej „uczest-

nicy praktyki interpretacyjnej nie formułują deskryptywnych wypowiedzi

o prawie obowiązującym (propositions about laws), lecz normatywne i wartoś-

ciujące argumentacje, stanowiące uzasadnienie wypowiedzi o prawach

i obowiązkach”

. Poszukując podstawy dla podjęcia decyzji, uczestnicy dys-

kursu opierają się na rozstrzygnięciach proceduralnych. W nich ją odnajdu-

ją, co powoduje, że słuszność podjętej decyzji jest realizowana na płaszczyź-

nie proceduralnej. Mówiąc bowiem o zdolności sądowej, należy mieć na

uwadze to, że jej posiadanie łączy się nierozerwalnie z nabyciem podmioto-

wości procesowej, czyli możnością bycia podmiotem dla sądu. Bez tej pod-

miotowości nie sposób funkcjonować w obrocie gospodarczym

. Jej brak

oznacza bowiem dla podmiotu, w istocie rzeczy, utratę przezeń bytu faktycz-

nego i prawnego, czyli śmierć cywilnoprawną

. Uwzględniwszy ten fakt,

praktyka prawnicza zmuszona jest niekiedy odchodzić od literalnego brzmie-

nia ustawy przez odwoływanie się do poczucia sprawiedliwości, słuszności

prawa na płaszczyźnie proceduralnej

Z. Pulka, Struktura poznania filozoficznego..., s. .

Tamże, s. . Szerzej R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa .

Jest tak, ponieważ nabycie zdolności sądowej łączy się z powstaniem nowej podmiotowości — pod-

miotowości procesowej.

Takie stanowisko wyraża W. Broniewicz, zob. glosa do postanowienia SN — Izba Cywilna z lu-

tego 00 r. (V CKN 00/00), OSP 003, z. –, s. 0 i n.

L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa..., s. . Przystosowanie przepisów do podnoszonych

w orzeczeniach wartości jest zasadne zwłaszcza teraz, w okresie zmian ustrojowo–społecznych. Na

Znaczenie zdolności sądowej w kontekście czynności interpretacyjnych

Nakreślone uwagi prowadzą do wniosków o charakterze ogólniejszym.

Działalność orzecznicza w sprawach, w których przedmiotem jest zdolność

sądowa, ukazuje odejście od tradycyjnie pojmowanej metodologii stosowa-

nia prawa. Zgodnie z tradycyjną metodologią interpretator odtwarza sens

przepisu na podstawie założeń spójności systemu prawnego. W tym zakre-

sie korzysta przede wszystkim z narzędzi, w jakie wyposaża prawnika logi-

ka formalna. Takie podejście badawcze określa się w literaturze niemieckiej

mianem Begriffsjurisprudenz. Odejście praktyki prawniczej od takiego mode-

lu oznacza przyjęcie, że przepis nie jest jedynym determinantem decyzji

sędziowskiej

. Sędzia związany jest również kulturowo (z) ukształtowanymi

standardami oceny racjonalności podjętej decyzji

; rozwija to prawo. W myśl

tego założenia sędzia, przy ustalaniu stanu faktycznego (np. czy podmiot

posiada zdolność sądową), nie powinien brać pod uwagę tylko i wyłącznie

aspektu normatywnego

, ponieważ w ramach podjętego rozstrzygnięcia,

należy uwzględnić reguły dyskursu praktycznego, które winny mieć zasto-

sowanie zwłaszcza w sprawach cywilnych. Jak pisze K. Larenz, w sprawach

ten temat pisze T. Ereciński, Kilka refleksji o roli sądów cywilnych w procesie zmian ustrojowych w Polsce,

Studia Iuridica 000, t. 3 (Prawo jako instrument przemian ustrojowych w Polsce 1989–1999. Materiały

z konferencji na Wydziale Prawa i Administracji UW 23 lutego 2000 r.), Warszawa 000, s. i n.

Jak zauważa H. Rabault, istota tego sporu leży w odmiennych wizjach prawa rzymskiego. Jedni

upatrują w prawie rzymskim funkcję prawotwórczą, drudzy podnoszą przede wszystkim rolę

doktrynalną i jurysprudencyjną prawa rzymskiego, Zob. Granice wykładni sędziowskiej, Warszawa

, s. i n. Por. Z. Pulka, Prawo jako fakt interpretacyjny w filozofii prawa R. Dworkina (w:) Z zagadnień

wykładni prawa, pod red. S. Kaźmierczyka, AUW nr 03, Prawo CCLXII, Wrocław , passim. Zob.

także A. Wolter, glosa do orzeczenia SN z marca r. (I CR /), OSP , z. , poz. .

Podobnie B. Wojciechowski, Dyskursywny model sądowego stosowania prawa — wybrane aspekty (w:)

Filozofia prawa wobec globalizmu, pod red. J. Stelmacha, Kraków 003, s. ; E. Łętowska, Pozaproce-

sowe znaczenie uzasadnienia sądowego, Państwo i Prawo , z. , s. . Porównaj A. Kozak, Charakte-

rystyka kategorii „racjonalny prawodawca” w sądowym stosowaniu prawa (w:) Filozoficzno–teoretyczne

problemy sądowego stosowania prawa, pod red. M. Zirk–Sadowskiego, Łódź , s. 3; tenże, Granice

prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 00, s. –. Zob. także A. Jędrzejewska, glosa do

wyroku SN z lutego 3 r. (I CRN /3), OSP 3, z. 0, s. . Autorka pisze: „Przepis art.

k.p.c. nie może być (…) rozumiany w ten sposób, by uniemożliwiał on rozwój prawa sędziowskie-

go w kierunku przyznania spółce cywilnej prowadzącej działalność w formie przedsiębiorstwa

zdolności sądowej w zwykłym postępowaniu sądowym”. Szerzej L. Morawski, Czy precedens powi-

nien być źródłem prawa (w:) W kręgu problematyki władzy, państwa i prawa. Księga jubileuszowa w 70–lecie

urodzin profesora Henryka Groszyka, Lublin , s. –0. Autor za symboliczny wyraz przyjęcia

w obrębie kultury prawnej civil law prawotwórczej roli sądów podaje treść art. szwajcarskiego

kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim, w razie zaistnienia luki prawnej, sąd ma prawo przejąć funkcje

prawotwórcze: „Kann dem Gesetze kein Vortschift entnommen werden, so soll der Richter nach

Gewohnheitsrechts uns, wo ein solches fehlt, nach der Regel entcheiden, die er als Gesetzgeber

autstellen wuerde” (R. David, G. Grasmann, Einfuehrung in die grossen Rechtssysteme der gegenwart,

Munchen , s. ).

K. Larenz, Methodenlehre der Rechtswissenschaft, Berlin–Heidelberg–New York , s. i n.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

z tego zakresu należałoby raczej mówić o wartościującym przypisywaniu

stanów faktycznych niż o ich subsumcji. Podobne stanowisko przyjmuje

T. Viehweg, który uważa, że reguły prawa cywilnego to zbiory równorzęd-

nych punktów widzenia — topoi, między którymi sędzia musi wybrać takie

rozwiązanie, które z punktu widzenia obrotu gospodarczego będzie najbar-

dziej pożądane, a nie kierować się tylko „skostniałym” systemem przepisów

prawnych

. I dlatego, mówiąc o granicach władzy sędziowskiej, coraz częś-

ciej podkreśla się, że nie można nakreślać ścisłych granic, wyznaczonych

sensem normy

. Dzieje się tak, ponieważ sędzia, z jednej strony, jest zwią-

zany przepisem, a z drugiej strony, rzeczywistością społeczną, która jest

coraz bardziej złożona. Ma to swoje odzwierciedlenie w procesie decyzyjnym.

Sędzia jest coraz częściej zmuszony do dokonywania wyboru między alter-

natywnymi decyzjami. Jak zauważa Ch. Perelman, obecnie miarą racjonal-

ności decyzji organów stosujących prawo jest zakres jej uznania przez zain-

teresowane podmioty, a nie z góry ustalony system uporządkowanych reguł

Jest tak, ponieważ „w istocie rzadko się zdarza, by był tylko jeden sposób

rozumienia zgodności rozwiązania z prawem: to raczej uprzednio powzięte

przekonanie o tym, co będzie rozwiązaniem sprawiedliwym, rozsądnym

i możliwym do przyjęcia, kieruje sędzią w poszukiwaniu zadowalającego

prawnie uzasadnienia”

. Dlatego ustalając, czy podmiot ma zdolność sądo-

wą, sędzia niejednokrotnie musi rozwiązać konflikt hermeneutyczny między

przepisami, wizjami dogmatycznoprawnymi i potrzebami działających

w praktyce prawniczej jednostek organizacyjnych. Aby rozwiązać ten kon-

flikt, ustala „priorytety w porządku społecznych celowości”

. Kieruje się

w tym zakresie celem, jaki przyświeca ustawie, danej regulacji

. To sędzia

(interpretator) jest podmiotem, którego zadaniem jest ustalenie owego celu.

Dlatego stosowanie prawa coraz rzadziej przypomina „mechaniczne dedu-

kowanie następstw prawnych z reguł prawnych, a coraz częściej staje się

mniej lub bardziej skomplikowanym procesem ważenia argumentów, które

przemawiają za lub przeciwko różnym alternatywom decyzyjnym”

T. Viehweg, Topik und Jurisprudenz, München , s. i n., w szczególności s. . Wydaje się, że

można w tym poglądzie znaleźć nawiązanie do rozwiązań proponowanych przez R. Dworkina,

dotyczących m.in. różnic między zasadami prawa a zwykłymi normami.

H. Kelsen, Czysta teoria prawa (Metoda i pojęcia zasadnicze), opracował T. Przeorski, Warszawa 3,

passim.

Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa , s. 0.

Tamże, s. .

H. Rabault, Granice wykładni…, s. .

Por. B. Wojciechowski, Dyskrecjonalność sędziowska…, rozdz. ..

L. Morawski, Główne problemy…, s. .

Znaczenie zdolności sądowej w kontekście czynności interpretacyjnych

Odnosząc rozważania o roli sędziego we współczesnym prawie do

metodologii stosowania prawa można powiedzieć, że widoczne jest odejście

od hermeneutyki zgodnej z koncepcją szkoły egzegezy (hermeneutyki eg-

zegetycznej) na rzecz jej kierunku określanego mianem hermeneutyki swo-

bodnej

. Decyzja sędziowska opiera się również na determinantach poza-

tekstowych, między innymi poprzez odwołania do określonego porządku

aksjologicznego

. Można powiedzieć, iż sędzia w procesie decyzyjnym po-

sługuje się wieloma komponentami, tak aby ustalić obiektywny sens, zna-

czenie przepisu. Jak pisał H. Rabault, stosowanie prawa oznacza „wejście

w relacje między wewnętrznym sensem normy (sensem wpisanym w normę,

sensem predeterminowanym) a zewnętrznym jej sensem, wynikającym

z pozatekstowego kontekstu interpretacji (naddeterminacja jej sensu)”

Przyjęcie takiego stanowiska jest wyrazem odejścia od sylogizmu prawni-

czego i koncepcji subsumcji rozumianej jako podciągniecie stanu faktyczne-

go pod normę na rzecz metod hermeneutycznych (w ujęciu swobodnym)

w procesie interpretacji.

Z poczynionych rozważań wyłania się potrzeba „wzajemnego uzupeł-

niania się wykładni językowo–logicznej oraz wykładni funkcjonalnej (tele-

ologicznej), historycznej”

. Postulat ten wpisuje się w ramy założeń herme-

neutyki. Przyjmowany przez nią pluralizm metod interpretacyjnych nie

oznacza odrzucenia sylogizmu prawniczego jako metody interpretacyjnej,

ale jedynie uznanie, że obok tej metody istnieją również inne, równie upraw-

nione. Jak pisze T. Stawecki, hermeneutyka opowiada się za potrzebą doko-

nywania wielorodzajowej wykładni prawa, która nie jest ograniczona do

jednej spośród wyróżnianych w piśmiennictwie

Podsumowując, można przyjąć, że prawodawca posługuje się, na po-

ziomie tekstu prawnego, różnymi znaczeniami zdolności sądowej. Podobnie

czyni w działalności orzeczniczej praktyka prawnicza. Niejednokrotnie jest

H. Rabault, Granice wykładni..., passim. Zob. także A. Kozak, Granice prawniczej…, s. i –.

Zagadnienie to w ujęciu zamkniętej i swobodnej decyzji stosowania prawa podejmuje J. Wróblew-

ski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa , rozdz. XII.

Wskazuje na to m.in. J. Górski, Aksjologiczne przesłanki decyzji sądowych w sprawach gospodarczych (w:)

Dynamika wartości w prawie, pod red. K. Pałeckiego, Kraków , s. 3. Czytelnika zainteresowa-

nego aksjologicznymi aspektami tworzenia i stosowania prawa odsyłam do pracy P. Dutkiewicza,

Problem aksjologicznych podstaw prawa we współczesnej polskiej filozofii i teorii prawa, Kraków ,

rozdz. III.

H. Rabault, Granice wykładni…, s. .

T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa (w:) Teoria i praktyka wykładni

prawa, red. tomu P. Winczorek, Warszawa 00, s. .

T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki..., s. –.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

ona zmuszona do dokonywania czynności interpretacyjnych tak, aby pod-

jęta decyzja nie nosiła tylko znamion rozstrzygnięcia, ale i rozwiązania. Sędzia

nie jest autonomiczny, ponieważ związany jest zarówno (z) rzeczywistością

społeczną, oczekiwaniami zainteresowanych podmiotów, jak i kulturowo

ukształtowanymi zwyczajami

. Dlatego znaczenie zdolności sądowej kształ-

towne jest w procesie stosowania prawa. Orzekanie o niej nie jest, jak za-

uważa L. Morawski, „decyzją tego samego rodzaju, co powiedzmy, decyzja

biologa o tym, czy dany gatunek zwierząt zaliczyć do ssaków, a dany gatunek

drzew do drzew liściastych czy iglastych. W tym pierwszym przypadku

nasze decyzje mają charakter stypulacji, w tym drugim — są wyznaczone

przez wiedzę empiryczną”

4. Znaczenie zdolności sądowej z punktu widzenia ustawy

zasadniczej

Prowadzone w piśmiennictwie rozważania o zdolności sądowej uka-

zują, że niemożliwe jest ustalenie jej znaczenia w sposób uniwersalny. Mó-

wiąc bowiem o „zdolności sądowej”, można wyróżnić kilka kontekstów,

w ramach których ustala się znaczenie tego terminu. Przyczyn niemożności

ustalenia znaczenia zdolności sądowej można upatrywać także w tym, że

znaczenie zdolności sądowej jest niejednokrotnie ustalane w procesie inter-

pretacyjnym. Uwagi te prowadzą do jeszcze jednej refleksji. Dotyczy ona

przyjmowanego, przy analizie zdolności sądowej, podejścia badawczego.

Zdolność sądowa jest najczęściej rozpatrywana w ujęciu procesowym. Wy-

daje się, że rozpatrując tę kategorię pojęciową można zastosować również

inne podejście, wychodzące poza ramy prawa procesowego — polegające

np. na analizie zdolności sądowej w kontekście funkcji, jaką pełni nie tylko

w procesie, ale w ogóle w prawie

. Przyjmując takie ujęcie, należy sięgnąć

do ustawy zasadniczej i w jej świetle rozpatrzyć zdolność sądową. O słusz-

ności podjęcia tych rozważań przekonuje nie tylko przedstawiony na wstę-

pie rozdziału głos M. Waligórskiego, ale i stwierdzenie, od którego wychodzi

W. Berutowicz, czyniąc przedmiotem dociekań funkcję postępowania cywil-

M. Smolak, Zmiana paradygmatu interpretacyjnego w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny , z. 3–, s. .

L. Morawski, Główne problemy…, s. 30.

Zob. również P. Kaczmarek, Prawo do sądu a zdolność sądowa, Przegląd Prawa i Administracji, t. LXXIII,

pod red. B. Banaszaka, Acta Universitatis Wratislawiensis No 0, Wrocław 00, passim.

Znaczenie zdolności sądowej z punktu widzenia ustawy zasadniczej

nego. Pisze on: „Dla pełnego wyjaśnienia zjawisk prawnych nieodzowne jest

badanie przyczyn społecznych ustanowienia danego przepisu, skutków jego

stosowania oraz zaspokajanych przez to potrzeb społecznych. Innymi słowy,

chodzi o wyjaśnienie roli danego przepisu prawnego w ramach obowiązu-

jącego porządku prawnego, a więc o jego funkcję społeczną”

4.1. Rozumienie konstytucyjnej formuły prawa do sądu

„Prawo do sądu” może być przedmiotem badań prowadzonych na

płaszczyźnie prawa międzynarodowego i prawa krajowego

. W niniejszych

rozważaniach przedmiotem refleksji będzie przede wszystkim druga z wy-

mienionych płaszczyzn, a więc rozwiązania legislacyjne w krajowym po-

rządku prawnym.

Artykuł ust. Konstytucji RP stanowi: „Każdy ma prawo do spra-

wiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez

właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Rozważania rozpoczęto

od przytoczenia treści art. ust. Konstytucji RP, ponieważ prawo do sądu

znajduje swoje źródło właśnie w konstytucyjnym postanowieniu

. Należy

podkreślić, że formułę tę uzupełniają również inne postanowienia konsty-

W. Berutowicz, Postępowanie..., s. . W odniesieniu do funkcji, jakie spełnia prawo cywilne zob. m.in.

A. Zieliński, Funkcje prawa…, s. 3 i n.; W. Berutowicz, Funkcja postępowania cywilnego w Polsce Ludowej

(w:) Wstęp do systemu prawa cywilnego, pod red. J. Jodłowskiego, Warszawa–Wrocław , s. i n.

Spośród teoretyków prawa problematyką tą zajmuje się m.in. L. Leszczyński, Istota i typy ochrony

praw i wolności człowieka (w:) Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce. Zasady ogólne, Zakamycze 00,

s. –.

Uwagę tę sformułował H. Pietrzkowski, Prawo do sądu (wybrane zagadnienia), Przegląd Sądowy ,

nr –, s. 3.

Jednakże, jak zauważa P. Pogonowski, nie mniej ważną rolę w analizie prawa do sądu spełnia

orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, zwłaszcza w kontekście

wykładni art. konwencji rzymskiej, który stanowi, że „każdy ma prawo do sprawiedliwego i pub-

licznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd usta-

nowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i o obowiązkach o charakterze cywilnym albo

o zasadności każdego oskarżenia wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed

sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy

sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwo-

we w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to

ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych

przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymia-

ru sprawiedliwości”, Zob. szerzej Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 00,

rozdz. I.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

tucyjne, ujęte m.in. w art. ust. czy też art.

. Zastanówmy się nad tym,

jaki charakter posiada centralna, dla omawianego prawa do sądu, konstytu-

cyjna formuła określona w art. ust. .

Mimo że problem prawa do sądu podejmowany jest przez przedstawi-

cieli różnych dyscyplin prawoznawstwa (nauki prawa konstytucyjnego,

cywilnego, karnego, administracyjnego), to próżno poszukiwać jednoznacz-

nej odpowiedzi na pytanie, czym jest to prawo i jaki ma ono charakter

W opracowaniach przyjmuje się, że termin ten („prawo do sądu”) oznacza:

„prawo domagania się rozpoznania i ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy

karnej, cywilnej i administracyjnej przez sąd niezależny od innych organów

państwowych i partii politycznych, podległy tylko konstytucji i ustawie”

;

„jedno z podstawowych elementów systemu ochrony prawnej przeciwko

takim ingerencjom, który należy do fundamentów demokratycznego państwa

prawa”

. Ponadto w literaturze podkreśla się, że prawo to inaczej rozumia-

ne jest w prawie cywilnym, a inaczej w prawie karnym. Odmienność ta, jak

zauważa P. Hofmański, jest pochodną właściwości, jakie znamionują wymie-

nione dyscypliny prawoznawstwa. „O ile bowiem w sprawach cywilnych

prawo dostępu do sądu oznacza prawo do zainicjowania postępowania przed

sądem, to w sprawach karnych musi ono być rozumiane w ten sposób, że

jeśli ktoś został oskarżony o czyn karalny, to musi mieć prawo do tego, aby

jego sprawę rozpoznał (...) sąd”

Powyższe głosy przedstawicieli nauki prowadzą do stwierdzenia, że

w różny sposób rozumie się konstytucyjną formułę wyrażającą prawo do

sądu. Z punktu widzenia niniejszych rozważań istotne jest jednak nie to,

przy użyciu jakiego określenia autorzy definiują ten termin, ale jaki charak-

ter mu przypisują. Na podstawie poglądów głoszonych przez przedstawi-

cieli różnych dyscyplin prawoznawstwa można wyróżnić dwa podstawowe

Art. ust. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z kwietnia r. (Dz. U. Nr , poz. 3) stano-

wi: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub

praw”; art. stanowi: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych

w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa”.

Problem ten podjął w pracy P. Pogonowski, Realizacja prawa do sądu..., rozdz. I.

L. Wiśniewski, Gwarancja praw i wolności człowieka i obywatela w przyszłej konstytucji (w:) Prawa, wol-

ności i obowiązki człowieka i obywatela w nowej polskiej konstytucji, Poznań 0, s. i n. Podobnie

A. Kabat, Prawo do sądu jako gwarancja ochrony praw człowieka w sprawach administracyjnych (w:) Pod-

stawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa , s. –.

Z. Czeszejko–Sochacki, Konstytucyjna zasada prawa do sądu, Państwo i Prawo , z. 0, s. i n.

P. Hofmański, Prawo do sądu w sprawach karnych jako gwarancja ochrony praw człowieka (w:) Podstawowe

prawa jednostki i ich sądowa ochrona, pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa , s. 0 i n.

Znaczenie zdolności sądowej z punktu widzenia ustawy zasadniczej

znaczenia „prawa do sądu”: a) jako podmiotowe prawo jednostki, b) jako

zasadę konstytucyjną

Zgodnie z pierwszym z wymienionych znaczeń termin „prawo do

sądu” rozumie się jako podmiotowe prawo jednostki

. Jak zauważają nie-

mieccy procesualiści (K.H. Schwab i P. Gottwald), konstytucyjna formuła

wyraża prawo o charakterze fundamentalnym (Zugang zu Gericht)

. Piszą

oni, że istota tego prawa polega na możności zwrócenia się podmiotu do

sądu. Jej archetypem wydaje się być ochrona praw, skuteczne jej zagwaran-

towanie. Przyjęcie powyższego poglądu potwierdza analiza postanowień

ujętych w międzynarodowych aktach prawnych, np. Międzynarodowym

pakcie praw politycznych i obywatelskich (art. ust. ), Organizacji Naro-

dów Zjednoczonych z r. czy też Europejskiej Konwencji Praw Człowie-

ka i Podstawowych Wolności (art. ust. ) z listopada 0 r.

Na podstawie

przyjętych tam rozwiązań uznaje się, że „każdy ma prawo do sprawiedliwe-

go i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy i niezależny sąd, usta-

nowiony przez ustawę”

Można powiedzieć, że prawo do sądu ma w założeniu zapewnić pod-

miotowi prawo do ochrony sądowej

. Jak podkreśla H. Pietrzkowski, prawo

do sądu, ujmowane jako prawo podmiotowe, tworzy dla jednostki samo-

dzielną podstawę prawną roszczenia

. Koherentny z tym poglądem wyda-

je się być głos Sądu Najwyższego, który w jednym z uzasadnień do posta-

Pogląd ten przyjmuję za Z. Czeszejko–Sochackim, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej

Polskiej (ogólna charakterystyka), Państwo i Prawo , z. –, s. .

L. Garlicki, Prawo do sądu (rozważania de lege fundamentale ferenda), Annales Universitatis Mariae

Curie–Skłodowska, vol. XXXVII, Sectio G 0, s. –0; P. Sarnecki, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej

— Komentarz III, pod red. nauk. L. Garlickiego, Warszawa 003, art. , s. –; A. Zieliński, Postępo-

wanie przed NSA w świetle „prawa do sprawiedliwego procesu sądowego”, Państwo i Prawo , z. ,

s. .

Pisze o tym Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa , s. 3; zob. także W. Habscheid, Verfah-

ren in Zivilsachen und aktualle Fragen zum rechtlichen Gehoer (w:) Z zagadnień prawa cywilnego Profeso-

rowi Andrzejowi Stelmachowskiemu, pod red. J. Ledzińskiego, Białystok , s. 3 i n.

Zagadnienie to podejmuje C. Mik, Prawo do procesu w sprawach cywilnych w orzecznictwie Europejskie-

go Trybunału Praw Człowieka lat 90., Toruński Rocznik Praw Człowieka i Pokoju –, Toruń

, z. 3, s. i n.

Szerzej Z. Resich, Istota..., s. 3; K. Korzan, Roszczenie procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego

w kontekście prawa dostępu do sądu i prawa do powództwa (w:) Księga pamiątkowa ku czci Witolda Bronie-

wicza, pod red. A. Marciniaka, Łódź , s. –; S. Pilipiec, Teoretyczno–prawne aspekty zasady

prawa do sądu, Annales Universitatis Mariae Curie–Skłodowska 000, vol. XLVII, Sectio G, s. .

Taką koncepcję (wydaje się) można wyprowadzić z rozważań przeprowadzonych przez J. Jodłow-

skiego, Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego (w:) Księga pamiąt-

kowa ku czci K. Stefki, Warszawa–Wrocław , s. 33.

H. Pietrzkowski, Prawo do sądu..., s. i .

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

nowienia uznał, że prawo do sądu jest prawem podmiotowym. Stanowi

odrębne i niezależne od innych praw uprawnienie przysługujące jednostce

w stosunku do państwa

Zgodnie z drugim z wyróżnionych znaczeń termin „prawo do sądu”

rozumie się jako normę o charakterze zasadniczym, która wyraża konstytu-

cyjną zasadę gwarantującą prawo do ochrony sądowej

. Nauka przyjmuje

powyższe rozumienie dla podkreślenia rangi, jaką przypisuje się temu prawu.

Jest ona doniosła ze względu na to, że stanowi podstawowy mechanizm

gwarantujący ochronę praw i wolności na drodze sądowej każdemu pod-

miotowi, a więc nie tylko osobie fizycznej

. W literaturze podkreśla się bo-

wiem, że prawo to jest jedną z podstawowych zasad demokratycznego pań-

stwa prawa. „Konstytucyjne usamodzielnienie prawa do sądu nie zmienia

faktu, że jest (ono — dop. P.K.) genetycznie i organicznie związane z koncep-

cją i zasadą demokratycznego państwa prawnego”

. Podobne stanowisko

w jednym z orzeczeń przyjął Trybunał Konstytucyjny. Uznał bowiem, że

„jednym z fundamentalnych założeń demokratycznego państwa prawnego

jest zasada dostępu obywateli do sądu w celu umożliwienia im obrony inte-

resów przed niezawisłym organem kierującym się wyłącznie obowiązującym

w państwie prawem”

Zasada prawa dostępu do sądu została wyprowadzona z zasady demo-

kratycznego państwa prawa za pomocą wnioskowania opartego na regułach

inferencyjnych. Dokonano tego zabiegu ze względu na rolę, jaką przypisuje

się zasadzie prawa dostępu do sądu. Przyjmuje się bowiem, że zasada ta ze

względu na doniosłość społeczną oraz podstawę normatywną powinna sta-

nowić istotną wskazówkę interpretacyjną dla jej adresatów

. Konstytucyjna

formuła stanowi więc dyrektywę optymalizacyjną, wypowiedź o charakterze

Postanowienie SN z kwietnia 000 r. (II CKN /00), OSNC 000, nr 0, poz. . Zob. także

P. Osowy, Problemy dotyczące dostosowania polskiego prawa sądowego cywilnego do prawa europejskiego

— ochrona praw i wolności na przykładzie prawa do sądu, Rejent 000, nr , s. 3 i n.

Z. Czeszejko–Sochacki, Konstytucyjna zasada prawa do sądu, Państwo i Prawo , z. 0, s. i n.

P. Sarnecki, Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej — Komentarz III…, s. .

Z. Czeszejko–Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (ogólna charaktery-

styka), Państwo i Prawo , z. –, s. i n. Wskazują na to również H. Mądrzak, Prawo do sądu

jako gwarancja ochrony praw człowieka (studium na tle polskiego prawa konstytucyjnego, prawa cywilnego

materialnego i procesowego) (w:) Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, pod red. L. Wiśniew-

skiego, Warszawa , s. ; M. Mączyński, Ograniczenie prawa podmiotów gospodarczych do sądu,

Państwo i Prawo 000, z. , s. 0.

Omawia to orzeczenie Z. Czeszejko–Sochacki, zob. Konstytucyjna zasada prawa…, s. .

Szerzej na temat przesłanek uznania zasadniczego charakteru jakiejś normy zob. K. Opałek,

J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa , s. –; M. Zieliński, Konstytucyjne zasady

prawa (w:) Charakter i treść norm Konstytucji, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa , s. 0.

Znaczenie zdolności sądowej z punktu widzenia ustawy zasadniczej

dyrektywalnym, będącą punktem odniesienia „dla wszystkich władz i orga-

nów państwa w realizacji ich wszelkich zadań, powinności i obowiązków”

Rozumienie i interpretacja konstytucyjnej zasady (w znaczeniu dyrektywal-

nym), wyrażającej ochronę praw na drodze sądowej, wiąże się z uznaniem

jej szczególnej roli w procesie tworzenia i stosowania prawa. Jej doniosłość

polega na urzeczywistnianiu, przez organy tworzące i stosujące prawo, ide-

alnej powinności w postaci dostępu każdego podmiotu do sądu. Optymali-

zacja tej dyrektywy wyraża się w realizacji ochrony praw „w możliwie jak

największym stopniu z uwagi na prawne i faktyczne możliwości”

. Obo-

wiązek ten ma charakter prima facie, a nie zobowiązania definitywnego. Na-

kłada bowiem określone zobowiązanie na organy władzy publicznej. Jed-

nakże może również być tak, że wypełnienie tej dyrektywy będzie pozosta-

wać w kolizji z innymi normami. Wtedy adresat tej normy powinien

„wyważyć” oba cele

oraz wziąć pod uwagę m.in. ich uzasadnienie aksjo-

logiczne w społeczeństwie

4.2. Konstytucyjne prawo do sądu a zdolność sądowa

Analizując termin „prawo do sądu” zarówno w znaczeniu prawa pod-

miotowego, jak i zasady konstytucyjnej można nakreślić funkcję zdolności

sądowej nie tylko w procesie, ale w prawie w ogóle. Czymże więc jest oma-

wiana konstytucyjna formuła w odniesieniu do zdolności sądowej?

Oba przedstawione znaczenia konstytucyjnej formuły wyrażają powin-

ność konstruowania środków prawnych, które mają służyć ochronie praw

podmiotowych. Można powiedzieć, że wyrażona norma ma charakter pro-

gramowy. Głosi bowiem potrzebę zapewnienia każdemu podmiotowi prawa

dostępu do sądu. Stanowi więc materialnoprawną podstawę do konstruo-

J. Galster, W. Szyszkowski, Z. Wasik, Z. Witkowski, Prawo konstytucyjne, wyd. III, Toruń , s. .

Jak zauważa J. Galster, zasada konstytucyjna pełni w procesie tworzenia i stosowania prawa rolę

drogowskazu.

T. Gizbert–Studnicki, Zasady i reguły prawne, Państwo i Prawo , z. 3, s. .

T. Gizbert–Studnicki, A. Grabowski, Normy programowe w konstytucji (w:) Charakter i treść norm...,

s. 0 i n.; T. Gizbert–Studnicki, Konflikt dóbr a kolizja norm, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjolo-

giczny , z. , s. i n. „Prawo dostępu do sądu” może ulec ograniczeniu w przypadku kolizji

między celami lub zasadami prawa. Problem ten omawia B. Wojciechowski, Dyskrecjonalność sędziow-

ska…, rozdz. ..

L. Morawski, Zasady prawa — komentarz krytyczny (w:) Studia z filozofii prawa, pod red. J. Stelmacha,

Kraków 00, s. .

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

wania środków prawnych, które będą to prawo urzeczywistniać zarówno

w procesie tworzenia, jak i stosowania prawa. Zdolność sądowa stanowi

natomiast prawnoprocesowy środek służący skutecznemu dochodzeniu praw

podmiotowych, zarówno tych określonych w ustawie zasadniczej, jak

i w ustawach zwykłych. Można przyjąć takie stanowisko, ponieważ prawo

do sądu może być urzeczywistniane co najmniej na trzech płaszczyznach:

instytucjonalnej, materialnoprawnej oraz proceduralnej

Pierwsza płaszczyzna posiada charakter instytucjonalny. Znamionuje

ją tworzenie organów, których zadaniem jest ochrona praw. Rolę tę pełnią

organy sądowe i pozasądowe. Druga płaszczyzna — materialnoprawna —

polega na ukształtowaniu materialnych podstaw do orzekania. Stanowią je

przepisy zawierające normy o charakterze materialnoprawnym. Są one obec-

ne zarówno w prawie materialnym (w większym stopniu), jak i w prawie

procesowym (w mniejszym stopniu). Trzecia płaszczyzna — proceduralna

— posiada charakter formalnopocesowy. Polega na tworzeniu procedur

umożliwiających podmiotowi skuteczną ochronę praw

W odniesieniu do wyróżnionych płaszczyzn, w zakresie których urze-

czywistniane jest prawo do sądu, zdolność sądową można usytuować w ra-

mach trzeciej z nich — płaszczyzny proceduralnej. Zdolność sądowa reali-

zuje bowiem prawo do sądu w płaszczyźnie proceduralnej. Takie stanowisko

jest uzasadnione ze względu na to, iż zdolność sądowa stanowi środek praw-

ny o charakterze proceduralnym, mający zapewnić, by posiadane prawa nie

miały charakteru iluzorycznego. Mówiąc o prawach w odniesieniu do upod-

miotowionych struktur organizacyjnych, należy mieć na uwadze te spośród

praw, których ochronie ma służyć zdolność sądowa przyznawana różnym

tworom prawnym. Jak pisze W. Berutowicz: „przyznanie zdolności sądowej

tego rodzaju podmiotom (upodmiotowionym strukturom organizacyjnym

— dop. P.K.) ma na celu udzielenie im ochrony prawnej w związku z prze-

jawianą faktycznie działalnością oraz zapewnienie takiej ochrony innym

osobom wchodzącym w stosunki prawne z tymi podmiotami”

Szerzej L. Garlicki, Prawo do sądu…, s. 0.

Analizując wyróżnione płaszczyzny, w ramach których realizuje się prawo do sądu, P. Pogonowski

pisze: „Ujęcie proceduralne i instytucjonalne określane jest także w doktrynie jako płaszczyzna

(aspekt) formalny prawa do sądu, materialne zaś ujęcie zapewnia praktyczną (efektywną) realizację

tego prawa — uzyskania skutecznej ochrony prawnej na drodze sądowej — rozpoznania »sprawy«

(w szerszym znaczeniu niż nadają mu poszczególne procedury, w tym cywilna) w rozsądnym

terminie”, zob. Realizacja prawa do sądu..., s. . Podobnie pisze L. Garlicki, Prawo do sądu..., s. 0.

W. Berutowicz, Postępowanie..., s. .

Znaczenie zdolności sądowej z punktu widzenia ustawy zasadniczej

Można więc powiedzieć, że między formułą wyrażającą prawo do sądu

a zdolnością sądową zachodzi relacja o charakterze cel — środek. O ile bo-

wiem konstytucyjna formuła wyraża idealną powinność, to zdolność sądowa

jest środkiem prawnym, który ma tę powinność urzeczywistnić, zaktualizo-

wać. Z tego też powodu uwaga przedstawicieli nauk szczegółowych jest

zwrócona na ujęcie zdolności sądowej jako prawa do obrony oraz prawa do

sądu. Prawa te określają „rdzeń znaczeniowy” zdolności sądowej w kontek-

ście jej funkcji nie tylko w procesie, ale w ogóle w prawie.

Z powyższych uwag można wyprowadzić wniosek, że zakres użycia

i znaczenia zdolności sądowej nie pokrywa się z prawem procesowym. Dla-

czego? Ochrona praw na drodze sądowej pełni bowiem kluczową rolę

w określeniu znaczenia zdolności sądowej. Jednocześnie stanowi kwestię

graniczną, mającą zarówno charakter prywatnoprawny, jak i publicznopraw-

. Bez względu bowiem na to, czy będziemy mówić o „prawie do sądu”,

„prawie do wymiaru sprawiedliwości”

, „prawie do sprawiedliwego (uczci-

wego) procesu cywilnego”

, czy też „sprawiedliwości proceduralnej”

, to

centralną kwestią pozostaje ochrona praw. Urzeczywistnia ją m.in. zdolność

sądowa rozumiana jako: prawo do pozywania i dochodzenia swoich roszczeń

przed sądem, prawo do obrony przysługujące przeciwnikowi procesowe-

Z dotychczasowych rozważań wynika, że funkcję zdolności sądowej

w prawie znamionuje funkcja ochronna, mająca zastosowanie nie tylko

w odniesieniu do podmiotów cywilnoprawnych, ale i upodmiotowionych

struktur organizacyjnych. Realizacja tej ochrony w postaci możności ochro-

ny praw jest jedną z podstawowych wskazówek, jaką kieruje się prawodaw-

ca oraz sędziowie przy podejmowaniu decyzji w sprawach, w których przed-

miotem jest zdolność sądowa.

Takie stanowisko przyjmuje m.in. I. Ignatowicz, System prawa cywilnego..., rozdz. XVIII, w szczegól-

ności s. –.

Por. Z. Resich, Przesłanki..., s. i n.; tenże, Istota…, s. i n.

Por. A. Zieliński, Postępowanie przed NSA..., s. –.

Z. Kmieciak, Idea sprawiedliwości proceduralnej w prawie administracyjnym, Państwo i Prawo ,

z. 0, s. i n.

H. Mądrzak, Prawo do sądu jako gwarancja ochrony prawa człowieka..., s. .

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

5. Uwagi końcowe

W niniejszym rozdziale podjęto próbę wyjaśnienia znaczenia „zdolno-

ści sądowej”. Terminem tym posługuje się prawodawca w różnych znacze-

niach. Konsekwencją jest rozpatrywanie zdolności sądowej przez przedsta-

wicieli praktyki i doktryny prawniczej w odmiennych kontekstach: a) pod-

miotowym, b) przymiotów cywilnoprocesowych, c) przesłanki procesowej.

Pierwszy z nich polega na rozpatrywaniu zdolności sądowej jako pod-

miotu uczestniczącego w postępowaniu sądowym. Drugi na badaniu zdol-

ności sądowej w ujęciu przymiotów cywilnoprocesowych, jakie wynikają

z faktu bycia podmiotem procesowym, a więc zdolności do pozywania i by-

cia pozwanym. Trzeci kontekst znamionuje spojrzenie na zdolność sądową

jako konieczny wymóg procesowy.

Przyjmowane (w ramach tych kontekstów) odmienne założenia pro-

wadzą do tego, że nie sposób ustalić znaczenia zdolności sądowej o charak-

terze uniwersalnym, uprawnionym i właściwym bez względu na kontekst,

w jakim mówimy o zdolności sądowej. Przyczyn niemożności ustalenia zna-

czenia zdolności sądowej można również upatrywać w innej sferze. Jak

wynika z działalności orzeczniczej, znaczenie zdolności sądowej jest kształ-

towane w procesie stosowania prawa. Ustalanie jej znaczenia, a także zakre-

su jest faktem interpretacyjnym. Czynności interpretacyjne są szczególnie

widoczne w przypadkach granicznych, czyli takich obiektów, o których trud-

no jednoznacznie powiedzieć, czy „podpadają” pod dane pojęcie. Tekst praw-

ny nie jest jedynym determinantem podejmowanej decyzji. Sędzia nie kon-

struuje w trakcie procesu interpretacyjnego tylko i wyłącznie znaczenia

tekstu. Odwołuje się bowiem do różnych modeli argumentacyjnych. Nie

uznaje żadnego z tych modeli za ten jedyny, właściwy. Na podstawie wielu

orzeczeń, których przedmiotem jest zdolność sądowa, można powiedzieć,

że mamy do czynienia z odejściem od klasycznie pojmowanej metodologii

stosowania prawa w postaci modelu subsumcyjnego na rzecz argumentacyj-

nego modelu stosowania prawa. Interpretator odrzuca bowiem założenie

o obiektywności tekstu na rzecz kontekstowego uwarunkowania np. spo-

łecznego. W trakcie procesu interpretacyjnego uwzględnia różnego rodzaju

argumentację (także i tę o charakterze tekstowym). Jeśli jednak podjętą de-

cyzję będzie znamionował formalizm, to będzie on pochodną „ważenia”

przez interpretatora dostępnej argumentacji, a nie konsekwencją subsum-

cyjnego modelu stosowania prawa. Dlatego, jak starano się dowieść, podej-

Uwagi końcowe

mowanym orzeczeniom można przypisać charakter wypowiedzi optymali-

zacyjnych, a nie opisowych

Odpowiedzią na istniejący stan rzeczy, polegający na niemożności usta-

lenia znaczenia zdolności sądowej, było podjęcie badań nad funkcją zdolno-

ści sądowej w prawie. Ukazując tę funkcję, odwołano się do konstytucyjnej

formuły wyrażającej prawo do sądu. Starano się dowieść, że między terminem

„prawo do sądu” (bez względu na to, czy rozumianym jako zasada, czy też

prawo podmiotowe) a zdolnością sądową zachodzi relacja w postaci cel —

środek. Norma programowa bowiem wyrażająca prawo do sądu stanowi

materialnoprawną podstawę do przyznawania zdolności sądowej podmio-

tom, nie tylko tym w rozumieniu cywilnoprawnym. Natomiast zdolność

sądowa stanowi urzeczywistnienie (wyrażonej m.in. w ustawie zasadniczej)

idealnej powinności, której celem jest zapewnienie każdemu podmiotowi

dostępu do sądu.

Z poczynionych rozważań nad charakterem relacji między prawem

dostępu do sądu a zdolnością sądową wyłania się funkcja zdolności sądowej

w prawie. Jest to funkcja ochronna, mająca zapewnić realizację posiadanych

praw w rzeczywistości. W ujęciu tym zdolność sądowa rozumiana jest jako

gwarancja o charakterze proceduralnym, pozwalająca na ochronę praw pod-

miotowych. Jest ona bowiem środkiem prawnym, który ma tę ochronę praw

urzeczywistnić poprzez możność dochodzenia swoich praw w sądowym

postępowaniu cywilnym. Takie rozumienie zdolności sądowej wychodzi poza

ujęcie procesowe i pozwala dostrzec jej funkcję ochronną w prawie, jaką ona

realizuje, i być może lepiej zrozumieć optymalizacyjny charakter wypowie-

dzi, jaki odnajdujemy w wielu orzeczeniach w sprawie zdolności sądowej.

Por. Z. Pulka, Prawoznawstwo — opis czy optymalizacja prawa?, Acta Universitatis Wratislaviensis nr

, Przegląd Prawa i Administracji, t. XLIII, pod red. B. Banaszaka, Wrocław 000, s. i n.

Problematyka znaczenia zdolności sądowej

Rozdział V

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Myślenie teoretyczne polega na poszukiwaniu podo-

bieństw. Na swój przedmiot badań teoretyk będzie patrzył

przede wszystkim poprzez różne możliwe związki. A zatem

dla teoretyka prawa zawsze ważniejsze będzie to, co łączy

określoną dziedzinę problemową z inną dziedziną, niż to,

co je dzieli. Z istoty rzeczy teorie (teorie w sensie metodolo-

gicznym) nastawione są na likwidowanie barier przedmioto-

wych (...)

1. Cel rozdziału

W rozważaniach nad zdolnością sądową mamy do czynienia, z jednej

strony, ze zdolnością sądową podmiotów cywilnoprawnych, struktur orga-

nizacyjnych, zespołów osobowych, a z drugiej strony, ze zdolnością sądową

w postępowaniu spornym oraz postępowaniach odrębnych czy też niepro-

cesowych. Ponadto w literaturze wyróżniane są zdolności o wyraźnie proce-

duralnym charakterze, np. zdolność upadłościowa, zdolność rejestrowa

Istniejąca wielość zdolności, wyrażających uprawnienia o charakterze

proceduralnym, skłania do refleksji nad niełatwym do rozwiązania proble-

mem: czy w prawie mamy do czynienia z jedną zdolnością sądową, czy też

A. Bator, Autonomia pojęć związanych z prawem a problem integracji prawoznawstwa (na marginesie roz-

ważań nad normą prawną) (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Autonomia prawa, pod red. W. Grom-

skiego, Wrocław 00, s. –.

Podkreślam fakt, że są one wyróżniane w piśmiennictwie, aby zaznaczyć, iż w odróżnieniu od

zdolności sądowej, zdolność upadłościowa, zdolność rejestrowa są konstrukcjami języka prawni-

czego, a nie języka prawnego.

wieloma zdolnościami

? Wydaje się, iż słuszne jest przyjęcie stanowiska, że

zdolność sądowa, ze względu na funkcję, jaką spełnia w procesie oraz prawie

w ogóle, jest jedna

Stawiając taką tezę, trzeba będzie ukazać: ) jak doszło do tego, iż

w procesualistyce mamy do czynienia z odmianami zdolności sądowej; ) co

jest tego przyczyną; 3) charakter relacji między zdolnością sądową a jej od-

mianami oraz szczególnymi odmianami.

W rozważaniach będziemy się starali uzasadnić słuszność postawionej

tezy o jednej zdolności sądowej, a także przedstawić problem wielości zdol-

ności sądowych w kontekście procesów zachodzących we współczesnym

prawie i prawoznawstwie. Wtedy bowiem będzie można ukazać, czy poja-

wiające się (we współczesnym prawie i prawoznawstwie) tendencje wpły-

wają na wyróżnianie w piśmiennictwie wielu jej odmian.

2. Ustalenia terminologiczne

Podjęcie problemu zdolności sądowej w kontekście jej wielorakich po-

staci, występujących na tle sądowego postępowania cywilnego, utrudnia

brak jednoznacznej siatki pojęciowej, którą można by zastosować, opisując

powyższe zagadnienie. Mówiąc o zdolnościach sądowych w kontekście upod-

miotowionych struktur organizacyjnych, przedstawiciele nauki posługują

się następującymi określeniami: „odmiany zdolności sądowej”, „specjalne

zdolności sądowe”, „szczególne zdolności sądowe”, „szczególne przypadki

zdolności sądowej”

. Natomiast na oznaczenie zdolności upadłościowej,

naprawczej, rejestrowej (czy też innych zdolności o charakterze procedural-

Ogólnie na temat praw o charakterze proceduralnym zob. K. Wojtyczek, Granice ingerencji ustawo-

dawczej w sferę praw człowieka w Konstytucji RP, Zakamycze , rozdz. ..

Podjęcie tego zagadnienia jest tym bardziej uzasadnione, że w literaturze podejmowane są rozwa-

żania, w ramach których pisze się zarówno o zdolności sądowej, jak i zdolności gospodarczej.

Przyjmując takie podejście, można wyróżnić wiele zdolności sądowych, zob. Z. Czarnik, Zdolność

gospodarcza osoby fizycznej (w:) Jednostka wobec działań administracji publicznej. Międzynarodowa Konfe-

rencja Naukowa, Olszanica 21–23 maja 2001, pod red. A. Ury, Rzeszów 00, s. i n.

Por. J. Mokry, glosa do uchwały SN z czerwca r. (III CZP 0/), Przegląd Sądowy , nr ,

s. , i ; A. Klein, Sytuacja prawna państwowych i komunalnych jednostek organizacyjnych nie posia-

dających osobowości prawnej (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci

Profesora Tomasza Dybowskiego, Studia Iuridica , t. , s. . Wymienieni autorzy posługują się

określeniem „specjalna zdolność sądowa”. Odmiennie R. Obrębski, „Zdolność sądowa” jednostek or-

ganizacyjnych osób prawnych w świetle art. 479

k.p.c. (uwagi na tle orzeczeń Sądu Najwyższego), Przegląd

Sądowy , nr , w szczególności s. –.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

nym) piśmiennictwo posługuje się następującymi wyrażeniami: „odmiany

zdolności sądowej”, „postacie zdolności sądowej”, „przejawy zdolności są-

dowej”, „szczególne typy zdolności sądowej” bądź też określa je mianem

„odrębnych zdolności”

. Celem niniejszych rozważań nie jest analiza zasad-

ności użycia każdego z wymienionych terminów. Jednakże ze względu na

ich wielość, a przede wszystkim brak ustalonej linii w posługiwaniu się nimi,

należy przyjąć określoną siatkę pojęciową, aby uniknąć (w trakcie prowa-

dzonych rozważań) ewentualnych nieścisłości

Dlatego na oznaczenie zdolności sądowej, która zgodnie z art. §

k.p.c. obejmuje osoby fizyczne i prawne, przyjmuje się termin „ogólna zdol-

ność sądowa”

. Zdolność ta przysługuje podmiotom cywilnoprawnym uczest-

niczącym w postępowaniach sądowych.

Natomiast na oznaczenie zdolności, która zgodnie z art. § k.p.c.

obejmuje organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie

obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej, czy

też szerzej na określenie upodmiotowionych struktur organizacyjnych, po-

służono się, za H. Mądrzakiem, terminem „odmiany zdolności sądowej”

Słuszności w posługiwaniu się nim upatruje się w innej podstawie prawnej,

aniżeli tej, jaką posiada „ogólna zdolność sądowa” (art. § k.p.c.), oraz

w odmiennym jej charakterze. Ponadto „ogólna zdolność sądowa” jest okre-

ślana przez przepis zrębowy, natomiast „odmiany zdolności sądowej” przez

przepisy modyfikujące jej zakres zastosowania.

Z kolei na oznaczenie zdolności występujących w poszczególnych ro-

dzajach sądowego postępowania cywilnego, np. w postępowaniu upadłoś-

ciowym, naprawczym rejestrowym, posłużono się terminem „szczególne

odmiany zdolności sądowej”. Zdolności te mają inny charakter niż określane

I tak np. H. Mądrzak określa je mianem „odmian zdolności sądowej” oraz „przejawów zdolności

sądowej”, zob. Zdolność prawna a zdolność sądowa (uwagi wokół upodmiotowienia niektórych struktur

organizacyjnych w prawie cywilnym i procesowym) (w:) II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej — re-

feraty i opracowania, Poznań–Kluczbork , pod red. R. Sztyk, s. 3–; tenże, Pozycja osobowych

spółek handlowych w postępowaniu cywilnym (na przykładzie spółki jawnej) (w:) Studia i materiały, Po-

znań–Kluczbork 00, s. 0.

Autor ma świadomość, iż przyjmując dane określenie na oznaczenie badanych zdolności, może

narazić się na zarzut: a) arbitralnego wyboru bądź b) że dokonane ustalenia, to wyraz przyjętej

konwencji.

Termin ten jest obecny także w pracy J. Naworskiego, Problem „ogólnej” zdolności sądowej przed sądem

gospodarczym (wybrane zagadnienia), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego , nr –3, s. i n.

Jego znamiona można także wyprowadzić z rozważań R. Obrębskiego, „Zdolność sądowa” jednostek

organizacyjnych…, s. i n.

H. Mądrzak, Zdolność prawna a zdolność sądowa…, s. 3–.

Ustalenia terminologiczne

mianem „odmian zdolności sądowej”, i dlatego „inna” jest ich odmienność,

w czym innym się ona wyraża (o czym w dalszych rozważaniach). Nie spo-

sób także nie podnieść argumentu o charakterze czysto technicznym, a mia-

nowicie posługiwanie się określeniem „szczególne odmiany zdolności sądo-

wej” ma służyć precyzji i jasności prowadzonego wywodu, aby mieć pewność,

kiedy mowa jest o zdolności sądowej przedsiębiorcy, zdolności sądowej

w sprawach zakresu prawa pracy („odmiany zdolności sądowej”), a kiedy

o zdolności upadłościowej („szczególne odmiany zdolności sądowej”). W ni-

niejszych rozważaniach zostaną użyte następujące określenia: „ogólna zdol-

ność sądowa”, „odmiany zdolności sądowej”, „szczególne odmiany zdolno-

ści sądowej”.

3. Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz

proceduralizacji prawa

Nowe tendencje w prawie wymagają prowadzenia rozważań w kon-

tekście nowych procesów. Większość problemów szczegółowych ma swoje

źródło w sporach o charakterze ogólniejszym. Do niedawna jeszcze wiele

zagadnień prawnych było rozpatrywanych na tle burzliwej dyskusji między

pozytywizmem a prawem naturalnym

. Obecnie spory te nieco ucichły.

Stało się tak m.in. dlatego, że zostały „wyparte” przez spór między material-

ną a proceduralną koncepcją prawa, który jest wyrazem narastającego pro-

cesu określanego w nauce mianem proceduralizacji prawa. Proces ten moż-

na rozpatrywać w wielu aspektach i dzięki temu znajduje on zastosowanie

w odniesieniu do licznych kwestii szczegółowych. Jedna z nich została już

przedstawiona w rozdziale II, kiedy problem z określeniem charakteru rela-

cji zdolności sądowej do zdolności prawnej przedstawiono na tle stosunku

prawa procesowego do prawa materialnego.

Literatura poświęcona temu zagadnieniu jest obszerna. Zob. Z. Ziembiński, O pojmowaniu pozyty-

wizmu i prawa natury, Warszawa 3 oraz J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej,

Kraków , rozdz. .3. i .3.; J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, wyd. ,

Kraków , rozdz. II i III.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

3.1. Rozumienie proceduralizacji prawa jako procesu

decyzyjnego

Chcąc usytuować dostrzegane w prawoznawstwie problemy w ramach

procesu proceduralizacji, należy najpierw ustalić, jak ujmowany będzie ten

proces. Należy więc zacząć od ustalenia znaczenia, w jakim będzie występo-

wać termin „proceduralizacja prawa”. Punktem wyjścia uczyni się analizę

poglądów J. Wróblewskiego, który jako pierwszy w rodzimej nauce podjął

problem materialnych i proceduralnych aspektów prawa

. Autor dokonał

tego zabiegu wyróżniając następujące możliwe ujęcia rozpatrywania mate-

rialnych i proceduralnych aspektów prawa: ) prawo jako system reguł,

) prawo jako proces decyzyjny, 3) prawo jako proces komunikacyjny,

) aksjologia prawa. Przyjmując każdą z wyróżnionych perspektyw, można

rozpatrywać proces proceduralizacji nie tylko prawa, ale i rzeczywistości

społecznej.

Prawo postrzega pierwsze z przedstawionych ujęć jako system reguł.

W jego ramach proceduralizację można rozpatrywać z punktu widzenia

– reguł i metareguł,

– reguł zachowania i reguł konstytutywnych,

– reguł pierwotnych i wtórnych,

– statycznych i dynamicznych systemów reguł.

Wymienione konteksty są zróżnicowane ze względu na przyjęcie od-

miennych konstrukcji reguł i pojmowania samego systemu. Wydaje się jed-

nak, iż trudność w ich zastosowaniu polega na tym, że posługując się nimi

nie sposób ustalić granicy między tym, co materialnoprawne, a tym, co pro-

ceduralne. Można oczywiście uznać np., że reguły pierwotne posiadają cha-

rakter materialnoprawny, a reguły wtórne proceduralny

. Ale czy przyjęty

podział nie posiada waloru technicznego

? Wydaje się, że odpowiedniejsze

byłoby już rozpatrywanie proceduralizacji prawa z punktu widzenia reguł

zachowania się oraz reguł konstytutywnych chociażby dlatego, iż w rodzimej

J. Wróblewski, Materialne i proceduralne aspekty prawa w teorii prawa, Studia Prawno–Ekonomiczne

0, t. XLV, passim.

Szerzej J. Wróblewski, Reguły prawne w analitycznej teorii prawa, Studia Prawno–Ekonomiczne ,

t. XXXIV, passim.

Czytelnika zainteresowanego rozgraniczeniem na reguły pierwotne i wtórne odsyłam do pracy

H.L.A. Harta, Pojęcie prawa, Warszawa , rozdz. V. Reguły pierwszego rodzaju nakładają obowiąz-

ki, a drugiego kompetencje publiczne lub możności prywatne.

Taką obawę wyraził J. Wróblewski, Materialne i proceduralne aspekty prawa…, s. 33.

Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz proceduralizacji prawa

nauce rozważania o regułach konstytutywnych dowiodły ich proceduralne-

go charakteru

Na podstawie drugiego z przedstawionych ujęć prawo rozumiemy jako

proces decyzyjny. Przyjmując ten punkt widzenia, proces proceduralizacji

rozpatruje się w kontekście dokonywanych decyzji ustawodawczych i sę-

dziowskich.

Opierając się na trzecim z wymienionych ujęć, prawo rozumiemy jako

proces komunikacyjny. Wydaje się, że nie jest błędem postrzeganie tego

ujęcia jako przejawu proceduralizacji prawa

. Potwierdza to rozumienie

procedury jako zbioru reguł, za pośrednictwem których zainteresowane

strony mogą się wzajemnie komunikować, a w przypadku konfliktu rozstrzy-

gać go za pomocą konsensualnych form rozwiązywania sporów. W takie

ramy pojmowania procesu wydaje się wpisywać nakreślony w rozdziale I

obraz zdolności sądowej jako legitymacji stanowiącej warunek konieczny do

uczestniczenia w dyskursie, przez jaki można rozumieć proces sądowy

Natomiast w świetle czwartego z wyróżnionych ujęć, prawo rozpatru-

jemy w aspekcie systemu wartości, które są wyrażone w normach prawa

obowiązującego bądź też jako rezultat oceny prawa z punktu widzenia po-

zaprawnych kryteriów

. Przyjmując tę koncepcję proces proceduralizacji

można by rozpatrywać jako widoczne w podejmowanych rozstrzygnięciach,

odejście od takiej wartości, jak stabilność prawa na rzecz słuszności, proce-

duralnej sprawiedliwości (racjonalności). To one wydają się coraz częściej

determinować proces decyzyjny.

Z pewnością każde z przedstawionych ujęć rozpatrywania materialnych

i proceduralnych aspektów prawa posiada wartość eksplanacyjną, pomocną

dla wyjaśnienia konkretnych zjawisk w prawie. Jednak nie każde z nich

nadaje się do analizy określonego zagadnienia prawnego. Wydaje się, że

problem powstania odmian zdolności sądowej wpisuje się w ramy drugiego

Zobacz J. Wróblewski, Materialne i proceduralne aspekty prawa…, s. –; tenże, Reguły prawne...,

s. 0–. W zakresie aplikacji koncepcji reguł konstytutywnych na grunt prawa procesowego odsy-

łam do pracy S. Czepity, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin , Uniwer-

sytet Szczeciński Rozprawy i Studia, t. CCXCVII 3.

Odnoszę takie wrażenie, chociażby na podstawie rozważań L. Morawskiego. Zob. Główne problemy

współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, wyd. , Warszawa 000, część II; tenże, Argumen-

tacje, racjonalność prawa i postępowanie dowodowe, Toruń , rozdz. IV.

Por. T. Gizbert–Studnicki, Język prawny a obraz świata (w:) Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, pod

red. G. Skąpskiej, Kraków , s. –.

Szerzej J. Wróblewski, Wartości a decyzja sądowa, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 3, rozdz. II,

w szczególności .; tenże, Proceduralne wartości prawa, Studia Prawno–Ekonomiczne , t. XXVII,

s. i n.; J. Nowacki, Materialne i formalne pojęcie praworządności, Państwo i Prawo , z. –,

s. i n.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

z wymienionych ujęć, które postrzega prawo w kontekście decyzji sędziow-

skich i normodawcy. Przyjęto takie stanowisko, gdyż przyczyn wyodrębnie-

nia się ze zdolności sądowej jej odmian upatruje się właśnie w decyzjach

sędziowskich i normodawcy. Jednakże omówienie procesu powstania „od-

mian zdolności sądowej” w kontekście odejścia od rozstrzygnięć materialno-

prawnych na rzecz proceduralnych zostanie poprzedzone analizą procesu,

jak doszło do wyodrębnienia się ze zdolności sądowej jej odmian.

3.2. Powstawanie odmian zdolności sądowej

Proceduralizacja prawa, rozpatrywana w kontekście rozstrzygnięć

orzeczniczych oraz normodawcy, wpisuje się w ramy podejmowanego prob-

lemu wielości zdolności sądowych. Przyczyn powstania odmian zdolności

sądowej można upatrywać właśnie w decyzjach sędziowskich i normo-

dawcy.

Pierwszą decyzją sędziowską, uruchamiającą proces powstawania od-

mian zdolności sądowej, było orzeczenie Sądu Najwyższego z grudnia

r. dotyczące ustalenia, czy partia polityczna posiada zdolność sądową.

Sąd, uznając za zasadne przyznanie jej zdolności sądowej, mimo braku pod-

stawy prawnej, podkreślił, że: „Partie polityczne polskie mają bardzo donio-

słe zadania o znaczeniu społecznym i państwowym (…)”

. Jeśli przyjrzeć się

bliżej formułowanemu w tej sprawie uzasadnieniu, to uwagę zwraca fakt,

że nie mamy do czynienia z zastosowaniem obowiązującej normy prawnej,

ale odwołaniem się do takich wartości, jak: bezpieczeństwo obrotu prawne-

go, ochrona zarówno interesu wierzycieli, jak i samych organizacji czy też

uczestniczenie tych organizacji w obrocie cywilno–prawnym, pełnienie

w nim określonych zadań. Wziąwszy te wartości pod uwagę, Sąd Najwyższy

w kolejnych orzeczeniach przyznawał następnym jednostkom organizacyj-

nym zdolność sądową, mimo widocznego w tym zakresie braku podstawy

„Partie polityczne polskie mają bardzo doniosłe zadania o znaczeniu społecznym i państwowym.

Jest nie do pomyślenia, by organizacja polityczna, jaką jest również partia polityczna, mogła zawie-

rać umowy i wchodzić w stosunki prawne z innymi, a w razie niewykonania lub naruszenia umo-

wy nie mogła być pozywana przez sąd. Inny stan godziłby w praworządność, byłby sprzeczny

z pojęciem praworządności i poczuciem sprawiedliwości społecznej”. Przypomniano fragment

uzasadnienia, ponieważ w następnych orzeczeniach bardzo często składy sędziowskie powołują

się właśnie na to orzeczenie. Szerzej zob. orzeczenie SN z grudnia r. (C 3/), Państwo

i Prawo , z. , s. 0; orzeczenie SN z października 0 r. (Ł.C. 0/0), Państwo i Prawo ,

z. , s. . Zagadnienie to jest omówione przez Z. Krzemińskiego, Zdolność sądowa i procesowa jed-

nostek nie posiadających osobowości prawnej, Palestra , z. –, s. i n.

Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz proceduralizacji prawa

prawnej

. Odwołując się do rozważań przeprowadzonych w rozdziale

pierwszym, można powiedzieć, iż zdolność sądowa została przyznana na

użytek rozpatrywanej sprawy

. W praktyce prawniczej wielokrotnie okazy-

wało się bowiem, iż dany twór organizacyjny uczestniczył w obrocie praw-

nym, wykonując czynności z zakresu prawa gospodarczego, nie będąc jed-

nocześnie podmiotem w rozumieniu cywilnoprawnym. Przykładem może

być sprawa organizacji studenckiej „Bratnia Pomoc Studentów Akademii

Handlowej w Krakowie”

. Organizacja ta rozpoczęła swoją działalność pod

koniec lat 0. ubiegłego stulecia. Zajmowała się planowaniem życia studen-

ckiego, co powodowało, iż uczestniczyła w obrocie prawnym. W wyniku

podejmowanej działalności jeden z jej kontrahentów wniósł pozew do sądu,

domagając się wypełnienia zobowiązań finansowych. Okazało się jednak, że

organizacja nie jest podmiotem w rozumieniu cywilnoprawnym i w związ-

ku tym nie posiada zdolności sądowej. Fakt ten stanowił — zgodnie z ustawą

— podstawę do odrzucenia powództwa z powodu niewłaściwego oznacze-

nia strony pozwanej, a mówiąc dokładniej — jej braku. Jednakże sąd rozpo-

znając tę sprawę uznał, iż posiada ona zdolność sądową. Uczynił tak ze

względu na zapewnienie ochrony sądowej wszystkim podmiotom, które

wchodzą w stosunki prawne z tworami prawnymi.

Podobną argumentację przyjął Sąd Najwyższy w sprawie Centralnej

Składnicy Harcerskiej

. Będąc jednym z organów Związku Harcerstwa Pol-

skiego, samodzielnie dokonywała czynności prawnych. W wyniku podejmo-

wanej działalności weszła z osobą fizyczną w konflikt, który znalazł swój

finał w sądzie. Centralna Składnica Harcerska pozwała swojego kontrahen-

ta o zapłatę określonej w pozwie kwoty pieniężnej. Pozwany wniósł sprzeciw

podnosząc, iż powód nie jest podmiotem prawnym i dlatego nie posiada

zdolności sądowej. Sąd Wojewódzki w Poznaniu, przyjmując zasadność pod-

niesionego przez pozwanego zarzutu, pozew odrzucił. Powyższe stanowisko

zaskarżyła strona powodowa. Sprawą zajął się Sąd Najwyższy, który w przy-

jętym orzeczeniu uznał, iż Centralna Składnica Harcerska posiada zdolność

sądową, mimo że nie jest podmiotem cywilnoprawnym

Szerzej T. Misiuk, Pojęcie organizacji społecznych ludu pracującego, Państwo i Prawo , z. , s. –30;

A. Oklejak, Organizacje społeczne ludu pracującego w świetle przepisów k.p.c., Zeszyty Naukowe Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego, Prace Prawnicze , nr , s. –.

Szerzej zob. w rozdz. I, o zdolności sądowej kreującej.

Szerzej Z. Krzemiński, Zdolność sądowa i procesowa…, s. –; M. Sawczuk, Zdolność procesowa w po-

stępowaniu cywilnym, Warszawa 3, s. 3–.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia marca r. (I CR /), OSNC , nr , poz. 3.

W uzasadnieniu Sąd Najwyższy napisał: „W doktrynie jak i orzecznictwie występuje coraz wyraź-

niej tendencja do przyznawania zdolności sądowej niektórym tworom społecznym niezależnie od

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Na powyższe orzeczenia Sądu Najwyższego zwrócono uwagę, ponie-

waż przyjęty w nich tok rozumowania stanowił i nadal stanowi punkt od-

niesienia dla podejmowanych rozstrzygnięć sądowych w sprawach, których

przedmiotem jest zdolność sądowa

. Dlatego na ich podstawie można na-

kreślić etapy procesu decyzyjnego. Dokonanie takiego zabiegu jest możliwe,

ponieważ z przywoływanych uzasadnień można odczytać intencję organu

dokonującego interpretacji, tym bardziej że przedstawione orzeczenia wy-

dają się być reprezentatywne dla wielu innych. Nakreślone etapy procesu

decyzyjnego mają formę tylko i wyłącznie szkicu

. Ma on służyć przedsta-

wieniu procesu stosowania prawa (w sprawach dotyczących zdolności sądo-

wej), który niejednokrotnie prowadzi do upodmiotowienia struktur organi-

zacyjnych, a tym samym do powstania odmian zdolności sądowej.

Pierwszy etap polega na dokonaniu czynności zmierzających do usta-

lenia, czy w prawie stanowionym istnieje podstawa prawna do podjęcia

decyzji w zakresie rozpatrywanego przypadku. Innymi słowy: czy organ

stosujący prawo może „odnaleźć” przepis, który rozstrzygałby kwestie pod-

miotowości procesowej struktury organizacyjnej. W tym miejscu mogą wy-

stąpić dwie sytuacje. Pierwsza ma miejsce wtedy, gdy sędzia odnajduje

w tekście prawnym podstawę prawną, potrzebną do podjęcia decyzji. Dru-

ga zaś, gdy brak jest jasnych przesłanek dla ustalenia, czy podmiot X posia-

da zdolność sądową. Ponieważ pierwsza z opisanych sytuacji nie prowadzi

do powstania odmian zdolności sądowej opisana zostanie tylko druga.

Mamy więc sytuację, w której sąd ma wątpliwości co do posiadania

przez strukturę organizacyjną podmiotowości procesowej. W celu jej usu-

nięcia przechodzi do analizy stanu faktycznego, jest to drugi etap. Zebrany

materiał analizuje w taki sposób, aby określić, jak przedstawia się relacja

między „podstawą faktyczną” a obowiązującym prawem. W tym celu organ

stosujący prawo bierze pod uwagę nie tylko stan faktyczny i stan prawny,

ale również kryteria pozasystemowe. Dokonując zabiegów interpretacyjnych,

wyrażanych w tej kwestii postanowień ustawy (…) jest to spowodowane tym, że zarysowuje się

coraz wyraźniej sprzeczność pomiędzy istniejącym systemem nabywania osobowości prawnej

a potrzebami wywołanymi rozwojem stosunków społecznych, politycznych i gospodarczych”, zob.

wyrok SN z marca r., s. 0.

Zob. uchwała SN z 0 stycznia 0 r. (III CZP /), OSNC 0, nr , poz. ; uchwała SN z

grudnia 0 r. (III CZP /0), OSNC , nr poz. 3; uchwała SN z 0 lutego 000 r. (III CZP

/), OSNC 000, nr –, poz. 3; uchwała SN z kwietnia r. (III CZP 3/), OSNC ,

nr , poz. 0; postanowienie SN z grudnia r. (III CKN 3/), OSNC , –, poz. .

W tym zakresie korzystano z prac: J. Wróblewskiego, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa ,

s. 0–; tegoż, Wartości..., s. i n.; M. Zielińskiego, Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Uniwersytet

im. Adama Mickiewicza, seria Prawo Nr , Poznań , rozdz. III.

Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz proceduralizacji prawa

podejmuje decyzję (trzeci etap). Jej konsekwencje są nader doniosłe, ponie-

waż uznanie, że rozpatrywana struktura organizacyjna posiada zdolność

sądową, prowadzi do upodmiotowienia jej w sensie procesowym. Ustalenie

konsekwencji, jakie niesie ze sobą podjęcie takiej decyzji, można uznać za

czwarty etap procesu decyzyjnego. W jego ramach nie sposób nie wspomnieć

o tym, że personifikowanie struktur organizacyjnych przyczynia się do

sprawnego rozwoju gospodarczego

. Jest tak ze względu na objęcie ochroną

prawną czynności podejmowanych w zakresie prowadzonej działalności

gospodarczej.

Na przykładzie orzeczeń w sprawie zdolności sądowej można zaobser-

wować, iż sąd dokonuje wielorodzajowej wykładni prawa, odwołując się

między innymi do różnych modeli argumentacji: epistemiczno–technolo-

gicznej, retoryczno–topicznej (zob. rozdział IV). Odchodzi więc od pozyty-

wistycznie rozumianej metodologii stosowania prawa (która wydaje się być

bliska założeniom hermeneutyki zamkniętej) na rzecz hermeneutyki swo-

bodnej

. Przejście to stanowi wyraz potrzeby uwzględniania w procesie

wykładni różnych metod i modelów interpretacyjnych

Można, a nawet należy postawić pytanie: z jakich powodów doszło to

powyższego odejścia, co stanowiło tego przyczynę? Analiza praktyki orzecz-

niczej wskazuje, iż problem ustalania, czy podmiot X ma zdolność sądo-

wą, bardzo często prowadzi do drugiej z wyróżnionych sytuacji — wątpli-

wości organu stosującego prawo co do rozumienia normy prawnej, mającej

mieć zastosowanie. Co jest podstawą tych wątpliwości, dlaczego się one

pojawiają?

Przyczyn powstałych trudności z ustaleniem posiadania przez podmiot

zdolności sądowej można upatrywać w narastającej dyferencjacji między

założeniami prawa materialnego a potrzebami wynikającymi z prawa życia

codziennego (z rzeczywistości społecznej). Wskazują na to sentencje orzeczeń

Cz. Żuławska, Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa , s. 0–3.

H. Rabault, Granice wykładni sędziowskiej, tłum. B. Janicka, Warszawa , passim. Zob. także

A. Kozak, Granice prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 00, s. i –. Zagadnienie to

w ujęciu zamkniętej i swobodnej decyzji stosowania prawa podejmuje J. Wróblewski, zob. Sądowe

stosowanie..., rozdz. XII.

T. Stawecki, zastanawiając się nad praktycznym zastosowaniem założeń hermeneutyki w wykładni

prawa, zauważa, że: „Wartość hermeneutyki prawniczej polega (...) na tym, że wnosi lub choćby

umacnia (...) przekonanie o konieczności uwzględniania wielu kontekstów prawa oraz praktycznej

nierozdzielności interpretacji i stosowania prawa (...)”, zob. O praktycznym zastosowaniu hermeneuty-

ki w wykładni prawa (w:) Teoria i praktyka wykładni prawa, red. tomu P. Winczorek, Warszawa 00,

s. .

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

zawartych w uchwałach Sądu Najwyższego z listopada i maja r.

W uzasadnieniu do nich napisano, że prawo cywilne materialne nie nadąża

za rozwojem stosunków społecznych i gospodarczych, co powoduje rosnącą

nieadekwatność orzeczeń sądowych do założeń prawa materialnego. Wyda-

je się, że owa sprzeczność jest wyrazem ścierania się dwóch subsystemów

społecznych: ekonomiczno–gospodarczego i prawnego. Mają one odmienne

cele i posługują się odmiennymi językami.

Kwestię tę podniósł Z. Krzemiń-

ski pisząc, że regulacje prawnomaterialne nie sprawdzają się, jak określił,

w trudnych, wyjątkowych wypadkach

. Bogactwo życia społecznego spra-

wiło, iż zaczęto mówić nie o ogólnej zdolności sądowej, którą podmiot po-

siada we wszelkich postępowaniach sądowych, ale o zdolności sądowej

w odniesieniu do konkretnych struktur organizacyjnych czy też poszczegól-

nych trybów postępowania. Stworzono tym samym odmiany ogólnej zdol-

ności sądowej.

Omawiana linia orzecznicza doprowadziła do powstania odmian ogól-

nej zdolności sądowej. Na jej podstawie wyróżnia się m.in. zdolność sądową:

partii politycznej, samorządu mieszkańców wsi

, sejmiku samorządowego

czy też osobowych spółek handlowych

. Przyjęta praktyka orzecznicza ukie-

runkowała działania legislacyjne. Stały się one konieczne także ze względu

na formułowane w nauce postulaty o potrzebie rozstrzygnięcia statusu nie-

personifikowanych jednostek organizacyjnych, którym judykatura przyzna-

ła zdolność sądową, mimo braku posiadania przez nie podmiotowości praw-

nej. Rezultatem prowadzonej dyskusji były rozwiązania legislacyjne, które

miały służyć uzasadnianiu podejmowanych przez judykaturę rozstrzygnięć,

tak aby nie przybierały one postaci słusznościowej

. Ponadto decyzje te obok

Uchwały te omawia m.in. Z. Krzemiński, Zdolność sądowa i procesowa…, s. 3 i n. Por. W. Siedlecki,

Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego, Państwo i Prawo , z. , s. ; J. Naziębło, Zdolność sądo-

wa i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywilnego PRL, Zeszyty Naukowe UAM, Prawo, z. V,

Poznań , s. ; M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu..., s. –0;

Por. S. Kaźmierczyk, Stosunek prawa do ekonomiki. Podstawowe problemy, Acta Universitatis Wratisla-

viensis nr , Prawo CLXXVII Wrocław , w szczególności rozdz. IV.

Z. Krzemiński, Zdolność sądowa i procesowa…, s. .

Samorząd mieszkańców wsi ma — od stycznia r. — zdolność sądową w sprawach należących

do jego właściwości z mocy ustawy lub statutu nadanego przez radę gminy, zob. uchwała SN z

kwietnia r. (III CZP 3/), OSNC , nr , poz. 0.

Sejmik samorządowy ma zdolność sądową, zob. postanowienie SN z grudnia r. (III CKN

3/), OSNC , nr –, poz. .

Analizie orzecznictwa w tym zakresie poświęcone jest wiele opracowań, a nawet prac monograficz-

nych, zob. m.in. T. Stępień, K. Stępień, Spółki handlowe w świetle orzecznictwa, Toruń 00.

Kwestię tę omawia w odniesieniu do problemu osobowości prawnej T. Targosz, Nadużycie osobowo-

ści prawnej, Zakamycze 00, rozdz. III.

Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz proceduralizacji prawa

orzeczeń sądowych, stanowiły kolejny — drugi — czynnik prowadzący do

wyodrębnienia, w ramach zdolności sądowych, jej odmian

Wydaje się, że pierwszą odpowiedzią, ze strony ustawodawcy, na dzia-

łalność praktyki prawniczej było przyjęcie postanowienia (w art. § ),

zgodnie z którym uznano, że istnieją jednostki organizacyjne (do roku 0

— „organizacje społeczne ludu pracującego”), które nie mają osobowości

prawnej, a mimo to posiadają zdolność sądową

. Treść tego rozstrzygnięcia

opiera się na przyjmowanym przez judykaturę założeniu, że: „organizacje

społeczne (…) muszą dla realizacji swych zadań wchodzić w powyższe sto-

sunki cywilno–prawne i że zatem należy przyznać im możność dochodzenia

ochrony ich praw, jak również dochodzenia roszczeń przeciwko nim na

drodze sądowej”

. Ówcześnie przedstawiciele nauki upatrywali w omawia-

nym rozwiązaniu legislacyjnym „klapę bezpieczeństwa prawnego, z którego

czasowo lub doraźnie korzystać będą różne nie wyposażone w osobowość

prawną, lecz uczestniczące w obrocie prawnym jednostki organizacyjne”

Jak się następnie okazało, przyjęte rozwiązanie na trwałe wkomponowało

się w system prawa cywilnego. Co więcej, wskutek dokonanej nowelizacji

zdolność tę przyznano wszelkim organizacjom, a nie jak do roku 0 tylko

organizacjom ludu pracującego. Zmiana ta przyczyniła się do rozszerzenia

zakresu podmiotowego tej zdolności

Prześledzono pokrótce proces powstawania odmian zdolności sądowej, ponieważ zakresem roz-

ważań nie objęto wszystkich wyodrębnionych zdolności sądowych, np. zdolności sądowej Prezesa

Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki. Zadanie takie

nie przyświeca niniejszym rozważaniom. Ich celem jest przedstawienie procesu powstawania

„odmian zdolności sądowej” oraz jego wyjaśnienie.

M. Sychowicz, Zmiany w kodeksie postępowania cywilnego dotyczące zdolności sądowej, Przegląd Sądowy

, nr 3, s. i n. Z brzmienia ówczesnego przepisu „organizacje społeczne ludu pracującego”

wynikały następujące warunki: a) dany zespół osobowy ma być organizacją społeczną ludu pracu-

jącego, b) organizacja ta musi być dopuszczona do działania na podstawie obowiązujących przepisów.

T. Misiuk, glosa do uchwały z lipca r. …, s. 030.

A. Oklejak, Organizacje społeczne…, s. 03, zob. także uchwałę Sądu Najwyższego z lipca r.

(III PZP /), OSNC , nr , poz. : „W tym przepisie chodzi o zapewnienie koniecznej

ochrony sądowej nie uprzywilejowanym roszczeniom obywateli, a samym organizacjom społecznym

ludu pracującego, które nie posiadają osobowości prawnej, a będą dopuszczone do działania na

podstawie obowiązujących przepisów, w praktyce prowadzą działalność w obronie jako samodziel-

ne pod względem cywilno–prawnym jedynie jednostki, oraz równorzędne interesom osób, które

z takimi podmiotami weszły w stosunki prawne. I w sądzie poszukują ochrony swych praw”.

Przyjęcie takiego stanowiska wydaje się potwierdzać także głos Sądu Najwyższego: „Rozwiązanie

takie, bez względu na to, czy jest prawidłowe pod względem legislacyjnym, nie mogło pozostać bez

wpływu na praktykę stosowania prawa, zwłaszcza że leżało w interesie społecznym i gospodarczym,

jako umożliwiające niektórym jednostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej

»normalne« z punktu widzenia prawa uczestniczenie w obrocie cywilnoprawnym i zapewniające

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Następnym rozstrzygnięciem legislacyjnym, które przyczyniło się do

powstania odmian zdolności sądowych było wprowadzenie do kodeksu

postępowania cywilnego postępowań odrębnych: a) w sprawach z zakresu

prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, b) w sprawach gospodarczych.

Na podstawie rozwiązań pierwszego z nich wyodrębniono zdolność

sądową zakładu pracy oraz organu rentowego

. Analizowanie tej zdolności

sądowej należy rozpocząć od uwzględnienia racji, jakie przemawiały za

wyodrębnieniem jej z ogólnej zdolności sądowej. Wyodrębnienie owo wy-

nikało „z oczywistej potrzeby dostosowania rozwiązań proceduralnych

w zakresie ukształtowania podmiotowych przesłanek procesu do przyjętej

na gruncie prawa pracy, zarządczej koncepcji podmiotu zatrudniającego”

Miało ono służyć nie tylko procesowemu upodmiotowieniu, ale także wyka-

zaniu samodzielności finansowej i strukturalnej, niezbędnej przy dokony-

waniu czynności z zakresu prawa pracy np. zatrudniania pracowników.

W konsekwencji rozstrzygniecie to przyczyniło się — jak podkreślają cywi-

liści — do powstania podmiotowości procesowej w obrębie prawa pracy

Konstrukcja ta, ze względu na zarzut doprowadzenia do wewnętrznej dy-

ferencjacji systemu prawa cywilnego, jest w literaturze poddawana krytyce

Natomiast na podstawie przepisów drugiego z nich (postępowania

w sprawach gospodarczych) wyodrębniono, z ogólnej zdolności sądowej,

zdolność sądową przedsiębiorcy

. Wyodrębnienie tej zdolności należy po-

kontrahentom tych jednostek ochronę przewidzianą w prawie cywilnym”, zob. uchwałę SN z

grudnia 0 r. (III CZP /0), OSNC , nr , poz. 3.

Ustawa z października r. — Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 3, poz. z późn.

zm.), art. 0 § . k.p.c.: „Zdolność sądową i procesową ma także zakład pracy, chociażby nie posia-

dał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ

rentowy. § . W razie potrzeby ustanowienia dla strony kuratora, postanowienie, o którym mowa

w art. , może zapaść również z urzędu”.

H. Mądrzak, Zdolność prawna a zdolność sądowa…, s. .

Z. Hajn, Pracodawca i zakład pracy (uwagi na tle nowelizacji kodeksu pracy), Przegląd Sądowy , nr ,

s. 3; R. Obrębski, Procesowe skutki utraty statusu podmiotu gospodarczego (rozważania na tle uchwały

Sądu Najwyższego z 5 października 1995 r. (III CZP 128/95), Przegląd Sądowy , nr , s. –.

W tym zakresie zob. do komentarza do kodeksu postępowania cywilnego: J. Gudowski (w:) Komen-

tarz do kodeksu postępowania cywilnego, część pierwsza Postępowanie rozpoznawcze, t. , pod red. T. Ere-

cińskiego, wyd. , 003, s. –. Czytelnika zainteresowanego problematyką jedności prawa

cywilnego odsyła się do artykułu A. Stelmachowskiego, Zasada jedności prawa cywilnego. Teoria i prak-

tyka, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Prawo. Nauki Humanistyczno–Społeczne , z. ,

passim.

Art.

k.p.c.: „W postępowaniu przed sądem gospodarczym zdolność sądową mają także przed-

siębiorcy będący jednostkami organizacyjnymi, nie mającymi osobowości prawnej, utworzonymi

zgodnie z przepisami prawa, jeżeli ich przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności

gospodarczej”.

Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz proceduralizacji prawa

łączyć z likwidacją państwowego arbitrażu gospodarczego. Wydaje się, że

przyczyn powstania zdolności sądowej w sprawach gospodarczych można

upatrywać w działalności orzecznictwa. Jej orzeczenia miały bowiem wpływ

na odejście od koncepcji tzw. zdolności arbitrażowej realizowanej na gruncie

ustawy o Państwowym Arbitrażu Gospodarczym

Jak wynika z analizy piśmiennictwa wyodrębnienie z ogólnej zdolności

sądowej jej odmiany w postaci zdolności sądowej przedsiębiorcy przyczyni-

ło się w znacznym stopniu do podjęcia refleksji na temat odmian zdolności

sądowych

. Stało się tak ze względu na duże znaczenie tego postanowienia

dla praktyki prawniczej

. Interpretacja omawianego przepisu poróżniła

przedstawicieli doktryny. Jedni bowiem przyjęli, iż obejmuje on tylko i wy-

łącznie podmioty gospodarcze będące odrębnymi, samodzielnymi jednost-

kami organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej (wąska wykładnia)

Drudzy natomiast uznali, że przepis dotyczy wszystkich podmiotów gospo-

darczych będących jednostkami organizacyjnymi niemającymi osobowości

prawnej, niezależnie od stopnia ich odrębności i samodzielności (szeroka

wykładnia)

. Natomiast obecnie w piśmiennictwie przeważa pogląd, iż spór

ten jest już zadawniony, ponieważ w świetle dzisiejszych rozwiązań legisla-

cyjnych przepis ten nie obejmuje swym zakresem jednostek organizacyjnych

ani też innego rodzaju struktur organizacyjnych

Kolejnego impulsu, do wyodrębnienia się ze zdolności sądowej jej od-

mian, można upatrywać w rozwiązaniach ujętych w postępowaniu niepro-

Uwaga ta w mniejszym stopniu odnosi się do kwestii spółek cywilnych.

M. Sychowicz, Zmiany w kodeksie…, s. 3 i n.; M. Jędrzejowska, Problemy wynikające z regulacji zdol-

ności sądowej w kodeksie postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy 3, nr 0, s. 0.

Szerzej na ten temat zob. w szczególności: M. Sychowicz, Zmiany w kodeksie…, s. 3 i n.; R. Obrębski,

„Zdolność sądowa” jednostek organizacyjnych…, passim; J. Naworski, Problem „ogólnej” zdolności sądowej…,

passim; tenże, Zdolność sądowa i oznaczenie osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Wybra-

ne zagadnienia na tle uchwały Sądu Najwyższego z 18 grudnia 1992 r. (III CZP 152/92), Palestra ,

z. –, s. 0 i n.; D. Pawłyszcze, Podmioty gospodarcze — zagadnienia procesowe (I), Przegląd Prawa

Handlowego 3, nr , część I, passim; tenże, Podmioty gospodarcze — zagadnienia procesowe (II),

Przegląd Prawa Handlowego 3, nr , część II, passim; M. Jędrzejewska, Skarb Państwa w procesie

cywilnym (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza

Dybowskiego, Studia Iuridica , t. , s. i n.

Przedstawicielem tego stanowiska jest m. in. R. Obrębski, M. Jędrzejewska, D. Pawłyszcze, zob.

wyżej wymienione opracowania tych autorów.

Przedstawicielem tego stanowiska jest m.in. J. Mokry, M. Sychowicz, częściowo także J. Naworski,

zob. wyżej wymienione opracowania tych autorów.

Takie stanowisko głosi m.in. R. Flejszar, Pojęcie strony w sprawach gospodarczych. Zdolność sądowa

przedsiębiorcy, Prawo Spółek 00, nr –, s. ; tenże, Przedsiębiorca w postępowaniu cywilnym rozpo-

znawczym, Warszawa 00, s. 0 i n.; P. Telenga (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Objaśnienia dla

studentów (art. 1–505

), t. I, pod red. A. Jakubeckiego, Zakamycze 003, s. 30.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

cesowym, a mówiąc dokładniej, w postępowaniu w sprawach z zakresu

przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przed-

siębiorstwa państwowego. Na podstawie zawartych w nim przepisów,

z ogólnej zdolności sądowej, wyodrębniono zdolność sądową dyrektora

przedsiębiorstwa państwowego i rady pracowniczej

. W nauce wątpliwości

budzi zasadność przyznawania tym zespołom osobowym (dyrektorowi

i radzie pracowniczej) podmiotowości procesowej. Wątpliwości te wyrażono

w formie zarzutu, iż mamy w tym wypadku do czynienia z wykreowaniem

pewnego pseudobytu prawnego

. Ponadto podnoszono, iż postępowanie

w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest postępowaniem cywil-

nym tylko w znaczeniu formalnym, ponieważ stosuje się do niej procedurę

cywilną. Natomiast de facto sąd ubezpieczeń społecznych rozpoznaje odwo-

łania od decyzji administracyjnych

. Argumentacji przemawiającej za słusz-

nością tego rozstrzygnięcia poszukiwano w funkcjach, jakie pełnią wyodręb-

nione organy nie we własnym imieniu, ale odpowiednio przedsiębiorstwa

państwowego oraz samorządu załogi, którego rada pracownicza jest orga-

nem

. Rozwiązanie to miało także pozwolić na rozstrzyganie, na drodze

sądowej, konfliktów wewnętrznych w przedsiębiorstwach

Podsumowując, można powiedzieć, że decyzje sędziowskie oraz legis-

lacyjne doprowadziły do powstania odmian ogólnej zdolności sądowej. Na

podstawie dokonanych rozważań można przyjąć, że mamy do czynienia

z następującym procesem. Najpierw to judykatura, w ramach prowadzonej

działalności orzeczniczej, mając do czynienia z tworami prawnymi, których

status budzi wątpliwości, upodmiotawia je. Dokonanie tego zabiegu prowa-

dzi niejednokrotnie do wywołania w nauce dyskusji nad zasadnością podej-

mowanych decyzji. Jej wyrazem są formułowane w literaturze postulaty

głoszące potrzebę rozstrzygnięcia statusu prawnego tworów prawnych na

płaszczyźnie normatywnej. Decyzje normodawcy można rozumieć jako

usankcjonowujące istniejącą w praktyce prawniczej tendencję ich upodmio-

Art.

k.p.c. „W sprawach, o których mowa w art.

, zdolność sądową mają ponadto dyrektor

przedsiębiorstwa i dyrektor zrzeszenia przedsiębiorstw, działający w tym charakterze, oraz rada

pracownicza przedsiębiorstwa i rada zrzeszenia przedsiębiorstw”.

Szerzej na ten temat H. Mądrzak, Zdolność prawna a zdolność sądowa…, s. 0 i n.; tenże, Pozycja oso-

bowych spółek handlowych…, s. i n., zob. także M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. i n.

D. Pawłyszcze, Podmioty gospodarcze — zagadnienia procesowe (I)…, s. . Do takich spostrzeżeń moż-

na dojść także po lekturze m.in. artykułu J. Kruszewskiej, Spory między dyrektorem a radą pracowniczą

przedsiębiorstwa państwowego oraz udział radcy prawnego w tych sporach, Palestra , z. , s. 3 i n.

J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk–Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa ,

s. .

Taki argument podnosi M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. .

Powstanie odmian zdolności sądowej jako wyraz proceduralizacji prawa

towiania. Uwaga ta ma charakter ogólniejszy, ponieważ znajduje zastosowa-

nie w różnych sferach prawa cywilnego jako prawa życia codziennego

4. Powstawanie odmian zdolności sądowej w kontekście

rozstrzygnięć proceduralnych

Po przedstawieniu decyzji (sędziowskich i legislacyjnych), które dopro-

wadziły do powstania odmian zdolności sądowej, należy przejść do wyjaś-

nienia tego procesu. Proces powstania odmian zdolności sądowej można

rozpatrzyć w kontekście materialnoprawnego i proceduralnego modelu two-

rzenia i stosowania prawa. Przyjęto powyższy punkt widzenia, ponieważ

uznano, iż problem, wyodrębnienia się ze zdolności sądowej jej odmian

stanowi egzemplifikację bardziej ogólnej tendencji wyrażającej się przecho-

dzeniem, w zakresie ochrony praw, ze sfery materialnoprawnej do sfery

proceduralnej

. Idąc tym tokiem rozumowania, należy przyjąć, że powstanie

odmian zdolności sądowej jest następstwem odchodzenia od rozstrzygnięć

materialnoprawnych na rzecz rozstrzygnięć proceduralnych

. Analiza po-

stawionej tezy zostanie poprzedzona nakreśleniem podstawowych założeń

modelu materialnoprawnego i proceduralnego, zarówno w sferze tworzenia,

jak i stosowania prawa.

Model materialnoprawny w zakresie tworzenia prawa kształtują nastę-

pujące elementy: a) wyznaczenie celu działania prawodawczego, b) określe-

nie potencjalnych środków do realizacji celu (celów), c) wyznaczenie, które

z nich mogą być zastosowane w systemie, w którym prawodawca funkcjo-

nuje, d) wybór reguł prawnych jako środków prawnych służących do osiąg-

Prawo cywilne prawem życia codziennego określa A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego,

Warszawa , s. .

Por. I. Ignatowicz (w:) System prawa cywilnego, tom I, część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego,

Warszawa , rozdz. XVIII. Autor pisze: „problematyka ochrony praw podmiotowych jest w znacz-

nej części problematyką graniczną, a więc ma w poważnym stopniu charakter mieszany: prawno-

materialny i procesowy, tak że niejednokrotnie zakwalifikowanie określonego zagadnienia i nor-

mujących je przepisów bądź do prawa cywilnego materialnego, bądź procesowego ma charakter

umowny i wzbudza w doktrynie wiele kontrowersji”.

W ramach rodzimej literatury zob. m.in. Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa , rozdz. II;

W. Siedlecki, Prawo procesowe a prawo cywilne materialne, Krakowskie Studia Prawnicze , z. 3–,

s. 0–0; K. Korzan, Roszczenie procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego w kontekście prawa do-

stępu do sądu i prawa do powództwa (w:) Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza, pod red.

A. Marciniaka, Łódź , s. i n.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

nięcia założonych celów, e) ustanowienie obowiązujących reguł prawnych

Natomiast model proceduralny nie jest zależny ani od treści wymienionych

elementów, ani też ustanowionych w nich reguł

. Oba modele można wy-

różniać na podstawie treści tworzonego prawa, a mówiąc dokładniej ze

względu na zawarte w niej preferencje o odpowiednio materialnym bądź

proceduralnym charakterze

Natomiast na płaszczyźnie stosowania prawa różnica między omawia-

nymi modelami wyraża się w sposobie podejmowania decyzji

. W ramach

modelu materialnego decyzja finalna jest rezultatem wielu decyzji cząstko-

wych, inaczej aniżeli w przypadku modelu proceduralnego, który wyodręb-

nia tylko fazy, przez jakie przechodzi stosowanie prawa, kończące się decy-

zją finalną

. O ile pierwszy z wymienionych modeli (materialnoprawny)

zakłada, że formułowane decyzje cząstkowe i decyzja finalna są zgodne

z obowiązującymi regułami procedury, o tyle drugi z modeli (proceduralny)

zakłada, że problemy materialne są rozstrzygane zgodnie z ustalonymi faza-

mi, etapami

. Naznaczona odmienność między omawianymi modelami

wyraża się także tym, iż w ramach proceduralnego modelu (inaczej niż ma-

terialnoprawnego) widoczne są znamiona komunikacyjnej wizji prawa.

Odnosząc założenia obu modeli prawa do współczesnych rozważań

w prawoznawstwie można zauważyć, że modelowi materialnoprawnemu,

w sferze stosowania, a także tworzenia prawa

, odpowiadają założenia usta-

Podano za J. Wróblewskim, Materialne i proceduralne aspekty prawa…, s. . Szerzej na ten temat zob.

S. Wronkowska, Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań , rozdz. V.

J. Wróblewski, Materialne i proceduralne aspekty prawa…, s. –.

Szerzej J. Wróblewski, Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Wrocław , rozdz. .; por. E. Kustra,

Rozwojowy model tworzenia prawa, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Prawo XXXVI — Nauki

Humanistyczno–Społeczne , z. 30, passim.

Szerzej, na temat materialnego i proceduralnego sądowego stosowania prawa, zob. J. Wróblewski,

Sądowe stosowanie…, rozdz. III–V; tenże, Stosowanie prawa (model teoretyczny), Państwo i Prawo 0,

z. 3, s. 3 i n.; tenże, Poziomy uzasadniania decyzji prawnej, Studia Prawno–Ekonomiczne , t. XL,

s. 0–; tenże, Łatwe i trudne przypadki orzecznictwa Sądu Najwyższego, Studia Prawno–Ekonomiczne

, t. XLII, s. .

Szerzej J. Wróblewski, Zagadnienia procesowego modelu stosowania prawa, Studia Prawnicze ,

z. –, s. 3–.

Podano za J. Wróblewskim, Materialne i proceduralne aspekty prawa…, s. .

Wydaje się, iż wyprowadzone z poniższych rozważań uwagi będą dotyczyły nie tylko sfery stoso-

wania prawa, ale i tworzenia prawa. W przyjęciu takiego stanowiska utwierdzają rozważania prze-

prowadzone przez E. Kustrę na temat rozwojowego modelu tworzenia prawa w ramach trzech

wyróżnionych typów: woluntarystycznym, legalistycznym i społecznym. Wydaje się, że idee spo-

łecznego typu tworzenia prawa odpowiadają ideom ustawodawstwa należytych gwarancji. Autor-

ka pisze m.in.: „W legalistycznym typie modelu tworzenia prawa następuje proceduralizacja reguł

tworzenia prawa, która w znacznym stopniu jest następstwem proceduralizacji »reguł rządzenia«.

Powstawanie odmian zdolności sądowej w kontekście rozstrzygnięć proceduralnych

wodawstwa dobrych zasad, a modelowi proceduralnemu — ustawodawstwa

należytych gwarancji

W ramach ustawodawstwa dobrych zasad przyjmuje się, że rozstrzyg-

nięcia podejmowane są na podstawie reguł (materialnoprawnych) jedno-

znacznie określających wzór powinnego zachowania się

. To na podstawie

ich treści podejmuje się decyzje. W ramach dokonywanego rozstrzygnięcia

nie można odstąpić od rozumienia stosowanej normy. Takie założenie wy-

znacza projektowany ideał porządku społecznego. W nim normy material-

noprawne — jako reguły ogólne i bezpośrednie — określają zarówno upraw-

nienia, jak i obowiązki, czy też szerzej, regulują stosunki społeczne.

Natomiast w ramach ustawodawstwa należytych gwarancji to w pro-

cedurach upatruje się podstawy do podejmowania decyzji. Na ich podstawie

dokonuje się rozstrzygnięć. Posługując się nimi, można zmieniać, modyfiko-

wać te spośród reguł, które nie nadają się do bezpośredniego zastosowania,

ponieważ mogłoby to prowadzić do: a) niekorzystnych rozstrzygnięć z punk-

tu widzenia bezpieczeństwa prawa, b) nierozwiązania powstałego konfliktu

(ma to szczególne znaczenie zwłaszcza w procesie karnym). I z tego powodu

rozstrzygnięcie o charakterze proceduralnym znamionuje analizowanie de-

cyzji nie tylko z punktu widzenia zastanych reguł, ale i konsekwencji, jakie

ona (decyzja) ze sobą niesie. Innymi słowy, na podstawie założeń ustawo-

dawstwa należytych gwarancji przyjmuje się, że reguły materialnoprawne

nie zawsze muszą stanowić podstawę dla podejmowanego rozstrzygnięcia.

Dlatego, zanim podejmie się decyzję, najpierw powinno się postawić pytanie

Procesy podejmowania decyzji prawodawczych kształtowane są nie tylko i nie głównie normami

oraz zwyczajami politycznymi, ale stają się przedmiotem odrębnych regulacji prawnych”, „Społecz-

ny typ tworzenia prawa jest pewną modyfikacją czy wersją typu legalistycznego (…) Ten nowy

sposób tworzenia prawa pozwala uniknąć następstw nadmiernego interwencjonalizmu państwo-

wego (…) jednocześnie zakłada (ten typ — dop. P.K.) potrzebę zmian jakościowych, gdzie programy

sterowania zjawiskami społecznymi rozpatruje się w kontekście samosterowania przez społeczeń-

stwo”. Jak dalej pisze autorka, społeczny tryb tworzenia prawa ma w założeniu umożliwić społecz-

ny consensus co do odpowiedniego programu czy też poszczególnych regulacji, zob. Rozwojowy

model…, s. 0 i n.; por. Z. Ziembiński, Tworzenie a stanowienie i stosowanie prawa, Ruch Prawniczy

Ekonomiczny i Socjologiczny 3, z. , passim.

Strukturę terminologiczno–pojęciową przyjęto za L. Morawskim, Argumentacje, racjonalność prawa…,

rozdz. IV; tenże, Główne problemy..., rozdz. VII. Podjęte refleksje można także odnieść do rozważań

przeprowadzonych przez J. Wróblewskiego na temat ideologii sądowego stosowania prawa:

a) związanej decyzji, b) swobodnej decyzji, c) praworządnej i racjonalnej decyzji zob.: Sądowe sto-

sowanie..., rozdz. XII; tenże, Sądowe i pozasądowe stosowanie prawa — problemy teorii i ideologii, Studia

Prawno–Ekonomiczne , t. XXVI, s. –.

Przez reguły prawne rozumie się zarówno normy, jak i przepisy prawne. Pogląd ten przyjmuję za

J. Wróblewskim, zob. K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa , rozdz. II

pkt .–; W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 0, rozdz. .

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

o słuszność podjętego rozstrzygnięcia oraz czy jest ono możliwe do zaakcep-

towania przez zainteresowane strony

. Aby decyzja spełniała powyższe

wymagania, organ tworzący oraz stosujący prawo niejednokrotnie jest zmu-

szony modyfikować zastane reguły. Dokonuje tego zabiegu poprzez odwo-

łanie się m.in. do systemu wartości, interesu indywidualnego oraz ogólno-

społecznego, a także funkcji, jakie ma spełniać dane rozstrzygnięcie

. I to

w nich odnajduje się podstawy do formułowanych rozstrzygnięć.

Na tle powyższych rozważań można zauważyć, że odmienność między

rozstrzygnięciami materialnoprawnymi a proceduralnymi ujawnia charakter

podejmowanej decyzji. W ramach ustawodawstwa dobrych zasad decyzja

sprawiedliwa to podjęta zgodnie z istniejącymi regułami. Natomiast dla usta-

wodawstwa należytych gwarancji miarą sprawiedliwej decyzji jest podjęcie

jej na podstawie wartości, które w danym zakresie spraw można uznać za

społecznie pożądane

. Odzwierciedleniem naznaczonej odmienności jest

także różne pojmowanie funkcji samych procedur. O ile bowiem dla pierw-

szej z wymienionych koncepcji (ustawodawstwa dobrych zasad) rola proce-

dur sprowadza się do funkcji czysto technicznej, o tyle dla drugiej z nich

(ustawodawstwa należytych gwarancji) procedury pełnią funkcję uelastycz-

niającą system prawny

. Służą one nie tylko skutecznej implementacji reguł,

ale posługując się nimi można modyfikować skostniały, oparty na normach

materialnoprawnych system prawny

. Wskazana odmienność — jak się

wydaje — jest wyrazem innej koncepcji prawa (a w tym i koncepcji procesu)

przy założeniu, że model materialnoprawny (ustawodawstwa dobrych zasad)

ma swoje korzenie w klasycznej koncepcji procesu, a model proceduralny

(ustawodawstwa należytych gwarancji) w postklasycznej

Jak na tle głoszonych założeń obu koncepcji (ustawodawstwa dobrych

zasad oraz ustawodawstwa należytych gwarancji) rysuje się problem wyod-

rębnienia się ze zdolności sądowej jej odmian? Czy proces powstawania

odmian zdolności sądowej wpisuje się w ramy tendencji wyrażającej odcho-

dzenie od rozstrzygnięć o charakterze materialnoprawnym na rzecz roz-

strzygnięć proceduralnych? Odpowiedź jest twierdząca. W słuszności udzie-

lenia takiej odpowiedzi utwierdza charakter podjętej decyzji.

Por. Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa , w części II rozdz. II.

Por. L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa…, s. –.

L. Morawski, Proces sądowy a instytucje alternatywne (na przykładzie sporów cywilnych), Państwo i Pra-

wo 3, z. , s. 3.

L. Morawski, Główne problemy…, s. –; tenże, Spór o model polityki prawa — ujęcie systemowe,

Państwo i Prawo , z. , s. 3.

Por. T.M.J. Möllers, Wpływ Trybunału Sprawiedliwości…, s. –.

Podstawowe tezy klasycznej i postklasycznej koncepcji procesu przedstawiono w rozdz. II.

Powstawanie odmian zdolności sądowej w kontekście rozstrzygnięć proceduralnych

Jaki więc charakter posiadają decyzje podejmowane w sprawie zdol-

ności sądowej: czy odpowiadają ona założeniom ustawodawstwa dobrych

zasad, czy też należytych gwarancji? O ile w ramach pierwszej z wyróżnio-

nych koncepcji (ustawodawstwa dobrych zasad) charakter decyzji wyznacza

bezpośrednia aplikacja norm materialnoprawnych, o tyle w odniesieniu do

drugiej (ustawodawstwa należytych gwarancji) określa ją odwołanie się do

zasady bezpieczeństwa prawa, funkcjonalnych reguł wykładni itp. Odnosząc

powyższe założenia do podejmowanych rozstrzygnięć w sprawie zdolności

sądowej, można powiedzieć, że w jej ramach mamy do czynienia nie z bez-

pośrednią aplikacją reguł, ale poszukiwaniem podstawy (legitymizacji)

w określonym porządku aksjologicznym, w ramach którego można wyróżnić

następujące typy wartości

: wartości wyrażone w tekście prawnym, warto-

ści–cele oraz wartości jako założenia.

Pierwsze z nich obejmują wartości wyrażone w przepisach prawnych,

które są szczególnie doniosłe dla całego systemu prawa. To one ukierunko-

wują działalność sędziowską i legislacyjną. Na podstawie decyzji podejmo-

wanych w sprawie zdolności sądowej można powiedzieć, że jest nią prawo

dostępu do sądu

— konstytucyjna formuła, której pierwotny charakter

wobec zdolności sądowej poddano analizie już we wcześniejszych rozważa-

niach (w rozdziale IV).

Drugie z wymienionych wartości określają cel, któremu dane rozwią-

zanie ma służyć. Wyodrębnienie z ogólnej zdolności sądowej jej odmian ma

służyć urzeczywistnieniu pewności prawa, posiadającej dwojaką postać mo-

dalną: bezpieczeństwo prawne oraz bezpieczeństwo obrotu

Trzecie z wymienionych — wartości założenia — tworzą obraz kultury

prawnej w ramach danego porządku prawnego. Powstałe odmiany zdolno-

ści sądowej oparte są na gwarancyjnej funkcji, jaką spełnia procedura cywil-

na. Wydają się one urzeczywistniać tę funkcję poprzez przyznanie upraw-

nienia nie tylko do podejmowania czynności w obrocie gospodarczym, ale

i gwarancję ich ochrony

Wyróżnienie to przyjęto za M. Kordelą, zob. Zarys typologii uzasadnień aksjologicznych w orzecznictwie

Trybunału Konstytucyjnego, Bydgoszcz–Poznań 00, rozdz. 3.. Por. J. Wróblewski, Wartości..., rozdz. II;

tenże, Zagadnienia procesowego…, s. –3.

Por. M. Kordela, Zarys typologii uzasadnień aksjologicznych…, rozdz. ..

Zob. uzasadnienie do uchwały SN z lipca r. (III PZP /), OSNC , nr , poz. ;

J. Mokry, glosa do uchwały z czerwca r. ..., passim, w szczególności s. ; R. Szarek, glosa do

uchwały składu siedmiu sędziów z 0 lutego 000 r. (III CZP /), Przegląd Sądowy 00, nr ,

s. 3–3. Kwestię tę obszernie przedstawił K. Wojtyczek, Granice ingerencji ustawodawczej…,

rozdz. X.

Uchwała SN z listopada r. (III CZP /), OSNC 0, nr , poz. .

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Odwołując się do powyższych typów wartości, upodmiotawia się struk-

tury organizacyjne, a tym samym wyodrębnia się ze zdolności sądowej jej

odmiany. Podstawy prawnej dla podejmowanych w tym zakresie rozstrzyg-

nięć można upatrywać nie tyle w regułach o charakterze materialnoprawnym

(założenie ustawodawstwa dobrych zasad), ile w kryteriach pozasystemo-

wych, odsyłających do funkcji, jakie spełnia w systemie prawnym rozpatry-

wany przymiot procesowy (założenie ustawodawstwa należytych gwarancji).

Odchodzenie od zastanych reguł dokonuje się za pomocą rozstrzygnięć

proceduralnych. Prawodawca oraz judykatura, posługując się nimi, doko-

nuje modyfikacji zastanych reguł. To właśnie decyzje o charakterze proce-

duralnym prowadzą do wyodrębniania ze zdolności sądowej jej odmian. Na

ich podstawie przypisuje się bowiem kolejnym tworom prawnym (czy też

nawet zespołom osobowym) potencjalną podmiotowość procesową. Uwaga

ta potwierdza tezę, że charakter podejmowanej decyzji w sprawie zdolności

sądowej w wielu sytuacjach odpowiada założeniom ustawodawstwa nale-

żytych gwarancji, a nie ustawodawstwa dobrych zasad.

Tendencję odchodzenia od rozstrzygnięć materialnoprawnych na rzecz

proceduralnych można również dostrzec na tle procesu powstawania odmian

zdolności sądowej. W ramach tego procesu mamy do czynienia z dwiema

sytuacjami.

Pierwsza z nich ma miejsce wtedy, gdy jednostka organizacyjna funk-

cjonująca w obrocie prawnym w zakresie podejmowanych czynności wcho-

dzi w konflikt z kontrahentem. Nie posiadając zdolności sądowej, nie może

dochodzić swoich praw na drodze sądowej, bądź też to kontrahent nie mo-

że dochodzić swoich należności, gdyż okazuje się, iż nie ma do czynienia

z podmiotem w rozumieniu cywilnoprawnym. Sprawa trafia na „wokandę”

i to sąd ustala, czy powód oraz pozwany „wypełniają” przesłanki procesowe;

orzeka o posiadaniu zdolności sądowej.

Druga sytuacja powstaje, gdy ustawodawca w obliczu rozwoju gospo-

darczego bądź też działalności praktyki prawniczej uznaje, iż dane rodzaje

jednostek organizacyjnych w określonym zakresie spraw winny posiadać

zdolność sądową, mimo braku posiadania przez nie podmiotowości prawnej.

W obu przedstawionych sytuacjach struktura organizacyjna nie miała

możności ochrony praw faktycznie posiadanych. Nie zapewniały jej rozwią-

zania materialnoprawne. Sytuacja ta zrodziła potrzebę poszukiwania podstaw

porządku prawnego nie (jak dotychczas) w sprawiedliwych i słusznych za-

sadach, których wyrazem są rozstrzygnięcia materialnoprawne, ale w dobrze

zorganizowanych i skutecznych gwarancjach w postaci rozstrzygnięć pro-

Powstawanie odmian zdolności sądowej w kontekście rozstrzygnięć proceduralnych

ceduralnych

. Jeśliby przyjąć, że podstawową funkcją, jaką winny spełniać

rozwiązania prawne, jest zapewnienie podmiotom ochrony praw, to łatwo

zauważyć, że powstanie odmian zdolności sądowej miało służyć właśnie

realizacji projektowanego celu — ochronie praw. Mamy więc do czynienia

z relacją między celem a środkiem określającym jego realizację

. W jej ramach

rolę zasadniczą pełnią przepisy określające cel (ogólnospołeczny i indywi-

dualny), a rolę pomocniczą przepisy — środki (zdolność sądowa)

. Przekła-

dając to na język normatywny, konieczne stało się wyodrębnienie ze zdol-

ności sądowej jej odmian. W ten sposób zagwarantowano zainteresowanym

tworom organizacyjnym czy też zespołom osobowym, uprawnienie nie tyl-

ko do dokonywania czynności, ale i drogę sądową do ich ochrony. Ochrona

ta ma postać zarówno wytoczenia powództwa, jak i przeprowadzenia po-

stępowania przeciwko powodowi, co wiąże się również z ochroną osób

trzecich

Przedstawione rozważania prowadzą do przyjęcia stanowiska, iż w sfe-

rze tworzenia i stosowania prawa zarysowuje się tendencja odchodzenia od

założeń ustawodawstwa dobrych zasad na rzecz ustawodawstwa należytych

gwarancji. Dlatego też coraz częściej rozstrzygnięcia proceduralne określają

nie tylko proces podejmowania decyzji, ale stają się przedmiotem odrębnych

regulacji prawnych. To one współtworzą współczesny obraz prawa, mody-

fikując zastane reguły. Na tle powyższej tezy rysuje się kolejne pytanie: jak

doszło do tego odejścia? Problem ten wydaje się interesujący, ponieważ

dotychczas poczynione rozważania prowadzą nas do przyjęcia, iż przyczyn

powstania odmian zdolności sądowej należy upatrywać nie tylko, jak po-

wszechnie uważano, w związkach prawa z ekonomią, ale i nieadekwatności

norm materialnych względem potrzeb, jakie wynikają z rzeczywistości spo-

łecznej.

Pierwszą z przyczyn powstania odmian zdolności sądowej można zre-

konstruować na podstawie argumentacji formułowanej w decyzjach sę-

Szerzej L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa…, s. –; tenże, Główne problemy…,

s. –.

Szerzej na ten temat A. Bator, Normy planowania gospodarczego w systemie prawa, Wrocław ,

rozdz. II, w szczególności s. . Jak zauważa autor, charakter występujących relacji między celem

a środkiem może być różny „(…) nierzadko projektowane cele kształtuje się również ze względu

na katalog dostępnych środków ich realizacji”.

Podział ten zaczerpnięto z pracy M. Zielińskiego (Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawne-

go, Poznań , s. ).

Szerzej na temat bezpieczeństwa prawnego w ogólności, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony

praw osób trzecich zob. A. Stelmachowski, Zarys teorii…, rozdz. .

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

dziowskich i ustawodawczych. Jest w nich mowa m.in.: o interesie społecz-

no–gospodarczym, względach ekonomicznych i związanych z nimi wyma-

ganiach dostosowania rzeczywistości prawnej do potrzeb rynku. Charakter

przywoływanej argumentacji prowadzi do upatrywania przyczyn powstania

odmian zdolności sądowej w związkach prawa z ekonomią

. Idąc dalej,

można powiedzieć, że ich powstanie było konsekwencją braku efektywności,

skutecznego zapewnienia realizacji celu, jaki przypisuje się zdolności sądowej

bądź też — jak pisze Cz. Żuławska — wyrazem wolności gospodarczej i zwią-

zanej z nią potrzeby rozszerzenia istniejącego katalogu struktur organizacyj-

no–prawnych

. Można przyjąć takie stanowisko opierając się na przepro-

wadzonych już w nauce prawa cywilnego rozważania o podmiotowości

prawnej w kontekście tzw. ułomnych osób prawnych

. Porównanie kwestii

tzw. ułomnych osób prawnych do odmian zdolności sądowej jest uzasadnio-

i to nie tylko ze względu na to, iż w obu przypadkach mowa jest o upraw-

nieniu do bycia podmiotem, odpowiednio prawnym bądź procesowym. Jest

tak również dlatego, że ułomne osoby prawne i odmiany zdolności sądowej

urzeczywistniają, odpowiednio na gruncie prawa materialnego i procesowe-

go, zastosowanie (czystej) sprawiedliwości proceduralnej, ujmowanej w kon-

tekście szeroko rozumianej sprawiedliwości społecznej

. Ponadto stanowią

one środki uelastyczniające system prawny, m.in. poprzez odejście od dy-

chotomicznego wyróżniania podmiotów cywilnoprawnych

. Mimo że prob-

lem ułomnych osób prawnych i odmian zdolności sądowej nie stanowi dwóch

stron tego samego medalu, ponieważ zdolność sądowa przysługuje również

i takim tworom, których doktryna nigdy nie zaliczała do tzw. ułomnych osób

Czytelnika zainteresowanego „ekonomiczną analizą prawa” odsyłam do opracowań: R. Posner,

Economic Analysis of Law, New York , s. i n. W literaturze krajowej zob. A. Bator, Użycie normy

prawnej w regulacji stosunków gospodarczych, Wrocław 000, rozdz. .; J. Stelmach, B. Brożek, Metody

prawnicze, Zakamycze 00, rozdz. 3..

Cz. Żuławska, Zasady prawa…, s. 0–.

T. Targosz, Nadużycie osobowości…, rozdz. II.

Podobny pogląd wydaje się przyjmować H. Mądrzak, Pozycja osobowych spółek handlowych…, s. 0,

zob. także A. Klein, Sytuacja prawna państwowych i komunalnych jednostek organizacyjnych nie posiada-

jących osobowości prawnej, Studia Iuridica , t. XXI, s. –.

Terminem „sprawiedliwość proceduralna” posłużył się J. Rawls, A Theory of Justice, Harvard–Camb-

ridge , s. 3–. Literatura na ten temat jest obszerna. W pracy posłużono się tym terminem

w znaczeniu, w jakim go używa M. Borucka–Arctowa, Koncepcja sprawiedliwości proceduralnej i jej rola

w okresie przemian systemu prawa — analiza teoretyczna i funkcjonalna (w:) Dynamika wartości w prawie,

pod red. K. Pałeckiego, Kraków , s. 3; tenże, Zaufanie do prawa jako wartość społeczna i rola spra-

wiedliwości proceduralnej (w:) Teoria prawa, filozofia prawa, współczesne prawo i prawoznawstwo, Toruń

, s. 0 i n.

Uwagę tę sformułował H. Mądrzak, Pozycja osobowych spółek handlowych…, s. 0.

Powstawanie odmian zdolności sądowej w kontekście rozstrzygnięć proceduralnych

prawnych (np. organy osoby prawnej), to z pewnością można powiedzieć,

że związek między nimi istnieje. Chociaż — co warto jeszcze raz podkreślić

— zakres podmiotowy odmian zdolności sądowej wykracza poza zakres tzw.

ułomnych osób prawnych. Niemniej wyodrębnienie ze zdolności sądowej

jej odmian prowadzi do określenia wielu spośród upodmiotowionych struk-

tur organizacyjnych mianem tzw. ułomnych osób prawnych. Potwierdza to

fakt, iż w odniesieniu do osobowych spółek handlowych określanie ich mia-

nem „ułomnych osób prawnych” jest konsekwencją posiadania przez nie

zdolności sądowej (ściślej odmiany zdolności sądowej)

. Innymi słowy, to

właśnie posiadanie przez strukturę organizacyjną możności nabywania praw

i zaciągania zobowiązań prowadzi do konstruowania przez przedstawicieli

nauki koncepcji tzw. ułomnych osób prawnych.

Wracając do przyczyn powstania odmian zdolności sądowej, uzasad-

nione wydaje się twierdzenie, że upatrywanie źródeł ich powstania tylko

w sferze ekonomicznej jest niewłaściwe. Mimo iż prawo cywilne jest z tą

sferą związane, to jednak „nie stanowi wyłącznie korelatu stosunków eko-

nomicznych”

. Z tego względu poszukiwanie przyczyn powstania odmian

zdolności sądowej tylko w związkach prawa z ekonomią jest niewłaściwe,

nieoddające złożoności powstałej sytuacji.

Drugiej z przyczyn powstania odmian zdolności sądowej można upa-

trywać w tym, że nie zawsze reguły materialnoprawne odpowiadają coraz

bardziej złożonej rzeczywistości społecznej. Wyrazem tego jest rosnące prze-

konanie, że podstawą należycie funkcjonującego porządku prawnego jest

stworzenie procedur gwarantujących nie tylko posiadanie, ale i wykonywa-

nie czynności służących ochronie praw. To właśnie potrzeba procesowego

uznania prawa do ochrony stanowiła bezpośrednią przyczynę podejmowa-

nych rozstrzygnięć (sędziowskich, ustawodawczych)

. To w nich upatruje

się coraz częściej gwarancji skutecznego dochodzenia praw czy też realizo-

wania istniejących obowiązków

. Jak bowiem widać w działalności prakty-

Takie stanowisko przyjmuje A. Szajkowski, Prawo spółek handlowych, wyd. 3, Warszawa 000,

s. –0.

A. Stelmachowski, Zarys teorii…, s. 3. Por. K. Opałek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, War-

szawa 3, w części III rozdz. XI.

Dostrzegał to już E. Waśkowski, Skarga, powództwo i prawo do ochrony sądowej, Polski Proces Cywilny

3, nr –0, s. 3.

Zagadnienie to podejmowane jest szeroko w literaturze niemieckiej, zob. O. Jauernig, Kilka uwag

o celu procesu cywilnego, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny , z. 3, s. 3–. Autor pisze:

„Tak więc dzisiaj tylko proces cywilny stwarza jedyną praktyczną możliwość urzeczywistniania

i sprawdzania się prawa przedmiotowego i to bez względu na konkretną treść materialnego po-

rządku prawnego”; zob. także F. Baur, Współczesne przemiany w procesie cywilnym, Państwo i Prawo

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

ki prawniczej, nie sposób w odniesieniu do każdej (potencjalnej) sytuacji

zastosować sztywne reguły materialnoprawne. Okazują się one niekiedy

niewystarczające do rozwiązania konfliktu, powstałego sporu. Wtedy to

w rozstrzygnięciach proceduralnych poszukuje się środków uelastyczniają-

cych system prawny m.in. poprzez modyfikację zastanych reguł. W literatu-

rze podkreśla się, że zmiana metodologii (zarówno tworzenia, jak i stosowa-

nia prawa) jest także przejawem rosnącej roli władzy wykonawczej, co

w znaczny sposób zmienia układ stosunków między państwem a obywate-

lem

Można więc powiedzieć, że powyższe rozważania prowadzą do nastę-

pującej konkluzji. Obecnie coraz częściej rozstrzygnięcia prawne podejmo-

wane są pod wpływem procesu, który jest określany w nauce mianem pro-

ceduralizacji. Przejawem tego jest odejście od pojmowania prawa, w którym

treść jest najistotniejsza, na rzecz prawa opartego na procedurach i jego

komunikacyjnej wizji. Tendencja ta wpisuje się w ramy założeń ustawodaw-

stwa należytych gwarancji

5. Pozorna wielość zdolności sądowych

Wyrażona w tytule teza o pozornej wielości stanowi nie tyle naukową

prowokację, co przyczynek do refleksji nad rozumieniem zdolności sądowej

3, z. 3, s. 0. Jest ono prowadzone także w kontekście rozwoju europejskiego prawa procesowe-

go, zob. W.J. Habscheid, Europeizacja prawa cywilnego procesowego (w:) Jednolitość prawa sądowego cy-

wilnego a jego odrębności krajowe, pod red. M. Sawczuka, Lublin , passim.

J. Łętowski, Prawo administracyjne dla każdego, Warszawa , s. –. Por. A. Łazowski, Ochrona

praw jednostek w prawie Wspólnot Europejskich, Zakamycze 00, rozdz. I.

Warto zauważyć, o czym rzadko w piśmiennictwie się wspomina, iż symptomy odchodzenia od

rozstrzygnięć materialnoprawnych na rzecz proceduralnych były dostrzegane już w latach 0.

Wtedy to M. Waligórski pisał: „W miarę jednak postępu czasu nabierają one (proceduralne —

dop. P.K.) coraz bardziej samodzielnego charakteru. (…) system, właściwy nowoczesnym prądom,

przesuwa punkt ciężkości z norm prawa materialnego na inne normy prawne (…)”, zob. Proces

cywilny. Funkcja i struktura, Warszawa , s. –0. Obecnie podobne stanowisko przyjmuje J. Łę-

towski: „Każdy, nawet przeciętnie wykształcony obserwator praktyki (…) sądowej może łatwo

stwierdzić, iż między nawet formalną zgodnością z prawem a rozsądkiem i słusznością może istnieć

olbrzymia przepaść. Jeśli prawo ma nadal pełnić swoją zasadniczą rolę w państwie, przepaść ta musi

być niwelowana albo przynajmniej w istotny sposób zmniejszana. I właśnie prawu proceduralnemu

przyznaje się powszechnie w tym procesie zasadniczą rolę”, zob. Prawo administracyjne…, s. ; czy

też L. Morawski, który pisze: „Można założyć, iż w miarę jak będzie rosła złożoność systemów

i struktur społecznych rosnąć również będzie zawodność prawa materialnego (…), a tym samym

wzrastać będzie konieczność zastępowania metod sterowania materialnego metodami sterowania

proceduralnego (…)”, zob. Główne problemy…, s. 0.

Pozorna wielość zdolności sądowych

w świetle: a) wyodrębnienia się jej odmian oraz b) konstruowania przez

naukę różnych zdolności o charakterze wyraźnie proceduralnym, np. zdol-

ności upadłościowej, zdolności naprawczej, zdolności rejestrowej. Zagadnie-

nia te będą omawiane z punktu widzenia funkcji, jaką spełniają badane

zdolności w procesie oraz ich funkcji w prawie. Rozważania rozpocznijmy

od pierwszej z wymienionych kwestii, czyli ujęcia powstałych odmian zdol-

ności sądowej wobec jej ogólnej postaci.

5.1. Pozorność odmian zdolności sądowej

Rozstrzygnięcia sądowe i legislacyjne doprowadziły i nadal prowadzą

do upodmiotowiania kolejnych struktur organizacyjnych. Pochodną tych

rozstrzygnięć wydają się być głoszone w nauce poglądy o istnieniu wielu

zdolności sądowych. Stanowią one przyczynek do podjęcia rozważań: czy

mówienie o wielu zdolnościach sądowych jest uzasadnione

. Zamierzam tę

refleksję podjąć, ponieważ wydaje się, iż zdolność sądowa, ze względu na

spełnianą funkcję w procesie oraz w prawie w ogóle, jest jedna. Jedna, a jej

odmiany mają charakter pozorny. Dlaczego pozorny?

Aby ukazać pozorność wyróżniania wielu zdolności sądowych, reflek-

sję trzeba zacząć od postawienia pytania: dlaczego i w oparciu o jakie zało-

żenia autorzy dokonują powyższego zabiegu? Odpowiedzi na nie można

poszukiwać w postawie badawczej, przyjmowanej w rozważaniach nad

zdolnością sądową

. Chyba jest tak, że autorzy, podejmując problematykę

zdolności sądowej, kierują się różnymi celami. Odzwierciedla je charakter

stawianych pytań: czy podmiot X ma zdolność sądową?, czym jest zdolność

sądowa?

. Pierwsze z postawionych pytań zwraca szczególną uwagę na

podmiot posiadający tę zdolność. Natomiast drugie zakresem problematyki

badawczej obejmuje strukturę, a przede wszystkim funkcję badanego przed-

miotu

. Na podstawie formułowanych w cywilistyce wypowiedzi można

zrekonstruować dwie postawy badawcze: praktyczną i poznawczą

Z. Czarnik, Zdolność gospodarcza osoby fizycznej…, s. i n.

W tym zakresie korzystano z rozważań A. Batora, Normy planowania gospodarczego…, s. .

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu…, s. .

K. Ajdukiewicz, Wartość nauki (1938) (w:) Język i poznanie, t. I. Wybór pism z lat 1920–1939, Warszawa

0, s. 3.

Na oznaczenie podejść badawczych posłużono się pojęciem: a) praktyczne, b) poznawcze. Nie będą

one odnosiły się do podejmowanej refleksji stosowanej w ramach ogólnej teorii i filozofii prawa

oraz nauk szczegółowoprawnych. Nie można zastosować w tym względzie prostego przełożenia.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Pierwsza z wymienionych postaw jest motywowana działalnością prak-

tyki prawniczej

. Ma ona w założeniu rozwiązać powstałe w niej wątpliwo-

ści. Konsekwencją tego zadania jest charakter stawianych pytań typu wali-

dacyjnego lub też dotyczących egzegezy tekstu prawnego. Jak pisze A. Bator,

pytania stawiane w ramach podejścia praktycznego znamionuje dwuczło-

nowy charakter w formie algorytmu: pytanie — rozstrzygnięcie

. W tym

schemacie zamyka się większość podejmowanych problemów, które są in-

spirowane właśnie potrzebami praktyki prawniczej. Uwaga ta odnosi się

również do podejmowanej refleksji nad zdolnością sądową. W jej ramach

mamy bowiem do czynienia z jednym powtarzającym się pytaniem: czy

rozpatrywana struktura organizacyjna posiada zdolność sądową? Ustalanym

faktem jest więc posiadanie zdolności uprawniającej do uczestniczenia w są-

dowym postępowaniu cywilnym. Odpowiedź na stawiane w tym zakresie

pytanie (czy podmiot X ma zdolność sądową) prowadzi do opisu określone-

go fragmentu rzeczywistości.

Wśród autorów analizujących zdolność sądową można dostrzec także

i inną postawę — nastawioną na poznanie badanego przedmiotu

. Podej-

mowane w tym zakresie rozważania charakteryzują się przeprowadzeniem

wielu czynności prowadzących do poznania badanego przedmiotu — zdol-

ności sądowej. Na podstawie tych czynności uzyskuje się wiedzę między

innymi o funkcji, jaką spełnia zdolność sądowa

Czytelnika odsyłam do pracy K. Ajdukiewicza, Wartość nauki (w:) Język i poznanie…, s. 3–3;

T. Kotarbińskiego, Kurs logiki dla prawników, Warszawa 0, s. –. Z. Ziembiński, Problemy

podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 0, rozdz. .; A. Batora, Wpływ zmian w prawie na kształto-

wanie się pojęć prawniczych (w:) Struktura i funkcje teorii państwa i prawa, pod red. H. Rota, Wrocław

, s. 0 i n.; tegoż, O konserwatyzmie językowym nauki prawa (w:) Prawo i prawoznawstwo wobec

zmian społecznych, pod red. H. Rota, Wrocław 0, s. 0 i n.; Z. Pulki, Pojęcie władzy państwowej

w prawoznawstwie PRL, Prawo CXC, Wrocław 3, s. –.

W tym zakresie odsyła się czytelnika do rozważań przeprowadzonych przez F. Longchampsa,

Z problemów poznania prawa, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław , passim,

w szczególności rozdz. IV i IX; A. Bator, Normy planowania gospodarczego…, rozdz. I.

A. Bator, O konserwatyzmie…, s. . Na temat zdań pytajnych w praktyce prawniczej (pytań — roz-

strzygnięć) zob. M. Lipczyńska, Zdania pytajne w praktyce procesu karnego, Acta Universitatis Wratis-

laviensis nr , Prawo XX, Wrocław , rozdz. I. Por. K. Ajdukiewicz, Zdania pytajne (1938) (w:)

Język i poznanie, t. I…, s. –.

Szerzej na temat charakterystyki procesu poznawczego, zob. J. Topolski, Metodologia historii, War-

szawa , s. 0. Autor wyróżnia dwa znaczenia terminu „poznanie”. Pierwsze odnosi się do

zespołu czynności zmierzających do tego, by jakiś podmiot poznający uzyskał wiedzę o jakimś

przedmiocie poznania. Drugie, to efekt uzyskanej dzięki tym czynnościom wiedzy. Stanowisko

takie przyjmuje także M. Zieliński, Poznanie sądowe…, rozdz. II.

F. Longchamps, O używaniu pojęć w naukach prawnych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocław-

skiego, Prawo VII, Wrocław 0, s. .

Pozorna wielość zdolności sądowych

Porównując obie postawy badawcze (praktyczną i poznawczą) można

zauważyć ich odmienność. Ujawnia się ona w odmiennych celach, jakimi

kieruje się badacz dokonujący analizy. Przyjmując postawę praktyczną, autor

opisuje badany przedmiot, przeprowadza w tym zakresie szereg ustaleń, np.

czy została spełniona przesłanka procesowa. Natomiast przyjmując postawę

poznawczą, badacz nie tyle opisuje, co wyjaśnia badany przedmiot. Można

więc powiedzieć, iż pierwsza z postaw (praktyczna) nastawiona jest na roz-

strzyganie kwestii praktycznych, a druga (poznawcza) na wyjaśnianie

Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na różnice, które wyrażają się w od-

miennych typach czynności, jakie badacz przyjmuje, odpowiednio: a) opi-

sując istniejącą rzeczywistość, ustala ją, b) wyjaśniając badany przedmiot,

dowodzi dlaczego jest tak, a nie inaczej.

Możliwe jest również przyjęcie takiego podejścia, które łączy obie wy-

mienione postawy badawcze

. Podejście takie nastawione jest z jednej — na

rozwiązywanie wątpliwości praktyki prawniczej, a z drugie strony, na po-

znanie badanego przedmiotu.

Zastanówmy się, czy zrekonstruowanie powyższych postaw badaw-

czych pozwala odpowiedzieć na pytanie o zasadność wyróżniania wielu

zdolności sądowych.

Jeśli przyjmiemy postawę praktyczną, to będziemy dążyć do rozstrzyg-

nięcia tylko określonego faktu, np. ustalenia, czy podmiot posiada zdolność

sądową, a nie do wyjaśnienia, czym ta zdolność jest. Nasza uwaga jest więc

skupiona na podmiocie posiadającym badany przedmiot, a nie na nim sa-

mym. Przyjmując taką postawę dostrzegamy, iż obok podmiotów cywilno-

prawnych, posiadających zdolność sądową, mają ją również i inne twory

prawne. Posiadają one zdolność sądową, mimo że nie są podmiotami w ro-

zumieniu cywilnoprawnym. Twory te stanowią upodmiotowione jednostki

organizacyjne. Nabyta przez nie podmiotowość procesowa, co już wcześniej

zostało ukazane, stanowi asumpt do określania w piśmiennictwie tych zdol-

ności mianem odmian zdolności sądowej. Ponadto (przyjmując postawę

praktyczną) dostrzeżemy, iż upodmiotowione struktury organizacyjne po-

siadają zdolność sądową w określonym zakresie spraw niejednokrotnie węż-

szym od posiadanej przez podmioty cywilnoprawne.

Szerzej K. Ajdukiewicz, Dowód i wyjaśnienie (1964) (w:) Język i poznanie, t. II, Wybór pism z lat 1945–1963,

Warszawa , s. 0; J. Topolski, Metodologia…, s. –3. Ostatnio problem ten podejmuje

I. Bogucka, Funkcje prawa — analiza pojęcia, Zakamycze 000, rozdz. VI.

Porównaj z rozważaniami F. Longchampsa na temat dwóch dróg poznania: a) poznania prawa jako

struktury myślowej, b) poznania prawa jako mechanizmu społecznego, zob.: Z problemów…,

rozdz. III.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Można więc powiedzieć, że powstałe odmiany różnią się od ogólnej

zdolności sądowej: a) zakresem podmiotowym, b) zakresem zastosowania.

Jest tak, ponieważ inny jest podmiot posiadający zdolność sądową. W od-

niesieniu do ogólnej zdolności sądowej jest nim podmiot cywilnoprawny,

a w przypadku jej odmian upodmiotowione struktury organizacyjne. Poza

tym odmiany zdolności sądowej są z reguły ograniczone co do zakresu spraw,

w jakich znajdują zastosowanie.

Jeśli jednak przyjmiemy postawę poznawczą, ukierunkowaną na po-

znanie badanego przez nas przedmiotu, to nie będziemy mogli przenieść

dostrzeżonej odmienności w sferze praktycznej na sferę poznania. Gdybyśmy

bowiem przenieśli omawianą odmienność na strukturę i funkcję zdolności

sądowej, to sądzę, iż zostałby popełniony błąd przesunięcia kategorialnego.

Dlaczego? Ponieważ dokonanie tego zabiegu prowadziłoby do uznania od-

rębności powstałych odmian zdolności sądowej wobec jej ogólnej postaci

w ramach ich zakresu znaczeniowego oraz pełnionej funkcji, zarówno w pro-

cesie, jak i w prawie w ogóle. Przyjmując takie rozumowanie, można by

mówić o zdolności sądowej w ujęciu stopniowalnym: ułomna, cząstkowa,

pełna itd. Jeśli bowiem odmiany zdolności sądowej różniłyby się od ogólnej

zdolności sądowej w wymienionych aspektach, to zasadne byłoby mówienie

o zdolności, np. w sprawach gospodarczych jako ułomnej, cząstkowej zdol-

ności sądowej. Jednakże nie sposób znaleźć argumentów do przyjęcia takie-

go stanowiska. To, że rada pracownicza posiada uprawnienie do bycia pod-

miotem dla sądu tylko w zakresie spraw pracowniczych, nie oznacza, że

posiadana zdolność sądowa ma charakter niepełny, inny aniżeli w przypad-

ku przedsiębiorstwa państwowego (będącego osobą prawną). Czy nie jest

bowiem tak, iż zarówno zdolność sądowa rady pracowniczej i zdolność są-

dowa przedsiębiorstwa państwowego kreuje nowy podmiot w znaczeniu

procesowym? Nowy podmiot, ponieważ posiadanie zdolności sądowej

uprawnia do bycia podmiotem dla sądu. Ponadto przyznanie zdolności są-

dowej radzie pracowniczej, tak jak w przypadku przedsiębiorstwa państwo-

wego, spełnia funkcję ochronną zarówno w odniesieniu do powyższych

struktur, jak i osób trzecich.

Można więc powiedzieć, że zdolność sądowa rady pracowniczej, ujmo-

wana w aspekcie jej kreacyjnego waloru oraz funkcji ochronnej, nie jest

ułomną, inną zdolnością aniżeli ta, jaką posiada przedsiębiorstwo państwo-

we. Różnica między nimi polega na tym, że zdolność sądowa rady pracow-

niczej znajduje zastosowanie w węższym zakresie spraw, aniżeli zdolność

sądowa przedsiębiorstwa państwowego oraz na tym, iż rada pracownicza

Pozorna wielość zdolności sądowych

stanowi upodmiotowioną strukturę organizacyjną, a przedsiębiorstwo pań-

stwowe jest osobą prawną.

W świetle poczynionych uwag rysuje się następująca konkluzja. Przyj-

mując postawę praktyczną, nastawioną na rozstrzyganie kwestii szczegóło-

wych, można dostrzec, że odmiany zdolności sądowej różnią się od jej ogól-

nej postaci. Natomiast jeśli przyjmiemy postawę poznawczą, nastawioną na

badanie funkcji rozpatrywanego przedmiotu, to nie dostrzeżemy odmien-

ności wyodrębnionych zdolności wobec jej ogólnej postaci. Z tego względu

określanie powstałych zdolności sądowych mianem odmian zdolności sądo-

wej jest uzasadnione, z tym jednakże zastrzeżeniem, że mówimy o odmien-

ności przede wszystkim w odniesieniu do sfery praktycznej. Innymi słowy,

słuszności w posługiwaniu się określeniem odmiany zdolności sądowej moż-

na upatrywać, obok węższego zakresu spraw, w jakich znajdują zastosowa-

nie, w kategoriach podkreślenia odmienności podmiotu posiadającego zdol-

ność sądową.

5.2. Pozorność szczególnych odmian zdolności sądowej

Odrębnym zagadnieniem jest stosunek „ogólnej zdolności sądowej” do

„szczególnych odmian zdolności sądowej”, za jakie przyjęto rozumieć m.in.

zdolność upadłościową, zdolność rejestrową. W niniejszych rozważaniach

postawiony problem będzie rozpatrywany na przykładzie zdolności upad-

łościowej

. Spory wokół stosunku zdolności sądowej do zdolności upadłoś-

ciowej wzbudzają bowiem w piśmiennictwie najwięcej emocji. Jednocześnie

wydaje się, że poczynione uwagi mogą być reprezentatywne i swym zakre-

sem mogą obejmować również i inne zdolności, jak np. zdolność rejestrową,

zdolność naprawczą

Ustawa z lutego 003 r. — Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 0, poz. 3 z późn. zm.).

W niniejszych rozważaniach będę posługiwał się skrótem pr.up. i n.

Czytelnika zainteresowanego problematyką zdolności rejestrowej w odniesieniu do zdolności są-

dowej odsyła się do prac: E. Norek, Krajowy Rejestr Sądowy i postępowanie rejestrowe, Warszawa 00,

rozdz. IV; A. Jakubecki (w:) L. Ciulkin, A. Jakubecki, N. Kowal, Krajowy Rejestr Sądowy i postępo-

wanie rejestrowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 00, s. 0–0; E. Marszałkowska–Krześ,

Wpisy w rejestrze przedsiębiorców dotyczące spółek handlowych, Warszawa 00, rozdz. 3. oraz artykułu

Ł. Błaszczaka, Zdolność rejestrowa jako przesłanka uzyskania wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego na

przykładzie osobowych spółek handlowych, Rejent 00, nr , s. 0–3. Natomiast w ramach zdolności

układowej oraz zdolności naprawczej zob. P. Bielskiego, glosa do postanowienia SN z kwietnia

00 r. (IV CKN /00), Rejent 00, nr , s. 3 i n.; R. Adamus, Zdolność naprawcza i przesłanki dla

wszczęcia postępowania naprawczego, Monitor Prawniczy 003, nr 3, s. 0.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Podjęte zagadnienie relacji zdolności upadłościowej do zdolności sądo-

wej wydaje się być interesujące ze względu na założenia właściwe zarówno

dla postawy praktycznej, jak i poznawczej. Jednak w niniejszych rozważa-

niach uwaga zostanie zwrócona przede wszystkim na aspekt poznawczy.

Przedstawienie tego aspektu zostanie poprzedzone ukazaniem dwóch sta-

nowisk, jakie można wyróżnić w piśmiennictwie, badając charakter relacji

zdolności upadłościowej do zdolności sądowej. Są to:

a) zdolność upadłościowa jako szczególna odmiana zdolności sądowej,

b) zdolność upadłościowa jako odrębna od zdolności sądowej kategoria

prawna.

5.2.1. Zdolność upadłościowa jako szczególna odmiana zdolności

sądowej

Autorzy pierwszego z wymienionych stanowisk przyjmują, że zdolność

upadłościowa stanowi odmianę bądź też przejaw zdolności sądowej

. Uzna-

ją oni, że zdolność sądowa jest kwalifikacją prawną podmiotu do występo-

wania w sądowym postępowaniu cywilnym, a zdolność upadłościowa sta-

nowi — z założenia

— szczególną odmianę zdolności sądowej. Głoszona

teza jest w literaturze uzasadniana następującymi argumentami.

Punktem wyjścia czyni się stwierdzenie, że postępowanie upadłościo-

we mieści się w ramach sądowego postępowania cywilnego. Stanowi ono

część postępowania cywilnego wykonawczego

. Takie stanowisko jest for-

mułowane ze względu na rozwiązania legislacyjne przyjęte w:

Takie bądź podobne stanowisko wydają się przyjmować: A. Harla, Zdolność sądowa w świetle obowią-

zujących przepisów prawnych, Studia Prawnicze , z. 3–, s. 30 i n.; S. Włodyka, Zdolność sądowa

i procesowa w nowym ustawodawstwie cywilnym, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego , nr ,

s. ; M. Jędrzejewska, Problemy wynikające…, s. ; H. Mądrzak, Zdolność prawna a zdolność sądowa…,

s. ; D. Krupa, Spółka cywilna — jako podmiot postępowania — wybrane zagadnienia dotyczące zdolności

sądowej (w:) Spółka jako podmiot gospodarczy, pod red. J. Frąckowiaka, Wrocław , s. i –;

R. Flejszar, Pojęcie strony w sprawach gospodarczych…, s. . Znamienna jest także treść przypisu .

Autor pisze w nim: „Zdolność sądowa jest w postępowaniu upadłościowym określana jako »zdolność

upadłościowa«”; K. Górnicz, glosa do uchwały z maja 3 r. (CZP /3), Rejent , nr , s.

i n.; R. Szarek, glosa do uchwały składu siedmiu sędziów z 0 lutego 000 r., passim.

Zwrócono szczególną uwagę na zwrot „z założenia”, ze względu na argumentację przeprowadzo-

ną przez H. Mądrzaka, Zdolność prawna a zdolność sądowa…, s. 3–.

Takie stanowisko przyjmują m.in. A. Harla, Zdolność sądową…, s. 30; E. Marszałkowska–Krześ (w:)

Postępowanie cywilne, wyd. , pod red. H. Mądrzaka, Warszawa , s. 3–0; H. Mądrzak, Zdolność

prawna a zdolność sądowa…, s. 3–. Kwestię tę w ujęciu problemowym podnosi także A. Jakube-

cki (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Zakamycze 003, s. –.

Por. Z. Resich, Istota..., s. 0.

Pozorna wielość zdolności sądowych

a) art. 3 § k.p.c., który stanowi: „Przepisy o procesie stosuje się odpo-

wiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w niniejszym

kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej”,

b) art. 3 pr.up. i n., który stanowi: „W sprawach nieuregulowanych w usta-

wie do postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości stosuje się

odpowiednio przepisy księgi pierwszej części pierwszej Kodeksu postę-

powania cywilnego, z wyjątkiem przepisów o zawieszeniu i wznowieniu

postępowania”.

Na podstawie tegoż postanowienia przyjmuje się, iż występowanie

przed sądem w związku z prowadzonym postępowaniem upadłościowym

wymaga posiadania przez przedsiębiorcę zdolności sądowej

. A więc nie

tylko zdolności upadłościowej, ale i zdolności sądowej.

Powyższe rozwiązania legislacyjne wydają się potwierdzać słuszność

poglądu, iż zdolność upadłościowa stanowi (szczególną) odmianę zdolności

sądowej. Autorzy przyjmujący takie stanowisko uznają, iż ustawodawca

właśnie dlatego nie posługuje się w prawie upadłościowym pojęciem zdol-

ność upadłościowa, ponieważ w tym zakresie znajdują zastosowanie prze-

pisy kodeksu postępowania cywilnego

Kolejny argument jest wyprowadzany z faktu, iż sytuacja dłużnika, do

chwili ogłoszenia upadłości, jest analogiczna jak w przypadku strony w po-

stępowaniu sądowym

. Ponadto podkreśla się, że zdolność upadłościowa

rozumiana jest również jako możność bycia podmiotem gospodarczym, co

prowadzi nieuchronnie do zdolności sądowej

. Takie stanowisko, w jednej

z uchwał, przyjął także Sąd Najwyższy uznając, iż „zdolność upadłościową

można porównać do zdolności sądowej, tj. zdolności osoby fizycznej, praw-

nej, a także organizacji — dopuszczonych do działania na podstawie obo-

wiązujących przepisów — do występowania w procesie jako strona (art.

k.p.c.)”

R. Adamus, Zdolność naprawcza i przesłanki…, s. 0. Autor prowadzi rozważania w odniesieniu do

zdolności naprawczej, ale wydają się one mieć zastosowanie także i do zdolności upadłościowej.

Por. Z. Świeboda, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, wyd. , Warszawa 00, s. – oraz

0–.

D. Krupa, Spółka cywilna jako podmiot postępowania…, s. –; zob. także A. Jakubecki (w:) A. Jaku-

becki, F. Zedler, Prawo upadłościowe…, s. , tenże (w:) A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz,

Prawo spółek. Zarys, Warszawa , s. 0–.

Szerzej A. Pokora, Zdolność upadłościowa, Przegląd Prawa Handlowego , nr , s. –.

Zob. uchwałę SN z lipca 3 r. (III CZP /3), OSNC , nr , poz. ; uchwałę z maja 3 r.

(III CZP /3), OSNC , nr , poz. oraz glosę do niej K. Górnicza, Rejent , nr , s. i n.

Postanowienie SN z marca 3 r. (I CRN /), niepubl.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Powyższe uwagi, jak podkreślają zwolennicy przedstawionego stano-

wiska, prowadzą do rozumienia zdolności upadłościowej jako odmiany

(szczególnej) zdolności sądowej. Z tego względu stoją oni na stanowisku, że

nie sposób mówić o zdolności upadłościowej bez odniesienia jej do zdolno-

ści sądowej.

5.2.2. Zdolność upadłościowa jako odrębna od zdolności sądowej

kategoria prawna

Przyjęcie powyższego stanowiska budzi sprzeciw wśród autorów dru-

giego z wymienionych poglądów

. Głoszą oni, że zdolność upadłościowa,

czyli zdolność do postawienia w stan upadłości, stanowi odrębną (od zdol-

ności sądowej) kategorię prawną. Przyjęcie tej tezy uzasadnia się w piśmien-

nictwie następującymi argumentami.

Punktem wyjścia czyni się stwierdzenie, że zdolność upadłościowa

została utworzona na potrzeby określonego postępowania i wyraża jego

specyfikę oraz właściwości. Idąc dalej, zauważa się, że zakres zastosowania

zdolności upadłościowej wyznacza postępowanie upadłościowe. I tylko w je-

go ramach znajduje ona zastosowanie.

Następnie podkreśla się, że w odniesieniu do zdolności upadłościowej

mamy do czynienia z innymi, aniżeli w przypadku zdolności sądowej, zda-

rzeniami, które warunkują początek i koniec tej zdolności. Na potwierdzenie

tego stanowiska przywoływany jest art. pr.up. i n. Zgodnie z literalnym

odczytaniem jego treści możliwe jest prowadzenie upadłości w razie śmier-

ci przedsiębiorcy, także i wtedy, gdy zmarł on przed wszczęciem postępowa-

nia

. Wniosek o ogłoszenie upadłości można zgłosić również w odniesieniu

do zmarłego przedsiębiorcy. W tej sytuacji, jak wynika z analizy literatury,

będziemy mieli do czynienia z ogłoszeniem upadłości osoby zmarłej. Przy-

jęcie tej konstrukcji pozwala mówić o posiadaniu przez osobę zmarłą (a więc

nieposiadającą zdolności sądowej) zdolności upadłościowej. Jak zauważają

F. Zedler, Prawo upadłościowe i układowe, wyd. , Toruń , s. ; S. Gurgul, Prawo upadłościowe

i układowe. Komentarz, wyd. , Warszawa 003, s. –30. „Zdolność upadłościowa jest bowiem czymś

różnym od zdolności sądowej czy zdolności procesowej. Badanie, czy dany podmiot ma zdolność

upadłościową, odbywa się wyłącznie na gruncie przepisów prawa materialnego; jest więc badaniem

o charakterze merytorycznym, a nie proceduralnym”.

Por. F. Zedler (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze..., s. 3.

Pozorna wielość zdolności sądowych

autorzy omawianego stanowiska, ma to potwierdzać odrębność zdolności

upadłościowej od zdolności sądowej

5.2.3. Funkcja zdolności sądowej i zdolności upadłościowej

w procesie i w prawie

Analizując rozważania prowadzone przez przedstawicieli obu stano-

wisk (zdolność upadłościowa jako szczególna odmiana zdolności sądowej,

zdolność upadłościowa jako odrębna od zdolności sądowej kategoria praw-

na), można dojść do następującej konkluzji: w ramach podejmowanej reflek-

sji przyjęto założenia właściwe dla postawy praktycznej. Rozpatruje się bo-

wiem charakter relacji zdolności sądowej względem zdolności upadłościowej

w ujęciu podmiotowym bądź też ze zwróceniem uwagi na zakres zastoso-

wania obu zdolności. W niniejszych rozważaniach zostanie przyjęta odmien-

na postawa — postawa poznawcza. Z tego względu rozważania nad stosun-

kiem relacji zdolności sądowej do zdolności upadłościowej będą prowadzo-

ne z punktu widzenia spełnianej przez nie funkcji w procesie oraz funkcji

w prawie

. Z ich punktu widzenia zostanie ustalony stosunek zdolności

upadłościowej do zdolności sądowej.

Analiza funkcji zdolności upadłościowej w procesie wskazuje, że wy-

raża ona uprawnienie do występowania w określonym rodzaju postępowa-

nia cywilnego — postępowania upadłościowego. Podmiot musi bezwzględ-

nie posiadać tę zdolność, by uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym

w charakterze upadłego. Można powiedzieć, że — podobnie jak zdolność

sądowa — również i zdolność upadłościowa posiada kreacyjny charakter.

Kreuje bowiem upadłego jako stronę w postępowaniu upadłościowym

Tożsame dla obu zdolności wydają się być także warunki wstępne doj-

ścia do skutku stosunku procesowego. Zdolność upadłościowa na użytek

Takie stanowisko przyjmuje F. Zedler, Prawo upadłościowe..., s. ; A. Pokora, Zdolność…, s. . Pewne

wątpliwości rysują się również na tle definicji, kogo można uznać za posiadającego zdolność upad-

łościową. Zgodnie z art. ust. pr.up. i n. zdolność upadłościową posiada przedsiębiorca. W świet-

le literalnego brzmienia tego przepisu uważa się, że z chwilą utraty tej właściwości (bycia przedsię-

biorcą) podmiot traci jednocześnie zdolność upadłościową, mimo że nadal posiada zdolność są-

dową.

Por. M. Waligórski, Proces cywilny…, s. 3–33; M. Sawczuk, Teoria procesu cywilnego (w:) Polska lat

dziewięćdziesiątych. Przemiany Państwa i Prawa, t. , red. L. Antonowicz, H. Groszyk, M. Sawczuk,

W. Skrzydło, T. Bojarski, Lublin , s. 0–.

Szerzej K. Górnicz, glosa do uchwały z maja 3 r. s. i n. Odmiennie J. Brol, Podstawowe kie-

runki zmian w postępowaniu upadłościowym, Przegląd Prawa Handlowego 003, nr , s. –0.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

procesu zostaje przekształcona w przesłankę procesową i w takiej postaci

funkcjonuje w trakcie procesu. Stanowi ona bowiem, podobnie jak zdolność

sądowa, bezwzględną, podmiotową przesłankę procesową. Brak zdolności

upadłościowej dłużnika, tak jak brak zdolności sądowej u powoda bądź

pozwanego, prowadzi do odrzucenia pozwu, a nie jego oddalenia.

Mimo że obie zdolności znamionuje charakter kreujący oraz wymóg

procesowy, to jednak odmienny wydaje się być ich zakres zastosowania.

O ile bowiem posiadanie zdolności sądowej warunkuje powstanie i ważne

istnienie wszelkich stosunków prawnoprocesowych, o tyle zdolność upad-

łościowa odnosi się tylko do określonego rodzaju stosunku prawnoproceso-

wego

. Z tego względu należy przejść do rozpatrzenia zespołu zdarzeń

określających zakres zastosowania zdolności upadłościowej. Uwzględnienie

ich jest niezbędne, ponieważ na ich podstawie przyjmuje się tezę o odręb-

ności zdolności upadłościowej.

Zwolennicy odrębności zdolności upadłościowej głoszą, iż powstała

ona ze względu na odmienny od zdolności sądowej zakres regulacji. Wyda-

je się, że z tego faktu jest wyprowadzana błędna teza, ponieważ podnoszona

odmienność nie potwierdza słuszności głoszonego stanowiska. Dlaczego?

Spójrzmy na rozpatrywany problem (stosunku zdolności upadłościowej

wobec zdolności sądowej) uwzględniwszy poglądy A. Kleina. Dokonana

przez niego analiza zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych

dowiodła, iż każda z nich ze względu na grupy czy też podgrupy zdarzeń

prawnych, w jakich występuje, posiada wiele rodzajów, które określił mianem

wycinków

. I tak w ramach zdolności do czynności prawnych można wy-

różnić m.in. zdolność do zawarcia związku małżeńskiego czy też zdolność

do spadkobrania. Stanowią one rodzaje (wycinki) zdolności do czynności

prawnych. Ich odmienność w odniesieniu do zdolności do czynności prawnych

można rozpatrywać w kategoriach odmienności zdarzeń prawnych, które

określają przedmiot ich występowania. Co jednakże w żadnym wypadku

nie oznacza, że zdolność do zawarcia związku małżeńskiego jest odrębną,

od zdolności do czynności prawnych, kategorią prawną.

Postępowanie upadłościowo–naprawcze oraz postępowanie rejestrowe należą do sądowego postę-

powania cywilnego. W ramach sądowego postępowania cywilnego można wyróżnić postępowanie:

rozpoznawcze, pomocnicze, egzekucyjne, międzynarodowe. Postępowanie rozpoznawcze dzieli

się na dwa tryby: proces oraz postępowanie nieprocesowe. Postępowanie upadłościowo–naprawcze

zalicza się do postępowań wykonawczych, a postępowanie rejestrowe do postępowań nieproceso-

wych.

A. Klein, Zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych,

Studia Cywilistyczne , t. XII–XIII, passim.

Pozorna wielość zdolności sądowych

Odnosząc tę uwagę do rozpatrywanego sporu o status zdolności upad-

łościowej, można powiedzieć, iż zakres jej zastosowania jest wyrazem spe-

cyfiki normowanego rodzaju stosunku prawnego. Jednakże sądowe postę-

powanie cywilne to nie tylko postępowanie procesowe, ale i egzekucyjne,

wykonawcze itd. Każde z nich, konstruowane na podstawie grup czy też

podgrup zdarzeń prawnych, tworzy określony stosunek procesowego prawa

cywilnego. To dlatego w ramach zdolności sądowej można wyróżnić wiele

jej rodzajów, szczególnych odmian, takich jak np. zdolność rejestrowa, zdol-

ność naprawcza. Są one wyrazem odmienności grup zdarzeń prawnych,

tworzących określony rodzaj stosunku prawnoprocesowego.

Kolejnym ujęciem, z którego będzie rozpatrywana występująca relacja

między omawianymi zdolności jest spełniana przez nie funkcja w prawie.

Zdolność upadłościową znamionuje funkcja ochronna. Obejmuje ona swym

zakresem zarówno wierzyciela (zabezpieczenie interesów), dłużnika (prze-

rwanie procesu dalszego zadłużania się przedsiębiorcy, utrzymanie zatrud-

nienia i funkcjonowania przedsiębiorstwa), jak i osoby trzecie

. Można

powiedzieć, iż funkcja ochronna zdolności upadłościowej wyraża się w po-

staci: a) zaspokojenia wierzytelności poprzez zabezpieczenie ich spełnienia,

b) zachowania przedsiębiorstwa, zaprzestania dalszego zadłużania się, utrzy-

mania jego działalności

Wymienione funkcje znamionuje gwarancyjny charakter w postaci za-

pewnienia ochrony praw wierzycieli i osób trzecich. Zdolność upadłościowa

spełnia tę funkcję m.in. poprzez postawienie w stan upadłości przedsiębior-

stwa, którego dalsza działalność może narazić na utratę mienia jednego z nich.

W takim przypadku wierzyciel może zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości,

J. Brol, Funkcje postępowania upadłościowego i ich realizacja w świetle praktyki sądowej, Przegląd Sądowy

, nr –, s. 3; tenże, Podstawowe kierunki..., s. –; B. Frączyk, Cele polskiego postępowania upadłoś-

ciowego w świetle prawa europejskiego, Prawo Spółek 00, nr , s. 3 i n.; P. Janda, Zaspokojenie roszczeń

wierzycieli jako cel postępowania upadłościowego, Państwo i Prawo 00, z. , passim; A. Jakubecki, Za-

spokojenie wierzyciela rzeczowego po ogłoszeniu upadłości dłużnika w świetle nowelizacji prawa upadłościo-

wego, Przegląd Sądowy , nr , s. 3; tenże, Wprowadzenie (w:) Prawo upadłościowe i naprawcze,

Zakamycze 003, s. II; J. Jacyszyn, Nowe prawo upadłościowe i naprawcze (ogólna charakterystyka), Acta

Universitatis Wratislaviensis nr 3, Przegląd Prawa i Administracji LXIV, Wrocław 00, s. –.

Czytelnika zainteresowanego funkcjami, jakie można przypisać postępowaniu naprawczemu oraz

zabezpieczającemu, odsyłam do opracowań A. Jakubeckiego, zob. glosa do uchwały SN z wrześ-

nia 003 r. (III CZP 3/03), Monitor Prawniczy 00, nr , s. –; tegoż, Postępowanie zabezpiecza-

jące w sprawach z zakresu prawa własności intelektualnej, wyd. II, Zakamycze 00, s. –0.

Takie postulaty są realizowane przez francuską, a także niemiecką, ustawę upadłościową, zob.

B. Frączyk, Cele polskiego…, s. ; F. Zedler, Wprowadzenie (w:) Prawo upadłościowe i naprawcze, Za-

kamycze 003, s. 3–3; P. Janda, Zaspokojenie roszczeń wierzycieli..., s. –; J. Brol, Podstawowe kie-

runki..., s. .

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

tak aby nie narastały pasywa. Dzięki temu zatrzymany zostaje proces dal-

szego zadłużania się przedsiębiorstwa. Podobne rozwiązanie przyjmuje nie-

miecki ustawodawca uznając, iż omawiany cel „można osiągnąć zarówno

przez likwidację majątku, jak i przez uzdrowienie przedsiębiorstwa niewy-

płacalnego dłużnika na podstawie »planu insolwencyjnego«”

. Ochronny

cel prawa upadłościowego określony jest także w komentarzu do konwencji

3 (tzw. konwencji stambulskiej) przyjętym przez Radę Europy, w którym

czytamy: „zasadniczym celem postępowania upadłościowego jest optymal-

ne wykorzystanie majątku dłużnika w interesie wierzycieli. Postępowania,

które nie biorą pod uwagę finansowych interesów wierzycieli, a mające na

celu przede wszystkim realizację zadań polityki gospodarczej, takich jak

utrzymanie poziomu zatrudniania lub struktury przemysłu, nie są postępo-

waniem upadłościowym w rozumieniu Konwencji”

Ochronny cel zdolności upadłościowej, jaki można jej przypisać, wy-

daje się korespondować z przedstawioną już wcześniej funkcją zdolności

sądowej w prawie

. O ile jednak pierwsza z nich obejmuje swym zakresem

postępowanie upadłościowe, o tyle druga z nich spełnia się w ramach całego

postępowania sądowego. Innymi słowy, zdolność sądowa znajduje zastoso-

wanie na gruncie procedury cywilnej, wszelkich stosunków prawnoproce-

sowych, a zdolność upadłościowa tylko na gruncie określonego rodzaju

postępowania. Odmienność zdolności upadłościowej względem zdolności

sądowej można więc rozpatrywać tylko w odniesieniu do zakresu zastoso-

wania, a nie funkcji, jaką te zdolności spełniają. Co więcej, wydaje się, iż

funkcja ochronna zdolności sądowej i zdolności upadłościowej determinuje

rozumienie tych zdolności jako narzędzi prawnych służących realizacji bez-

pieczeństwa prawnego.

Można więc powiedzieć, że zdolność upadłościowa i zdolność sądowa

obejmują ochroną prawa podmiotowe. Czynią to poprzez zapewnienie ich

ochrony na drodze sądowej. Z tą tylko różnicą, że zdolność sądowa aktuali-

Przywołano za P. Jandą, Zaspokojenie roszczeń wierzycieli..., s. . Szerzej J. Brol, Podstawowe kierunki...,

s. . Autor przytacza art. prawa insolwencyjnego z r., który stanowi: „postępowanie insolwe-

nyjne służy temu, aby wierzyciele dłużnika zostali kolektywnie zaspokojeni w taki sposób, że ma-

jątek dłużnika zostanie spieniężony, a uzyskana suma będzie podzielona, albo zostanie znalezione

inne rozwiązanie w ramach planu insolwenyjnego, w szczególności polegające na dalszym utrzy-

maniu dłużnika. Uczciwemu dłużnikowi należy dać sposobność uwolnienia się od pozostałych

zobowiązań”. Jednakże J. Brol zauważa, porównując dwie regulacje (polską i niemiecką), iż „nie-

mieckie prawo insolwencyjne — odmiennie od polskiego — nie eliminuje całkowicie normatywnej

ochrony »uczciwego« dłużnika”.

Przywołano za J. Brolem, Podstawowe kierunki..., s. .

Szerzej na ten temat zob. rozdz. IV.

Pozorna wielość zdolności sądowych

zuje się, znajduje zastosowanie w ramach wszelkich stosunków prawnopro-

cesowych, a zdolność upadłościowa tylko w ramach stosunku wynikającego

z postępowania upadłościowego.

Na podstawie powyższych spostrzeżeń rodzi się jeszcze jedno pytanie:

czy może nie jest tak, że zdolność upadłościowa urzeczywistnia, w ramach

postępowania upadłościowego, zdolność sądową mającą zastosowanie na

gruncie całej procedury? Jeśli spojrzeć na zdolność upadłościową w kontek-

ście jej funkcji w procesie oraz funkcji, jaką spełnia w prawie, to poczynione

badania wskazują, że tak właśnie jest. Kreacyjny charakter zdolności sądowej,

ujęcie jej jako wymogu procesowego oraz spełniana funkcja ochronna wy-

dają się wyznaczać strukturę dla pozostałych zdolności (o charakterze pro-

ceduralnym). Uwaga ta prowadzi do wniosku, że zdolność sądowa stanowi

model, na wzór którego nauka konstruuje np. zdolność upadłościową, zdol-

ność naprawczą. Model — wzór

, który wyrażony jest w dwojakiej postaci

modalnej: a) czynnej, prawa do wytoczenia powództwa i dochodzenia swo-

ich roszczeń przed sądem oraz b) biernej, prawa do obrony przysługującego

przeciwnikowi procesowemu

. Można więc uznać, iż zdolność sądowa

stanowi kategorię podstawową w tym znaczeniu, że wyróżniane w literatu-

rze zdolności (zdolność naprawcza, rejestrowa) uszczegóławiają, urzeczy-

wistniają prawo do ochrony sądowej na gruncie poszczególnych stosunków

cywilnoprawnych. Czyż nie jest bowiem tak, że na jej podstawie są konstru-

owane pozostałe zdolności proceduralne?

Przeprowadzone rozważania prowadzą do następującej konkluzji: od-

mienność zdolności upadłościowej od zdolności sądowej można postrzegać

tylko i wyłącznie w kategoriach odmienności zdarzeń prawnych, które two-

rzą jej zakres zastosowania. Z tego względu uzasadniona jest teza o pozornej

odmienności zdolności upadłościowej od zdolności sądowej. Można bowiem

mówić o odmienności zdolności upadłościowej, ale odnosi się ona tylko do

zespołu zdarzeń, w jakim się aktualizuje, znajduje zastosowanie. Nie sposób

przenieść podnoszoną odmienność na samą zdolność upadłościową — jej

funkcję. Dokonanie tego zabiegu oznaczałoby, że zdolność upadłościowa jest

Pojęciem model — wzór posłużono się w znaczeniu przyjętym przez I. Dąmbską, Dwa studia z teorii

naukowego poznania, Toruń . Zob. także A. Peczenik, Wartość naukowa dogmatyki prawa. Praca

z zakresu porównawczej metodologii nauki prawa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego,

CXXXVII, Prace Prawnicze, z. , Kraków , s. ; L. Nowak, A. Malinowski, Problemy modelowa-

nia w teorii prawa, Państwo i Prawo , z. , s. ; A. Batora, Normy planowania gospodarczego…,

rozdz. I.

Pogląd taki przyjęto w świetle rozważań przeprowadzonych przez H. Mądrzaka, Prawo do sądu...,

s. .

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

odrębną od zdolności sądowej kategorią prawną o odmiennym charakterze

oraz spełnianej funkcji (zarówno tej w procesie, jak i w prawie w ogóle).

Poczynione badania dowiodły, iż przyjęcie takiego stanowiska jest nieupraw-

nione. I dlatego, opierając się na założeniach właściwych dla postawy po-

znawczej, teza o pozornej odmienności zdolności upadłościowej od zdolno-

ści sądowej wydaje się nie budzić zastrzeżeń. Być może jest tak, iż z prak-

tycznego punktu widzenia mogą powstać wobec niej pewne wątpliwości,

chociażby ze względu na dostrzeżoną odmienność podmiotu posiadającego

jedną ze zdolności o charakterze proceduralnym (np. zdolność rejestracyjną)

i podmiotu posiadającego zdolność sądową

. Z tym jednakże zastrzeżeniem,

że rozpatrzenie tego zagadnienia z uwzględnieniem ujęcia podmiotowego

wymagałoby przyjęcia na wstępie odmiennej postawy badawczej oraz, co

się z tym wiąże, innych założeń

6. Uwagi końcowe

Podsumowując przeprowadzone rozważania, chciałbym jeszcze raz

zwrócić uwagę na dwie głoszone w tym rozdziale tezy.

Pierwsza z nich zakłada, iż proces powstawania odmian zdolności są-

dowej wpisuje się w ramy proceduralizacji prawa. Można przyjąć takie sta-

nowisko, ponieważ problem wyodrębnienia się ze zdolności sądowej jej

odmian stanowi egzemplifikację bardziej ogólnej tendencji wyrażającej się

Ujęcie podmiotowe wydaje się przyjmować E. Norek, Krajowy Rejestr Sądowy…, rozdz. IV; Ł. Błasz-

czak, Zdolność rejestrowa jako…, s. –3. Por. A. Jakubecki (w:) Krajowy Rejestr Sądowy…, s. 0–

Chciałbym jedynie zauważyć, że w ramach podejścia praktycznego, poddając analizie określony

przepis, niezbędne jest również uwzględnienie racji, jakimi kierował się normodawca. Może bowiem

być tak, iż przywoływany przepis (dla uzasadnienia głoszonej tezy) stanowi jedynie odstępstwo od

ogólnie przyjętych koncepcji, które jest motywowane względami praktycznymi. I jeśli tak jest

(wymaga to każdorazowego rozpatrzenia), to nie powinno ono „przysłaniać” całościowego obrazu

badanego przedmiotu. Z tego względu dokonując analizy decyzji (ustawodawczych i sędziowskich)

winno dokonać się różnych zabiegów interpretacyjnych, nie poprzestając na literalnym jego brzmie-

niu. Przyjęcie takiego stanowiska wydaje się korespondować z głosem judykatury. W jednej z uchwał

Sąd Najwyższy uznał, że chociaż nie każdy podmiot posiadający zdolność sądową posiada zdolność

upadłościową, to nie sposób na podstawie tych sytuacji wyprowadzać konkluzji o charakterze

ogólniejszym, odnoszącej się do charakteru relacji między obiema zdolnościami. Przyjęcie takiego

toku rozumowania uznano za niewłaściwe nawet wtedy, gdy rozważania prowadzone są w ujęciu

podmiotowym. Zobacz uzasadnienie do uchwały SN z listopada 00 r. (III CZP /0), Monitor

Prawniczy 003, nr , s. 3. Por. postanowienie SN z lutego r. (I CKN /), OSNC ,

nr –, poz. .

Pozorna wielość zdolności sądowych

przechodzeniem, w zakresie ochrony praw, ze sfery materialnoprawnej na

rzecz proceduralnej. Proces powstawania odmian zdolności sądowej ukazu-

je bowiem, że to w rozstrzygnięciach proceduralnych upatruje się narzędzia

zdolnego do modyfikacji tych spośród reguł materialnoprawnych, które nie

odpowiadają rzeczywistości społecznej.

Teza o narastającej proceduralizacji współczesnego prawa korespondu-

je ze sformułowanymi już wcześniej poglądami, które przyjmuję w tej pracy.

I tak, na podstawie rozważań dotyczących sporów wokół charakteru relacji

zdolności sądowej do zdolności prawnej, broniono tezy o rosnącej roli

postklasycznej koncepcji procesu. Starano się bowiem ukazać, że pojmowa-

nie zdolności sądowej nie jako procesowego odpowiednika zdolności praw-

nej jest wyrazem odejścia od klasycznej koncepcji procesu na rzecz postkla-

sycznej. Natomiast na tle rozważań o znaczeniu zdolności sądowej ukazano,

że zarówno jej zakres, jak i treść jest kształtowana za pomocą rozstrzygnięć

proceduralnych, co jest szczególnie widoczne w działalności sędziowskiej.

Druga z głoszonych tez zakłada, że w prawie mamy do czynienia z jed-

ną ogólną zdolnością sądową. Tezy tej starano się dowieść, analizując zdolność

sądowa wobec jej odmian oraz szczególnych odmian z punktu widzenia ich

funkcji w procesie oraz funkcji w prawie. Na podstawie niniejszych rozważań

za uprawnione można przyjąć twierdzenie, że powstałe w nauce prawa

cywilnego odmiany zdolności sądowej różnią się od jej ogólnej postaci:

a) podmiotem, który je posiada, b) zakresem spraw, w których znajdują za-

stosowanie. W odniesieniu do odmian zdolności sądowej są to upodmioto-

wione struktury organizacyjne, natomiast wobec ogólnej zdolności sądowej

jest nim podmiot cywilnoprawny. Z kolei szczególne odmiany zdolności

sądowej różnią się od ogólnej zdolności sądowej odmiennym zespołem zda-

rzeń, który tworzy ich zakres zastosowania. Innymi słowy, odmienność zdol-

ności upadłościowej od zdolności sądowej, jak starano się dowieść, można

postrzegać w kategoriach odmienności zdarzeń prawnych, które tworzą jej

zakres zastosowania. O ile bowiem zdolność sądowa spełnia się w ramach

sądowego postępowania cywilnego, o tyle zdolność upadłościowa — tylko

w ramach stosunku procesowego, wynikającego z postępowania upadłoś-

ciowego.

Ogólna zdolność sądowa i jej odmiany

Zakończenie

W wyniku przeprowadzonych rozważań można wyróżnić następujące

problemy związane ze zdolnością sądową:

1. Problem funkcji, jaką spełnia zdolność sądowa zarówno w procesie,

jak i w prawie w ogóle. W jego ramach starano się dowieść następujących tez:

A. Zdolność sądowa jest narzędziem komunikacji na poziomie prawa

procesowego. Tezę tę przyjęto na podstawie rozważań nad zdolnością sądo-

wą w trzech ujęciach: ) zdolność sądowa kreująca, ) zdolność sądowa jako

przesłanka procesowa, 3) zdolność sądowa jako kwalifikacja prawa. Zdolność

sądowa kreuje podmiotowość procesową w znaczeniu potencjalnym. Pod-

miotowość ta zostaje zaktualizowana poprzez przekształcenie zdolności

sądowej w przesłankę procesową. Dokonanie tej czynności pozwala pod-

miotowi na bycie podmiotem procesowym, a także dokonywanie ważnych

czynności. Analizując wymienione ujęcia, można ustalić funkcję, jaką spełnia

zdolność sądowa w procesie cywilnym. Funkcję tę znamionuje bycie narzę-

dziem komunikacji na płaszczyźnie procesowej, za pomocą którego podmio-

ty ją posiadające mogą realizować własne prawa. Zdolność sądowa stanowi

więc legitymację dla podmiotów komunikujących się na poziomie prawa

procesowego.

B. Zdolność sądowa urzeczywistnia konstytucyjne prawa do sądu. Tezę

tę przyjęto po analizie zdolności sądowej w kontekście konstytucyjnego pra-

wa do sądu. Dążono bowiem do ukazania, że prawo do sądu stanowi mate-

rialnoprawną podstawę do konstruowania środków prawnych, które będą

to prawo realizować w procesie tworzenia i stosowania prawa. Zdolność

sądowa stanowi natomiast procesowy środek urzeczywistniający prawo do

sądu. Starano się więc wykazać, że między prawem do sądu a zdolnością

sądową zachodzi relacja o charakterze cel — środek. O ile prawo do sądu

wyraża idealną powinność, to zdolność sądowa jest środkiem procesowym,

urzeczywistniającym tę powinność.

2. Problem relacji zdolności sądowej do innych zdolności. Ujęciem re-

lacyjnym posłużono się analizując dwa odrębne zagadnienia. W ich ramach

można sformułować następujące tezy:

A. Problem z określeniem charakteru relacji zdolności sądowej do zdol-

ności prawnej stanowi egzemplifikację sporu między klasyczną a postkla-

syczną koncepcją procesu. Dowodzono tego ukazując, że spór, dotyczący

charakteru relacji zdolności sądowej do zdolności prawnej stanowi przejaw

problemu o charakterze ogólniejszym. Dotyczy bowiem zachodzących zmian

na poziomie relacji prawa procesowego wobec prawa materialnego. Ze wzglę-

du na stosunek analizowanych rodzajów praw można wyróżnić koncepcję

klasyczną i postklasyczną procesu. Zgodnie z założeniami pierwszej z nich

przyjmuje się nadrzędność prawa materialnego. Natomiast na podstawie

drugiej z wymienionych koncepcji odchodzi się od ujmowania prawa pro-

cesowego tylko i wyłącznie w kategoriach narzędzia służącego realizacji

prawa materialnego. Rozpatrując obie koncepcje dowodzono, że rozumienie

zdolności sądowej jako procesowego odpowiednika zdolności prawnej jest

wynikiem przyjęcia na wstępie założeń koncepcji klasycznej. Natomiast

rozumienie zdolności sądowej tylko w kategoriach konsekwencji posiadania

zdolności prawnej ma swoje źródło w założeniach postklasycznej koncepcji

procesu.

B. Zdolność sądowa z punktu widzenia jej funkcji w procesie oraz funk-

cji, jaką spełnia w prawie, jest jedna. Wyróżniana w piśmiennictwie wielość

zdolności sądowych, z poznawczego punktu widzenia, ma charakter pozor-

ny. Tezy tej dowodzono po pierwsze ukazując, że odmiany zdolności sądowej

różnią się od ogólnej zdolności sądowej: a) zakresem spraw, w jakich znaj-

dują zastosowanie, b) zakresem podmiotowym. Inny jest bowiem podmiot

posiadający zdolność sądową a inny posiadający odmianę zdolności sądowej.

Jest nim odpowiednio podmiot cywilnoprawny i personifikowana struktura

organizacyjna. Po drugie ukazano, że wyróżniane w literaturze zdolności

proceduralne (np. zdolność upadłościowa) różnią się od zdolności sądowej

jedynie zakresem zastosowania. Inny jest bowiem zespół zdarzeń, który

tworzy zakres zastosowania zdolności sądowej i zdolności upadłościowej.

3. Problem właściwości pojęciowych zdolności sądowej. W jego ramach

przedstawiona została następująca teza: rozumienie zdolności sądowej jest

kształtowane w procesie interpretacyjnym. Ustalanie znaczenia, zakresu

zdolności sądowej jest faktem interpretacyjnym. Zdolność ta stanowi bowiem

pojęcie o niedookreślonej treści i nieostrym zakresie. Potwierdza to w szcze-

Zakończenie

gólności analiza orzecznictwa. Rozumienie zdolności sądowej podlega inter-

pretacji, stawia w nowym świetle prowadzone w literaturze spory dotyczą-

ce definicji oraz znaczenia zdolności sądowej. Z tego względu w pracy po-

stulowano zrewidowanie dotychczasowych sposobów tworzenia definicji.

Zilustrowano takie rodzaje definicji, które uwzględniają założenie o otwartej

strukturze języka prawnego oraz właściwości pojęciowe zdolności sądowej.

4. Problem proceduralnej koncepcji prawa. W jego ramach ukazano, że

problematykę zdolności sądowej można rozpatrywać w kontekście procesu

proceduralizacji prawa, czyli odchodzenia od materialnoprawnej koncepcji

prawa na rzecz proceduralnej. Tezę tę uzasadniono sytuując zagadnienie

zdolności sądowej w ramach:

A. Komunikacyjnej wizji procesu. Takie ujęcie jest propozycją dyskur-

sywnego pojmowania prawa, które jest bliskie założeniom proceduralnej

koncepcji prawa.

B. Procesu odchodzenia od klasycznej koncepcji procesu na rzecz

postklasycznej. Opierając się na obu tych koncepcjach ukazano, że we współ-

czesnym prawie nastąpiła zmiana relacji między prawem procesowym

a prawem materialnym.

C. Metodologii tworzenia, jak i stosowania prawa. Po pierwsze coraz

częściej podaje się w wątpliwość zasadność definiowania pojęć na poziomie

tekstu prawnego i postuluje się przeniesienie czynności definicyjnych na

poziom stosowania prawa. Oznacza to odejście od koncepcji, w ramach któ-

rej to rolą ustawodawcy jest ustalanie znaczenia pojęć na rzecz uznania, że

funkcję tę winna wypełniać zarówno praktyka, jak i nauka. Przyjęcie takiego

założenia jest wyrazem koncepcji uznającej otwarty charakter prawa. Po

drugie, co można dostrzec w modelach argumentacji prawniczej przyjmo-

wanej w procesie decyzyjnym, analiza orzeczeń w sprawie zdolności sądowej

potwierdza dość powszechną już tezę, że tekst prawny nie jest jedynym

determinantem decyzji sędziowskiej. Sędzia orzekając o zdolności sądowej,

zwłaszcza w tzw. trudnych przypadkach, niejednokrotnie odwołuje się do

argumentacji o charakterze epistemiczno–technologicznym oraz retorycz-

no–topicznym. Nie traktuje żadnego z powyższych modeli argumentacji jako

jedynego, właściwego. Przyjmowany w orzecznictwie pluralizm argumen-

tacyjny jest właściwy dla proceduralnej koncepcji prawa inaczej, aniżeli

monizm argumentacyjny, który wydaje się być charakterystyczny dla mate-

rialnoprawnej koncepcji prawa.

Zakończenie

D. Odchodzenia od rozstrzygnięć materialnoprawnych na rzecz pro-

ceduralnych. Rozstrzygnięcia sędziowskie i prawodawcy, na podstawie któ-

rych wyróżnia się w piśmiennictwie odmiany zdolności sądowej, są wyrazem

braku zapewniania, przez normy materialnoprawne, ochrony praw na dro-

dze sądowej. Normy te bowiem nie gwarantują poszczególnym strukturom

organizacyjnym ochrony praw de facto posiadanych.

E. Odchodzenia od decyzji mającej znamiona rozstrzygnięcia na rzecz

decyzji mającej walor rozwiązania. Prawo coraz bardziej przypomina roz-

mowę, którą podejmujemy, by móc się porozumieć i znaleźć rozwiązanie

Zdolność sądowa rozumiana jako narzędzie komunikacji, dobrze obrazuje

tę tendencję.

Por. L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, wyd. , Warsza-

wa 000, rozdz. III i IV.

Zakończenie

Literatura

Adamus R., Zdolność naprawcza i przesłanki dla wszczęcia postępowania napraw-

czego, Monitor Prawniczy 003, nr 3

Ajdukiewicz K., Definicja (1928) (w:) Język i poznanie, t. I, Wybór pism z lat

1920–1939, Warszawa 0

Ajdukiewicz K., Definicja (1936) (w:) Język i poznanie, tom I. Wybór pism z lat

1920–1939, Warszawa 0

Ajdukiewicz K., Dowód i wyjaśnianie (1964) (w:) Język i poznanie, t. II, Wybór

pism z lat 1945–1963, Warszawa

Ajdukiewicz K., Język i znaczenie (1931) (w:) Język i poznanie, t. I, Wybór pism

z lat 1920–1939, Warszawa 0

Ajdukiewicz K., Metodologiczne typy nauki (1938) (w:) Język i poznanie, t. I,

Wybór pism z lat 1920–1939, Warszawa 0

Ajdukiewicz K., Trzy pojęcia definicji (1958) (w:) Język i poznanie, t. II, Wybór

pism z lat 1945–1963, Warszawa

Ajdukiewicz K., Wartość nauki (1938) (w:) Język i poznanie, t. I, Wybór pism z lat

1920–1939, Warszawa 0

Ajdukiewicz K., Zdania pytajne (1938) (w:) Język i poznanie, t. I, Wybór pism z lat

1920–1939, Warszawa 0

Badania nad nieostrością. Kierunki i tendencje. O nieostrości, „Realizm. Racjonalność.

Relatywizm”, pod red. Z. Muszyńskiego, Lublin

Bator A., Autonomia pojęć związanych z prawem a problem integracji prawoznaw-

stwa (na marginesie rozważań nad normą prawną) (w:) Z zagadnień teorii

i filozofii prawa. Autonomia prawa, pod red. W. Gromskiego, Wrocław

Bator A., Integracja prawoznawstwa a rozumienie kompetencji w szczegółowych

naukach prawnych (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Kompetencja ze

stanowiska teorii i filozofii prawa, pod red. W. Jedleckiej, Wrocław 00

Bator A., Normy planowania gospodarczego w systemie prawa, Wrocław

Bator A., O konserwatyzmie językowym nauki prawa (w:) Prawo i prawoznawstwo

wobec zmian społecznych, pod red. H. Rota, Wrocław 0

Bator A., Użycie normy prawnej w regulacji stosunków gospodarczych, Wrocław

000

Bator A., Wpływ zmian w prawie na kształtowanie się pojęć prawniczych (w:) Struk-

tura i funkcje teorii państwa i prawa, pod red. H. Rota, Wrocław

Baur F., Współczesne przemiany w procesie cywilnym, Państwo i Prawo 3,

z. 3

Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawoznawstwa, Warszawa

Berutowicz W., Cywilnoprocesowe stosunki prawne, Państwo i Prawo ,

z. 3–

Berutowicz W., Funkcja postępowania cywilnego w Polsce Ludowej (w:) Wstęp do

systemu prawa cywilnego, pod red. J. Jodłowskiego, Warszawa–Wrocław

Berutowicz W., O pojęciu cywilnoprocesowego stosunku prawnego (w:) Księga

pamiątkowa ku czci Witolda Świdy, Warszawa

Berutowicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, wyd. , Warszawa

Berutowicz W., Wszczęcie procesu cywilnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Wrocławskiego, Seria A, Prawo VII 0, nr

Bielski P., glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia kwietnia 00 r.

(IV CKN /00), Rejent 00, nr

Błaszczak Ł., Zdolność rejestrowa jako przesłanka uzyskania wpisu do Krajowego

Rejestru Sądowego na przykładzie osobowych spółek handlowych, Rejent

00, nr

Bogucka I., Funkcja prawa — analiza pojęcia, Zakamycze 000

Borucka–Arctowa M., Koncepcja sprawiedliwości proceduralnej i jej rola w okresie

przemian systemu prawa — analiza teoretyczna i funkcjonalna (w:) Dyna-

mika wartości w prawie, pod red. K. Pałeckiego, Kraków

Borucka–Arctowa M., Zaufanie do prawa jako wartość społeczna i rola sprawied-

liwości proceduralnej (w:) Teoria prawa, filozofia prawa, współczesne prawo

i prawoznawstwo, Toruń

Brol J., Funkcje postępowania upadłościowego i ich realizacja w świetle praktyki

sądowej, Przegląd Sądowy , nr –

Brol J., Podstawowe kierunki zmian w postępowaniu upadłościowym, Przegląd

Prawa Handlowego 003, nr

Broniewicz W., Brak zdolności procesowej i jego skutki w procesie cywilnym, Nowe

Prawo , nr –

Literatura

Broniewicz W., glosa do postanowienia Sądu Najwyższego — Izba Cywilna

z dnia lutego 00 r. (V CKN 00/00), OSP 003, z. –

Broniewicz W., glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia grudnia r.

(III CZP /), OSP 0, z. –

Broniewicz W., Normy, przesłanki i zarzuty jurysdykcyjne w procesie cywilnym

(przyczynek do zagadnienia stosunku prawa materialnego i prawa proceso-

wego), Studia Prawno–Ekonomiczne , t. II

Broniewicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, wyd. , Warszawa

Broniewicz W., Problem przesłanek procesowych w procesie cywilnym i postępowa-

niu arbitrażowym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego ,

seria I, z.

Broniewicz W., Wznowienie postępowania, Palestra , z.

Broniewicz W., Zdolność sądowa i legitymacja procesowa w projekcie k.p.c., Państwo

i Prawo 0, z.

Broniewicz W., Zdolność sądowa i zdolność arbitrażowa a zdolność prawna, Zeszy-

ty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistyczno–Spo-

łeczne, seria I, Łódź 3, z.

Broniewicz W., Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, Nowe Prawo ,

Chauvin T., Prawa stają się prawem: demokratyczne procedury w służbie wartości

(w:) Prawa stają się prawem. Status jednostki a tendencje rozwojowe prawa,

pod red. M. Wyrzykowskiego, Warszawa 00

Ciulkin L., Jakubecki A., Kowal N., Krajowy Rejestr Sądowy i postępowanie reje-

strowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 00

Cyrul W., Proceduralne ujęcie tworzenia prawa (w:) Studia z filozofii prawa, pod

red. J. Stelmacha, Kraków 00

Czarnik Z., Zdolność gospodarcza osoby fizycznej (w:) Jednostka wobec działań

administracji publicznej. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Olszanica

21–23 maja 2001, pod red. E. Ury, Rzeszów 00

Czepita S., Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin ,

Uniwersytet Szczeciński, Rozprawy i Studia, t. (CCXCVII) 3

Czeszejko–Sochacki Z., Konstytucyjna zasada prawa do sądu, Państwo i Prawo

, z. 0

Czeszejko–Sochacki Z., Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Pol-

skiej (ogólna charakterystyka), Państwo i Prawo , z. –

David R., Prawo francuskie. Podstawowe dane, Warszawa

Dąmbska I., Dwa studia z teorii naukowego poznania, Toruń

Literatura

Dutkiewicz P., Problem aksjologicznych podstaw prawa we współczesnej polskiej

filozofii i teorii prawa, Kraków

Dworkin R., Biorąc prawa poważnie, Warszawa

Eisenhard U., Gesellschaftsrecht, München

Ereciński T., Kilka refleksji o roli sądów cywilnych w procesie zmian ustrojowych

w Polsce, Studia Iuridica 000, t. 3

Filipek J., O podmiotowości administracyjno–prawnej, Państwo i Prawo 0,

Filipek J., Podział na prawo materialne i formalne. Kryteria i praktyczne wartości

(w:) Prawo. Administracja. Gospodarka. Księga ku czci Profesora Ludwika

Bara, Ossolineum 3

Flejszar R., Przedsiębiorca w postępowaniu cywilnym rozpoznawczym, Warszawa

Flejszar R., Pojęcie strony w sprawach gospodarczych. Zdolność sądowa przedsię-

biorcy, Prawo Spółek 00, nr –

Frąckowiak J., Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, Rejent 003,

Frąckowiak J., Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej i ustawowej

(w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Paz-

dana, pod red. L. Ogiegły, W. Popiołka, M. Szpunara, Zakamycze

Frąckowiak J., Podmiot gospodarczy. Kilka uwag o konsekwencjach wyodrębnienia

tej kategorii podmiotów w prawie cywilnym (w:) Spółka jako podmiot gospo-

darczy, pod red. J. Frąckowiaka, Wrocław

Galster J., Szyszkowski W., Wasik Z., Witkowski Z., Prawo konstytucyjne,

wyd. III, Toruń

Garlicki L., Prawo do sądu (rozważania de lege fundamentale ferenda), Annales

Universitatis Mariae Curie–Skłodowska, vol. XXXVII, Sectio G 0

Gizbert–Studnicki T., Język prawny a obraz świata (w:) Prawo w zmieniającym się

społeczeństwie, pod red. G. Skąpskiej, Kraków

Gizbert–Studnicki T., Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Warsza-

wa–Kraków ,

Gizbert–Studnicki T., Grabowski A., Normy programowe w konstytucji (w:) Cha-

rakter i treść norm Konstytucji, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa

Gizbert–Studnicki T., Wieloznaczność leksykalna w interpretacji prawniczej, Kra-

ków

Gizbert–Studnicki T., Zasady i reguły prawne, Państwo i Prawo , z. 3

Literatura

Gniewek E., O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym w postę-

powaniu przed sądami gospodarczymi, Przegląd Sądowy , nr –

Gniewek E., Utrata zdolności sądowej przez osobę prawną w trakcie procesu, Rejent

, nr

Grążawski M., Podmiotowość i osobowość prawna w prawie administracyjnym (w:)

Instytucje współczesnego prawa administracyjnego. Księga jubileuszowa

Profesora zw. dra hab. Józefa Filipka, pod red. I. Skrzydło–Niżnik, P. Do-

bosza, D. Dąbka, M. Smagi, Kraków 003

Górecki W., Podmiotowość prawna spółki cywilnej. Zagadnienia wybrane, Kwar-

talnik Prawa Prywatnego , z. 3

Górnicki L., Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej

Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 000

Górnicz K., glosa do uchwały z dnia maja 3 r. (CZP /3), Rejent ,

Górski J., Aksjologiczne przesłanki decyzji sądowych w sprawach gospodarczych (w:)

Dynamika wartości w prawie, pod red. K. Pałeckiego, Kraków

Gregorowicz J., Definicje w prawie i w nauce prawa, Łódzkie Towarzystwo Na-

ukowe, Łódź , nr

Grzybowski S., Dzieje prawa, Ossolineum

Gutowski M., Potrącenie w postępowaniu nakazowym — relacja między prawem

materialnym a procesowym, Przegląd Prawa Handlowego 00, nr

Gurgul S., Prawo upadłościowe i układowe. Komentarz, wyd. , Warszawa 003

Habermas J. Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa

i demokratycznego państwa prawa, tłum. A. Romaniuk, R. Marszałek,

Warszawa 00

Habscheid W.J., Europeizacja prawa cywilnego procesowego (w:) Jednolitość prawa

sądowego cywilnego a jego odrębności krajowe, pod red. M. Sawczuka,

Lublin

Habscheid W.J., Verfahren in Zivilsachen und aktualle Fragen zum rechtlichen

Gehör (w:) Z zagadnień prawa cywilnego Profesorowi Andrzejowi Stelma-

chowskiemu, pod red. J. Ledzińskiego, Białystok

Hajn Z., Pracodawca i zakład pracy (uwagi na tle nowelizacji kodeksu pracy), Prze-

gląd Sądowy , nr

Harla A., Zdolność sądowa w świetle obowiązujących przepisów prawnych, Studia

Prawnicze , z. 3–

Hart H.L.A., Definicje i teoria w prawoznawstwie (w:) Eseje z filozofii prawa, War-

szawa 00

Literatura

Hart H.L.A., Niebo pojęć Ihringa i współczesna analityczna filozofia prawa (w:)

Eseje z filozofii prawa, Warszawa 00

Hart H.L.A., Pojęcia prawa, tłum. J. Woleński, Warszawa

Hart H.L.A., Problemy filozofii prawa (w:) Eseje z filozofii prawa, Warszawa

Hefermehl W., Handelsgesetzbuch ohne Seehandelsrechts, mit Wechselgesetz, Scheck-

gesetz, Wertpapierhandelsgesetz, München 000

Heiderhoff B., Grundfrugen der Parteifähigkeit — Diskussionsbericht, Zeitschrift

für Zivilprozeß 00, Heft 3

Helios J., Miejsce prawa europejskiego proceduralnego we wspólnotowym porządku

prawnym (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Teoria prawa europejskie-

go, pod red. J. Kaczora, Wrocław 00

Hess B., Grundfragen und Entwicklungen der Parteifähigkeit, Zeitschrift für Zi-

vilprozeß 00, Heft 3

Hofmański P., Prawo do sądu w sprawach karnych jako gwarancja ochrony praw

człowieka (w:) Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, pod red.

L. Wiśniewskiego, Warszawa

Jacyszyn J., Nowe prawo upadłościowe i naprawcze (ogólna charakterystyka), Acta

Universitatis Wratislaviensis nr 3, Przegląd Prawa i Administracji

LXIV, Wrocław 00

Jagiełło J., Brak zdolności sądowej i procesowej — jako podstawy wznowienia postę-

powania cywilnego, Przegląd Sądowy 00, nr

Jakubecki A., glosa do uchwały Sądu Najwyższego z września 003 r.

(III CZP 3/03), Monitor Prawniczy 00, nr

Jakubecki, A., Kontradyktoryjność a poznanie prawdy w procesie cywilnym w świet-

le zmian kodeksu postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy , nr 0

Jakubecki A., Postępowanie zabezpieczające. W sprawach z zakresu prawa własności

intelektualnej, wyd. II, Zakamycze 00

Jakubecki A., Kidyba A., Mojak J., Skubisz R., Prawo spółek. Zarys, Warszawa

Jakubecki A., Zedler F., Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Zakamycze

003

Jakubecki A., Problem prejudycjalności na tle stosunku prawa cywilnoprocesowego

do prawa materialnego, Annales Universitatis Mariae Curie–Skłodowska,

vol. XXIX, Sectio G,

Jakubecki A., Wprowadzenie (w:) Prawo upadłościowe i naprawcze, Zakamycze

003

Literatura

Jakubecki A., Zaspokajanie wierzyciela rzeczowego po ogłoszeniu upadłości dłużni-

ka w świetle nowelizacji prawa upadłościowego, Przegląd Sądowy ,

Jakubecki A., Zdolność sądowa osobowych spółek handlowych a status ich wspólni-

ków w procesie cywilnym i egzekucyjnym (w:) Prawo prywatne czasu prze-

mian. Księga pamiątkowa ku czci S. Sołtysińskiego, pod red. A. Nowickiej,

Poznań 00

Janda P., Zaspokojenie roszczeń wierzycieli jako cel postępowania upadłościowego,

Państwo i Prawo 00, z.

Jauernig O., Kilka uwag o celu procesu cywilnego, Ruch Prawniczy, Ekonomicz-

ny i Socjologiczny , z. 3

Jędrzejewska A., glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia lutego 3 r.,

I CRN /3, OSP 3, z. 0

Jędrzejewska A., Istota spółki cywilnej jako podmiotu gospodarczego, Przegląd

Prawa Handlowego 3, nr

Jędrzejewska A., Podmiotowość prawna spółki cywilnej będącej podmiotem gospo-

darczym, Przegląd Prawa Handlowego 3, nr

Jędrzejewska A., Typy spółki cywilnej, Przegląd Prawa Handlowego 3,

nr 3

Jędrzejewska M., Problemy wynikające z regulacji zdolności sądowej w kodeksie

postępowania cywilnego, Przegląd Sądowy 3, nr 0

Jędrzejewska M., Skarb państwa w procesie cywilnym (w:) Z zagadnień współczes-

nego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dy-

bowskiego, Studia Iuridica , t.

Jędrzejewska M., Wpływ czynności procesowych na bieg przedawnienia, Warsza-

Jodłowski J., Piasecki K., Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, War-

szawa

Jodłowski J., O potrzebie i kierunkach badań integracyjnych w dziedzinie prawa

cywilnego materialnego i procesowego, Państwo i Prawo 3, z.

Jodłowski J., Resich Z., Postępowanie cywilne, Warszawa

Jodłowski J., Resich Z., Lapierre J., Misiuk–Jodłowska T., Postępowanie cywilne,

Warszawa

Jodłowski J., Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego

cywilnego (w:) Księga pamiątkowa ku czci K. Stefki, Warszawa–Wrocław

Literatura

Kabat A., Prawo do sądu jako gwarancja ochrony praw człowieka w sprawach admi-

nistracyjnych (w:) Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, pod

red. L. Wiśniewskiego, Warszawa

Kaczmarek P., Dwa ujęcia proceduralizcji prawa (w:) Z zagadnień teorii i filozofii

prawa. W poszukiwaniu podstaw prawa, pod red. A. Sulikowskiego, Wroc-

ław 00

Kaczmarek P., Materialne i proceduralne aspekty prawa. Wstęp do rozważań nad

przejawami proceduralizacji w prawie europejskim (w:) Z zagadnień teorii

i filozofii prawa. Teoria prawa europejskiego, pod red. J. Kaczora, Wrocław

Kaczmarek P., Prawo do sądu a zdolność sądowa, Acta Universitatis Wratisla-

wiensis No. 0, Przegląd Prawa i Administracji, t. LXXIII, pod red.

B. Banaszaka, Wrocław 00

Kaczmarek P., Wokół rozumienia zdolności sądowej w procedurze cywilnej, Acta

Universitatis Wratislaviensis No. , Przegląd Prawa Administracji,

t. LVIII, pod red. B. Banaszaka, Wrocław 003

Kaczmarek P., Z rozważań nad istotą sporu o rozumienie znaczenia zdolności sądo-

wej w nauce prawa procesowego cywilnego, Acta Universitatis Wratisla-

viensis No. , Przegląd Prawa i Administracji, t. LXIII, pod red.

B. Banaszaka, Wrocław 00

Kaczor J., Pojęcie czynności prawnej upoważniającej w nauce prawa cywilnego, Acta

Universitatis Wratislaviensis No. , Prawo CCXCVI, Wrocław

Kamiński I., Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Zakamycze 003

Katner W.J., Podwójna czy potrójna podmiotowość w prawie cywilnym? (w:) Roz-

prawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, pod

red. L. Ogiegły, W. Popiołka, M. Szpunara, Zakamycze 00

Katner W.J., Sytuacja prawna spółki cywilnej na tle nowego prawa działalności

gospodarczej, Przegląd Prawa Handlowego 00, nr

Kaźmierczyk S., Stosunek prawa do ekonomiki. Podstawowe problemy, Acta Uni-

versitatis Wratislaviensis No. , Prawo CLXXVII, Wrocław

Kaźmierczyk S., Założenia metodologiczne rozważań o relacjach między prawem

w znaczeniu instrumentalnym a prawem w założeniu pozainstrumentalnym

(w:) Z zagadnień teorii i filozofii. Instrumentalizacja prawa, pod red.

A. Kozaka, Wrocław 000

Kelsen H., Czysta teoria prawa (metoda i pojęcia zasadnicze), opracował T. Prze-

orski, Warszawa 3

Literatura

Klein A., Ewolucja osobowości prawnej (w:) Tendencja rozwoju prawa cywilnego,

pod red. E. Łętowskiej, Warszawa–Wrocław 3

Klein A., Sytuacja prawna państwowych i komunalnych jednostek organizacyjnych

nie posiadających osobowości prawnej (w:) Z zagadnień współczesnego prawa

cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, Stu-

dia Iuridica , t.

Klein A., Zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych i inne zdolności a kla-

syfikacja zdarzeń prawnych, Studia Cywilistyczne , t. XII–XIII

Kmieciak Z., Idea sprawiedliwości proceduralnej w prawie administracyjnym, Pań-

stwo i Prawo , z. 0

Kmieciak Z., Mediacja i koncyliacja w prawie administracyjnym, Zakamycze

Koch A., Prawo handlowe — spółki handlowe, umowy gospodarcze, Zakamycze

Kodeks postępowania cywilnego (art. 1–505

), t. I, pod red. A. Jakubeckiego,

Zakamycze 003

Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. I, pod red. Z. Resicha, W. Siedle-

ckiego, Warszawa

Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, część pierwsza. Postępowanie roz-

poznawcze, t. , wyd. , pod red. T. Erecińskiego, 003

Kordela M., Zarys typologii uzasadnień aksjologicznych w orzecznictwie Trybuna-

łu Konstytucyjnego, Bydgoszcz–Poznań 00

Korybski A., Alternatywne rozwiązywanie sporów w USA, Lublin 3

Korzan K., Praworządność a zagadnienie jedności postępowania cywilnego z punk-

tu widzenia stosunku do prawa materialnego (w:) Studia z procesu cywilne-

go, pod red. K. Korzana, Katowice

Korzan K., Roszczenia procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego w kontek-

ście prawa dostępu do sądu i prawa do powództwa (w:) Księga pamiątkowa

ku czci Witolda Broniewicza, pod red. A. Marciniaka, Łódź

Kosik J., Zdolność państwowych osób prawnych w zakresie prawa cywilnego, War-

szawa 3

Kotarbińska J., Spór o granice stosowalności metod logicznych (w:) Semiotyka

polska 1894–1969, Warszawa

Kotarbiński T., Kurs logiki dla prawników, Warszawa 0

Kotarbiński T., Wykłady z dziejów logiki, Warszawa

Kozak A., Charakterystyka kategorii „racjonalny prawodawca” w sądowym stoso-

waniu prawa (w:) Filozoficzno–teoretyczne problemy sądowego stosowania

prawa, pod red. M. Zirk–Sadowskiego, Łódź

Literatura

Kozak A., Granice prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 00

Kozak A., Instrumentalność a instrumentalizacja prawa (w:) Z zagadnień teorii

i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, pod red. A. Kozaka, Wrocław

000

Kozak A., Sformułowanie tekstu prawnego a pewność jego rozumienia (w:) Struk-

tura i funkcje Teorii Państwa i Prawa. Materiały z Ogólnopolskiej Konferen-

cji Teoretyków Państwa i Prawa, Karpacz 17–18 marca 1989, pod red.

H. Rota, Wrocław

Król M., Koncepcje trudnych przypadków a prawomocność (w:) Teoria prawa. Filo-

zofia Prawa. Współczesne prawo i prawoznawstwo, Toruń

Krupa D., Spółka cywilna jako podmiot postępowania — wybrane zagadnienia do-

tyczące zdolności sądowej (w:) Spółka jako podmiot gospodarczy, pod red.

J. Frąckowiaka, Prawo CCXLII, Wrocław

Kruszewska J., Spory między dyrektorem a radą prawniczą przedsiębiorstwa pań-

stwowego oraz udział radcy prawnego w tych sporach, Palestra , z.

Krzemiński J., Zdolność sądowa i procesowa jednostek nie posiadających osobowości

prawnej, Palestra , z. –

Kubala W., Spółka cywilna jako podmiot działalności gospodarczej, Prawo Spółek

, nr

Kustra E., Rozwojowy model tworzenia prawa, Acta Universitatis Nicolai Coper-

nici, Prawo XXXVI — Nauki Humanistyczno–Społeczne , z. 30

Kustra E., Władczy oraz negocjacyjny typ tworzenia prawa. Szanse i zagrożenia,

Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny , z.

Lang W., Wróblewski J., Współczesna filozofia i teoria prawa w USA, Warszawa

Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, Warszawa 0

Lapierre J., Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa

Larenz K., Methodenlehre der Rechtswissenschaft, Berlin–Heidelberg–New York,

Leszczyński J., Dogmatyki prawnicze w dobie globalizacji (w:) Filozofia prawa

wobec globalizmu, pod red. J. Stelmacha, Kraków 003

Leszczyński L., Gyoseishido w japońskiej kulturze prawnej. Nieformalne działania

administracji a prawo, Lublin

Leszczyński L., Istota i typy ochrony praw i wolności człowieka (w:) Konstytucyj-

ne wolności i prawa w Polsce. Zasady ogólne. Zakamycze 00

Leszczyński L., Japonia. Kontynuacje i negacje, Lublin

Leszczyński L., Nadużycie prawa — teoretycznoprawny kontekst aksjologii luzu

decyzyjnego (w:) Nadużycie prawa. Konferencja Wydziału Prawa i Admini-

Literatura

stracji Uniwersytetu Warszawskiego, 1 marca 2002, pod red. nauk. H. Iz-

debskiego, A. Stępkowskiego, Warszawa 003

Leszczyński L., Stosowanie generalnych klauzul odsyłających, Zakamycze 00

Leszczyński L., Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa,

Zakamycze 00

Lewandowski S., Machińska H., Malinowski A., Petzel J., Logika dla prawników,

pod red. A. Malinowskiego, Warszawa 00

Lipczyńska M., Zdania pytajne w praktyce procesu karnego, Acta Universitatis

Wratislaviensis No. , Prawo XX, Wrocław

Longchamps F., O używaniu pojęć w naukach prawnych, Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Wrocławskiego, Prawo VII, Wrocław 0

Longchamps F., Z problemów poznania prawa, Prace Wrocławskiego Towarzy-

stwa Naukowego, Wrocław

Lorenz S., Die Neuregelung der pre–trial–Discovery im US–amerikanischen Zivil-

prozeßrecht — Inspiration für den deutschen und europäischen Zivilprozeß?,

Zeitschrift für Zivilprozess , Heft

Łazowski A., Ochrona praw jednostek w prawie Wspólnot Europejskich, Zakamy-

cze 00

Łętowska E., Bariery naszego myślenia o prawie w perspektywie integracji z Euro-

pą, Państwo i Prawo , z. –,

Łętowska E., Kilka uwag o praktyce wykładni, Kwartalnik Prawa Prywatnego

00, z.

Łętowska E., O nauczaniu opisowej wykładni prawa (w:) Teoria i praktyka wykład-

ni prawa, red. tomu P. Winczorek, Warszawa 00

Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa

Łętowska E., Pozaprocesowe znaczenie uzasadnienia sądowego, Państwo i Prawo

, z.

Łętowski J., Prawo administracyjne dla każdego, Warszawa

Machowska A., Wojtyczek K., Prawo francuskie, t. I, Zakamycze 00

Malec A., Zarys teorii definicji prawniczej, Warszawa 000

Marszałkowska–Krześ E., Wpisy w rejestrze przedsiębiorców dotyczące spółek

handlowych, Warszawa 00

Matan A., Zastępstwo procesowe w ogólnym postępowaniu administracyjnym, Ka-

towice 00

Matan A., Zdolność administracyjnoprawna stron w ogólnym postępowaniu admi-

nistracyjnym (w:) Jednostka wobec działań administracji publicznej. Mię-

dzynarodowa Konferencja Naukowa, Olszanica 21–23 maja 2001, pod red.

E. Ury, Rzeszów 00

Literatura

Mączyński M., Ograniczenie prawa podmiotów gospodarczych do sądu, Państwo

i Prawo 000, z.

Mądrzak H., Pozycja osobowych spółek handlowych w postępowaniu cywilnym (na

przykładzie spółki jawnej) (w:) Studia i materiały, Wydawnictwo Stowa-

rzyszenia Notariuszy RP, Poznań–Kluczbork 00

Mądrzak H., Prawo do sądu jako gwarancja ochrony praw człowieka (studium na

tle polskiego prawa konstytucyjnego, prawa cywilnego materialnego i proce-

sowego) (w:) Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, pod red.

L. Wiśniewskiego, Warszawa

Mądrzak H., Zdolność prawna a zdolność sądowa (uwagi wokół upodmiotowienia

niektórych struktur organizacyjnych w prawie cywilnym i procesowym) (w:)

II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej, pod red. R. Sztyk, Poznań–

Kluczbork

Meijknecht P., Założenia, struktura i treść nowego holenderskiego kodeksu cywil-

nego, Przegląd Legislacyjny 003, nr

Mik C., Prawo do procesu w sprawach cywilnych w orzecznictwie Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka lat 90., Toruński Rocznik Praw Człowieka

i Pokoju –, Toruń , z. 3

Misiuk T., glosa do uchwały z lipca r. (III PZP /), Państwo i Prawo

, z.

Misiuk T., Pojęcie organizacji społecznych ludu pracującego, Państwo i Prawo ,

Mokry J., Czynności procesowe podmiotów dochodzących ochrony praw w postępo-

waniu cywilnym, Prawo CCXXV, Wrocław 3

Mokry J., glosa do uchwały z dnia czerwca r. (III CZP 0/), Przegląd

Sądowy , nr

Morawski L., Argumentacje, racjonalność prawa i postępowanie dowodowe, Toruń

Morawski L., Czy precedens powinien być źródłem prawa (w:) W kręgu problema-

tyki władzy, państwa i prawa. Księga jubileuszowa w 70–lecie urodzin Pro-

fesora Henryka Groszyka, Lublin

Morawski L., Domniemania a dowody prawnicze, Toruń

Morawski L., Dwa podejścia do prawa — kilka uwag (w:) Prawo i prawoznawstwo

wobec zmian społecznych, pod red. H. Rota, Wrocław 0

Morawski L., Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku prze-

mian, wyd. , Warszawa 000

Literatura

Morawski L., O dwóch sposobach definiowania pojęć w prawie, Acta Universitatis

Nicolai Copernici, Prawo XIX — Nauki Humanistyczno–Społeczne,

Toruń , z.

Morawski L., O pewnym rozumieniu prawa i faktu oraz niektórych jego zastosowa-

niach, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 0, z.

Morawski L., Proces sądowy a instytucje alternatywne (na przykładzie sporów

cywilnych), Państwo i Prawo 3, z.

Morawski L., Spór o model polityki prawa — ujęcie systemowe, Państwo i Prawo

, z.

Morawski L., Uzasadnianie i argumentowanie w postępowaniu dowodowym, Pań-

stwo i Prawo 3, z.

Morawski L., Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 000

Morawski L., Wykładnia w orzecznictwie sądów — komentarz, Toruń 00

Morawski L., Zasady prawa — komentarz krytyczny (w:) Studia z filozofii prawa,

pod red. J. Stelmacha, Kraków 00

Morek A., ADR — alternatywne metody rozwiązywania sporów w sprawach go-

spodarczych, Warszawa 00

Moskwa P., „Ułomne osoby prawne” — czy koniec zadawnionego sporu?, Przegląd

Ustawodawstwa Gospodarczego 00, nr

Möllers T.M.J., Wpływ Trybunału Sprawiedliwości na niemieckie prawo cywilne.

O prawie Trybunału Sprawiedliwości oraz sądów krajowych do rozwijania

prawa, Kwartalnik Prawa Prywatnego , z.

Muszyński Z., Nieostrość a porozumiewanie się (w:) Badania nad nieostrością.

Kierunki i tendencje. O nieostrości, „Realizm. Racjonalność. Relatywizm”,

pod red. Z. Muszyńskiego, Lublin

Naworski J., Problem „ogólnej” zdolności sądowej przed sądem gospodarczym (wy-

brane zagadnienia), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego ,

nr –3

Naziębło J., Zdolność sądowa i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywil-

nego PRL, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

, Seria Prawo, z. V

Norek E., Krajowy Rejestr Sądowy i postępowanie rejestrowe, Warszawa 00

Nowacki J., Materialne i formalne pojęcie praworządności, Państwo i Prawo ,

z. –

Nowak L., Interpretacja prawnicza. Studium z metodologii prawoznawstwa, War-

szawa 3

Nowak L., Malinowski A., Problemy modelowania w teorii prawa, Państwo i Pra-

wo , z.

Literatura

Obrębski R., Procesowe skutki utraty statusu podmiotu gospodarczego (rozważania

na tle uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1955 r., III CZP

128/95), Przegląd Sądowy , nr

Obrębski R., „Zdolność sądowa” jednostek organizacyjnych osób prawnych w świet-

le art. 479

k.p.c. (uwagi na tle orzeczeń Sądu Najwyższego), Przegląd Są-

dowy , nr

Oklejak A., Organizacje społeczne ludu pracującego w świetle przepisów k.p.c.,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Prawnicze ,

Opałek K., Wróblewski J., Zagadnienia teorii prawa, Warszawa

Opałek K., Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa

Osowy P., Problemy dotyczące dostosowania polskiego prawa sądowego cywilnego

do prawa europejskiego — ochrona praw i wolności na przykładzie prawa do

sądu, Rejent 000, nr

Patryas W., Definiowanie pojęć prawnych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,

Seria Prawo, nr 3

Patryas W., Elementy logiki dla prawników, Poznań

Pawłowski H.M., Aufgabe des Zivilprozesses, Zeitschrift für Zivilprozess ,

Heft –

Pawłowski T., Rodziny znaczeń i ich definiowanie, Studia Filozoficzne ,

Pawłowski T., Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, Warszawa

Pawłyszcze D., Podmioty gospodarcze — zagadnienia procesowe (I), Przegląd

Prawa Handlowego 3, nr

Pawłyszcze D., Podmioty gospodarcze — zagadnienia procesowe (II), Przegląd

Prawa Handlowego 3, nr

Pawłyszcze D., Spółki cywilne — zdolność prawna i sądowa — analiza orzeczeń

SN, Przegląd Prawa Handlowego , nr

Pazdan M., Podmioty bez osobowości prawnej po nowelizacji kodeksu cywilnego

z 2003 roku (w:) W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawo-

znawstwa. Księga jubileuszowa Profesora Bronisława Ziemianina, pod red.

M. Zielińskiego, Szczecin 00

Peczenik A., Stan obecny teorii i filozofii prawa w krajach zachodnich (w:) Studia

z filozofii prawa, pod red. J. Stelmacha, Kraków 003

Peczenik A., Wartość naukowa dogmatyki prawa. Praca z zakresu porównawczej

metodologii nauki prawa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskie-

go, CXXXVII, Prace Prawnicze, Kraków , z.

Perelman Ch., Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa

Literatura

Piasecki K., Antropologiczne i aksjologiczne podstawy prawa cywilnego procesowe-

go (w:) Filozofia prawa a tworzenie i stosowanie prawa. Materiały Ogólno-

polskiej Konferencji naukowej zorganizowanej w dniach 11 i 12 czerwca 1991

roku w Katowicach, pod red. B. Czecha, Katowice

Piasecki K., Postępowanie sporne rozpoznawcze, Warszawa 00

Piekarski M., Czynności materialnoprawne a procesowe w sprawach cywilnych,

Studia Prawnicze 3, nr 3

Pieńkos J., Polsko–francuski słownik prawniczy, Zakamycze 003

Pietrzkowski H., Prawo do sądu (wybrane problemy), Przegląd Sądowy ,

nr –

Pilipiec S., Teoretyczno–prawne aspekty zasady prawa do sądu, Annales Univers-

itatis Mariae Curie–Skłodowska, vol. XLVII, Sectio G, 000

Piszko R., Interpretacyjna rola zasad techniki prawodawczej (w:) Księga jubileuszo-

wa z okazji 15–lecia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szcze-

cińskiego, pod red. Z. Ofiarskiego, Szczecin 00

Piszko R., Rola urzędowych zbiorów techniki prawodawczej w kształtowaniu dyrek-

tyw wykładni prawa (w:) Filozofia prawa wobec globalizmu, pod red.

J. Stelmacha, Kraków 003

Płeszka K., Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez ich konsekwencje, Kraków

Pogonowski P., Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa

Pokora A., Zdolność upadłościowa, Przegląd Prawa Handlowego , nr

Postępowanie cywilne, pod red. H. Mądrzaka, wyd. , Warszawa

Przełęcki M., Pojęcia teoretyczne a doświadczenie (w:) Logiczna teoria nauki, War-

szawa

Pulka Z., Pojęcie władzy państwowej w prawoznawstwie PRL, Prawo CXC, Wroc-

ław 3

Pulka Z., Prawo jako fakt interpretacyjny w filozofii prawa R. Dworkina (w:)

Z zagadnień wykładni prawa, pod red. S. Kaźmierczyka, Acta Universi-

tatis Wratislaviensis No. 03, Prawo CCLXII, Wrocław

Pulka Z., Prawoznawstwo — opis — czy optymalizacja prawa?, Acta Universitatis

Wratislaviensis No. , Przegląd Prawa i Administracji , t. XLIII,

Wrocław 000

Pulka Z., Struktura poznania filozoficznego w prawoznawstwie, Prawo CCXCIII,

Wrocław 00

Rabault H., Granice wykładni sędziowskiej, Warszawa

Radbruch G., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa

Literatura

Radwański Z., Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego

przeprowadzonych ustawą z dnia 13 lutego 2003 r., Przegląd Sądowy 003,

nr –

Radwański Z., Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa

Radwański Z., Zieliński M., Uwagi de lege ferenda o klauzulach generalnych

w prawie prywatnym, Przegląd Legislacyjny 00, nr

Reputakowski P., Zagadnienie nieostrości w filozofii języka i teorii prawa (w:)

Badania nad nieostrością. Kierunki i tendencje. O nieostrości, „Realizm. Ra-

cjonalność. Relatywizm”, pod red. Z. Muszyńskiego, Lublin

Resich Z., Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach cywilnych, Warszawa

Resich Z., Istota procesu cywilnego, Warszawa

Resich Z., Poznanie prawdy w procesie cywilnym, Warszawa

Resich Z., Przesłanki procesowe, Warszawa

Resich Z., Stosunek prawnoprocesowy (w:) Wstęp do systemu prawa procesowego

cywilnego, pod red. J. Jodłowskiego, Ossolineum

Roth H., Die Vorschläge der Kommision für ein europäisches Zivilprozeßgesetzbuch

— das Erkenntnisverfahren, Zeitschrift für Zivilprozess , Heft 3

Roussillon H., Le Conseil Constitutionnen: une institution menacee?, Droit Ecrit

(Revue de la Faculte de Droit de Toulouse) 00, nr

Sadurski W., Status jednostki w prawie: refleksje filozoficzno–prawne na temat

prawowitości demokracji proceduralnej (w:) Prawa stają się prawem. Status

jednostki a tendencje rozwojowe prawa, pod red. M. Wyrzykowskiego,

Warszawa 00

Sarkowicz R., Koherencja tekstu prawnego w świetle koncepcji poziomowej inter-

pretacji tekstu prawnego (w:) Język. Prawo. Społeczeństwo, pod red. nauk.

E. Malinowskiej, Opole 00

Sarkowicz R., Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Uniwersytet Jagielloń-

ski, rozprawy habilitacyjne nr 0, Kraków

Sarnecki P., Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej — Komentarz III, pod red. nauk.

L. Garlickiego, Warszawa 003

Sawczuk M., O celach i funkcjach postępowania cywilnego procesowego i nieproce-

sowego (niespornego) (w:) Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza,

pod red. A. Marciniaka, Łódź

Sawczuk M., Ogólne i ścisłe związki prawa cywilnego procesowego z materialnym

(w:) Z zagadnień prawa cywilnego Profesorowi Andrzejowi Stelmachowskie-

mu, pod red. J. Ledzińskiego Białystok

Literatura

Sawczuk M., Teoria procesu cywilnego (w:) Polska lat dziewięćdziesiątych. Prze-

miany Państwa i prawa, t. , pod red. L. Antonowicza, H. Groszyka,

M. Sawczuka, W. Skrzydły, T. Bojarskiego, Lublin

Sawczuk M., Unormowanie procesowe, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania

Prawa Sądowego , z.

Sawczuk M., Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 3

Sawczuk M., Zdolność procesowa w projekcie k.p.c., Nowe Prawo , nr

Sawczuk M., Zdolność sądowa według kodeksu postępowania cywilnego (ze szcze-

gólnym uwzględnieniem zdolności sądowej organizacji, o których mowa w art.

64§2 k.p.c.), Nowe Prawo , nr

Schack M., Wechselwirkungen zwischen europäischen und nationalen Zivilpro-

zessrecht, Zeitschrift für Zivilprozess , Heft 3

Schaff A., Język a poznanie, Warszawa

Siedlecki W., Czynności procesowe, Państwo i Prawo , z.

Siedlecki W., Istota procesu cywilnego z punktu widzenia interesów państwa i jed-

nostki, Państwo i Prawo , z. –

Siedlecki W., Kodeks cywilny a naczelne zasady procesowe postępowania cywilnego,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, CCCXLVI Prace

z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej , z.

Siedlecki W., Nieważność procesu cywilnego, Warszawa

Siedlecki W., Jodłowski J., Postępowanie cywilne, Warszawa

Siedlecki W., Świeboda Z., Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, wyd. 3, War-

szawa 00

Siedlecki W., Prawo procesowe cywilne a prawo cywilne materialne, Krakowskie

Studia Prawnicze , z. 3–

Siedlecki W., Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego, Państwo i Prawo ,

Skąpski J., glosa do uchwały Sądu Najwyższego z grudnia0 r. (III CZP

/0), Przegląd Sądowy , nr

Skowrońska E., glosa do uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia

grudnia 0 r. (III CZP /0), Państwo i Prawo , z.

Słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Anderskiej, Z. Łempickiej,

Warszawa

Smolak M., Zmiana paradygmatu interpretacyjnego w okresie transformacji ustro-

jowej w Polsce, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny ,

z. 3–

Sołtysiński S., Szajkowski A., Szumański A., Szwaja J., Kodeks spółek handlowych

— Komentarz, t. I, Warszawa 00

Literatura

Sójka–Zielińska K., Drogi i bezdroża prawa, Ossolineum 000

Stawecki T., O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa (w:)

Teoria i praktyka wykładni prawa, red. tomu P. Winczorek, Warszawa

Stelmach J., Brożek B., Metody prawnicze, Zakamycze 00

Stelmach J., Teoria prawa, wyd. , Kraków

Stelmach J., Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków

Stelmachowski A., Prawotwórcza rola sądów (w świetle orzecznictwa sądowego),

Państwo i Prawo , z. –

Stelmachowski A., Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa

Stelmachowski A., Zasada jedności prawa cywilnego. Teoria i praktyka, Acta Uni-

versitatis Nicolai Copernici, Prawo XX — Nauki Humanistyczno–Spo-

łeczne , z.

Stępień T., Stępień K., Spółki handlowe w świetle orzecznictwa, Toruń 00

Sulikowski A., Konstytucja w systemie źródeł prawa V Republiki Francuskiej, Pra-

wo CCLXXXVI, Wrocław 003

System prawa administracyjnego, t. III, pod red. T. Rabskiej, J. Łętowskiego,

Wrocław

System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, pod red. S. Grzybowskiego, Warsza-

System prawa prywatnego. Prawo cywilne — część ogólna, pod red. Z. Radwań-

skiego, t. II, Warszawa 00

Szajkowski A., Prawo spółek handlowych, wyd. 3, Warszawa 000

Szarek R., glosa do uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 0 lutego 000 r.

(III CZP /), OSN 000, nr

Szerer E., Zagadnienie chuligaństwa w projekcie kodeksu karnego, Państwo i Pra-

wo , z.

Sychowicz M., Zmiany w kodeksie postępowania cywilnego dotyczące zdolności

sądowej, Przegląd Sądowy , nr 3

Świeboda Z., Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, wyd. , Warszawa

Targosz T., Nadużycie osobowości prawnej, Zakamycze 00

Tokarczyk R., Współczesne kultury prawne, Zakamycze 00

Topolski J., Metodologia historii, Warszawa

Trammer H., Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 0

Trammer H., O właściwe miejsce dla „czystych” norm materialnych prawa cywil-

no–jurysdykcyjnego (na marginesie prac nad kodyfikacją prawa cywilnego),

Przegląd Notarialny , t. , z. I–II

Literatura

Viehweg T., Topik und Jurisprudenz, München

Wagner G., Grundprobleme der Parteifähigkeit, Zeitschrift für Zivilprozeß 00,

Heft 3

Waligórski M., Gwarancje wykrycia prawdy w procesie cywilnym, Państwo i Pra-

wo 3, z. –

Waligórski M., Proces cywilny. Funkcja i struktura, Warszawa

Walter D., Reform des internationalen Zivilprozessrechts in Italien, Zeitschrift für

Zivilprozess , Heft

Waltoś S., Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego, Zeszyty

Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, CCCXXV Prace Prawnicze

, z.

Waśkowski E., Istota procesu cywilnego, Polski Proces Cywilny 3

Waśkowski E., O projekcie kodeksu procedury cywilnej, Palestra , z.

Waśkowski E., Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 3

Waśkowski E., Skarga, powództwo i prawo do ochrony sądowej, Polski Proces

Cywilny 3

Waśkowski E., System procesu cywilnego. Wstęp teoretyczny. Zasady racjonalnego

ustroju sądów i procesu cywilnego, Wilno 3

Waśkowski E., Teoria wykładni prawa cywilnego. Metodologia dogmatyki cywili-

stycznej w zarysie, Warszawa 3

Wąsek A., Związki prawa karnego materialnego z procedurą karną, Studia Iuridi-

ca , t. XXXIII

Wengerek E., Pojęcie, przedmiot i przesłanki postępowania egzekucyjnego i zabez-

pieczającego (w:) Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, pod red.

J. Jodłowskiego, Warszawa–Wrocław

Wiśniewski L., Gwarancja praw i wolności człowieka i obywatela w przyszłej kon-

stytucji (w:) Prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela w nowej

polskiej konstytucji, pod red. Z. Kędzi, Poznań 0

Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, Warszawa

Włodyka S., Zdolność sądowa i procesowa w nowym ustawodawstwie cywilnym,

Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego , nr

Wojciechowski B., Dyskrecjonalność sędziowska. Studium teoretycznoprawne,

Toruń 00

Wojciechowski B., Dyskursywny model sądowego stosowania prawa — wybrane

aspekty (w:) Filozofia prawa wobec globalizmu, pod red. J. Stelmacha,

Kraków 003

Wojtyczek K., Granice ingerencji ustawodawczej w sferę praw człowieka w Konsty-

tucji RP, Zakamycze

Literatura

Woleński J., Język prawny w świetle współczesnych metod analizy semantycznej,

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Prawnicze ,

z. 3

Woleński J., Wstęp. Harta pojęcie prawa (w:) H.L.A. Hart, Pojęcie prawa, Warsza-

Wolter A., glosa do orzecznictwa Sądu Najwyższego — Izba Cywilna z dnia

marca r. (I CR /), Orzecznictwo Sądów Polskich ,

Wolter A., Osobowość prawna jednostek budżetowych, Państwo i Prawo ,

Wolter A., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa

Wronkowska S., Zieliński M., Komentarz do zasad techniki prawodawczej, War-

szawa 00

Wronkowska S., Zieliński M., Problemy i zasady redagowania tekstów prawnych,

Warszawa 3

Wronkowska S., Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań

Wróblewski J., Język prawny a teoria dogmatyki prawa, Państwo i Prawo ,

Wróblewski J., Łatwe i trudne przypadki orzecznictwa Sądu Najwyższego, Studia

Prawno–Ekonomiczne , t. XLII

Wróblewski J., Materialne i proceduralne aspekty prawa w teorii prawa, Studia

Prawno–Ekonomiczne 0, t. XLV

Wróblewski J., Poziomy uzasadniania decyzji prawnej, Studia Prawno–Ekono-

miczne , t. XL

Wróblewski J., Proceduralne wartości prawa, Studia Prawno–Ekonomiczne ,

t. XXVII

Wróblewski J., Reguły prawne w analitycznej teorii prawa, Studia Prawno–Eko-

nomiczne , t. XXXIV

Wróblewski J., Sądowe stosowanie prawa, Warszawa

Wróblewski J., Sądowe stosowanie prawa a prawotwórstwo, Państwo i Prawo ,

Wróblewski J., Stosowanie prawa (model teoretyczny), Państwo i Prawo 0,

z. 3

Wróblewski J., Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Wrocław

Wróblewski J., Wartości a decyzja sądowa, Ossolineum 3

Zedler F., Prawo upadłościowe i układowe, wyd. , Toruń

Zedler F. (w:) Wprowadzenie (do:) Prawo upadłościowe i naprawcze, Zakamycze

003

Literatura

Zieliński A., Funkcje prawa cywilnego, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania

Prawa Sądowego, Warszawa

Zieliński A., Postępowanie przed NSA w świetle „prawa do sprawiedliwego procesu

sądowego”, Państwo i Prawo , z.

Zieliński M., Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań

Zieliński M., Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Uniwersytet im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu, Seria Prawo, nr , Poznań

Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 00

Zieliński M., Wyznaczniki reguł wykładni prawa, Ruch Prawniczy, Ekonomicz-

ny i Socjologiczny , z. 3–

Ziembiński Z., Deskrypcjonistyczna i rekonstrukcjonistyczna analiza języka w pra-

woznawstwie, Studia Prawnicze , z. 3–

Ziembiński Z., Logika praktyczna, wyd. XXI, Warszawa

Ziembiński Z., O metodzie analizowania „stosunku prawnego”, Państwo i Prawo

, z. 3

Ziembiński Z., O pojmowaniu pozytywizmu i prawa natury, Warszawa 3

Ziembiński Z., Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 0

Ziembiński Z., Rodzaje sporów w prawoznawstwie, Studia Metodologiczne ,

Ziembiński Z., Tworzenie a stanowienie i stosowanie prawa, Ruch Prawniczy

Ekonomiczny i Socjologiczny 3, z.

Zimmermann R., Dziedzictwo Savigny’ego. Historia prawa, prawoznawstwo po-

równawcze i kształtowanie się europejskiej nauki prawa, Kwartalnik Prawa

Prywatnego 00, z.

Zirk–Sadowski M., Pozytywizm prawniczy a filozoficzna opozycja podmiotu i przed-

miotu poznania (w:) Studia z filozofii prawa, pod red. J. Stelmacha, Kraków

003

Zirk–Sadowski M., Prawo a uczestniczenie w kulturze, Łódź

Zirk–Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa, Zakamycze 000

Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz und den Einführungsgesetzen

mit Internationalem Zivilprozeßrecht, Mustern für Anträge, Klagen und

Entscheidungen, Kostenanmerkungen, begründet von R. Zöller, Verlag

Dr. Otto Schmidt kg, Köln

Znamierowski C., Podstawowe pojęcia prawa, t. I, wyd. , Poznań 3

Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, pod red. A. Kozaka,

Wrocław 000

Literatura

Żabiński Z., Spółka jawna jako podmiot prawa, Przegląd Notarialny ,

nr –0

Żuławska Cz., Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa

Wykaz orzeczeń

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia czerwca 000 r., K 3/, OTK

000, nr , poz.

Uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia maja 000 r., FPS

/00, ONSA 00, nr , poz.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia listopada r., C /, OSNC ,

nr II–III, poz.

Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia grudnia r., C 3/, Państwo

i Prawo , z. , s. 0

Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia października 0 r., Ł.C. 0/0,

Państwo i Prawo , z.

Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia marca r., II CR 3/, Nowe

Prawo , nr

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia marca r., I CR /, OSNC ,

nr , poz. 3

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia lipca r., III PZP /, OSNC ,

nr , poz.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 0 kwietnia r., I CZ /, OSNC

, nr –, poz.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia stycznia r., IV CR /,

OSNC , nr 0, poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia grudnia r., III CZP /, OSNC

, nr , poz. 0

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia listopada r., III CZP /, OSNC

0, nr , poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 0 stycznia 0 r., III CZP /, OSNC

0, nr , poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia grudnia 0 r., III CZP /0, OSNC

, nr , poz. 3

Wykaz orzeczeń

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia kwietnia r., III CZP 3/, OSNC

, nr , poz. 0

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia czerwca r., III CZP 0/, OSNC

, nr , poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia stycznia 3 r., III CZP /, OSNC

3, nr , poz. 0

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 3 r., III CZP /, OSNC

3, nr 0, poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia maja 3 r., CZP /3, OSNC ,

nr , poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia lipca 3 r., III CZP /3, OSP ,

z. , poz. 0

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia lipca 3 r., III CZP /3, OSNC ,

nr , poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia października r., III CZP /,

OSNC , nr 3, poz. 0

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 0 czerwca r., III ARN /,

OSNP , nr , poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia stycznia r., III CZP /, OSNC

, nr , poz. 3

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia grudnia r., III CKN 3/,

OSNC , nr –, poz.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia maja r., I CKN /, OSNC ,

nr , poz.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia lutego r., I CKN /, OSNC

, nr –, poz.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia kwietnia r., I CKN 0/, OSNC

, nr , poz. 3

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia lipca r., V KZ 3/, OSNKW

, nr –0, poz. 3

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 0 lutego 000 r., III CZP /, OSNC

000, nr –, poz. 3

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia marca 000, T CKN /,

OSNKW 000, nr 3–, poz.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia listopada 00 r., III CZP /0, OSNC

003, nr –, poz. 0

Wykaz orzeczeń