Rozdział III Instytucjonalizacja Działalności Społecznej: Od Rewolucji Przemysłowej Do Wybuchu II Wojny Światowej

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... CzęśćII

STĘP

Historycy społeczni, a także badacze innych dyscyplin naukowych nie poświęcili dotąd
należytej  uwagi  dziejom  dobroczynności  w  Europie.  Niniejsze  studium  ma  na  celu
przedstawienie  bogatego  lecz  –  można  odnieść  wrażenie  –  zapomnianego  nieco
dziedzictwa  kilkusetletniej historii europejskiej działalności dobroczynnej.
Jej  znaczenie  dla  rozwoju  wszystkich  bez  wyjątku  podstawowych  usług  społecznych
pozostawało jednak w ciągu ostatniego półwiecza w cieniu dynamicznie rozwijającego
się państwa opiekuńczego.
Znamienne  jest,  że  w  końcu  naszego  stulecia  organizacje  społeczne  przeżywają  swój
renesans w wielu krajach, w tym także w Polsce.
Wbrew powszechnej opinii zorganizowana działalność społeczna w Polsce nie jest jed-
nak  wyłącznie  wynikiem  przełomu  lat  1989-1990.  Historia  działalności  dobroczynnej
ma  wielowiekową  tradycję  na  ziemiach  polskich,  ściśle  związaną  z  tradycją  chrześci-
jańską średniowiecznej Europy.
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się pod wpływem chrześcijańskiej
kultury dobroczynności i zachodnich modeli instytucji charytatywnych i oświatowych.
Celem niniejszego studium jest rekonstrukcja historyczna działalności dobroczynnej w
zachodnim kręgu kulturowym i w Polsce.
Analiza  porównawcza  służy  próbie  wyodrębnienia  bardziej  uniwersalnych  oraz
swoistych  czynników,  które  począwszy  od  Średniowiecza  w  kolejnych  epokach  his-
torycznych  miały  wpływ  na  powstanie  i  rozwój  religijnych  i  świeckich  organizacji  w
Polsce na tle wybranych krajów Zachodu.
Celem  porównań  międzynarodowych  jest  także  próba  określenia  czynników  od-
powiedzialnych za ukształtowanie się w kolejnych epokach historycznych odmiennych
modeli relacji między organizacjami dobroczynnymi a ciałami publicznymi w krajach
objętych analizą, tzn. we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii oraz Polsce i USA.
Chodzi także o odpowiedź na bardzo aktualne pytanie, co sprzyja wykształcaniu się w
krajach zachodnich modelu „pomocniczości” państwa, tj. tendencji powierzania organi-
zacjom pozarządowym oraz rynkowi realizacji coraz większego zakresu zadań public-
znych w związku z transformacja powojennego państwa opiekuńczego.
Wydaje  się,  że  upowszechnienie  w  Polsce  doświadczeń  krajów  zachodnich  na  temat
możliwości ale i ograniczeń organizacji pozarządowych w procesie modyfikacji powo-
jennej  doktryny  publicznej  asekuracji  socjalnej  może  być  pomocne  w  trakcie  mającej
obecnie miejsce w Polsce rekonstrukcji modelu polityki społecznej.
Niestety  dotychczasowe  reformy  społeczne  w  Polsce  zmierzają  bardziej  w  kierunku
„urynkowienia” polityki społecznej i jej komercjalizacji, aniżeli traktowania organizacji
społecznych jako alternatywy wobec publicznych instytucji świadczenia usług, w myśl
zasady pomocniczości. Przedstawione w niniejszym studium doświadczenia takich kra-
jów, jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone wskazują, że pub-
licznemu finansowaniu usług nie musi towarzyszyć monopol publicznych służb społec-
znych.  Organizacje  pozarządowe  w  krajach  zachodnich  zarządzają  bowiem  nie  tylko
tymi usługami społecznymi, które same finansują, ale realizują także te zadania polityki
społecznej,  co  do  których  istnieje  obowiązek  ustawowy  usług  i  świadczeń  ze  strony
państwa.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... CzęśćII

DZIEJE ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH W POLSCE

I W KRAJACH ZACHODNICH:

OD REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ

DO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ

Druga połowa XVIIIw. otwiera nowy, najdłuższy etap w dziejach zorganizowanej działalno-
ści społecznej w Europie i Ameryce, który trwa przez dwa stulecia, do wybuchu II wojny świa-
towej. Na etap ten przypada okres Oświecenia, epoka rewolucji przemysłowej oraz kryzys de-
mokracji liberalnej. Uprzemysłowienie w XVIII i XIX stuleciu przyniosło nie spotykane w po-
przednich  epokach  zjawisko  masowego  pauperyzmu  -  ożywiając  ideę  świeckiej  filantropii  w
Europie  i  Ameryce,  lecz  uwidaczniając  zarazem  potrzebę  podjęcia  zorganizowanych  działań
opiekuńczych przez państwo.
Odpowiedzią na wyzwania rewolucji przemysłowej była doktryna nowej filantropii, czerpiąca
swoje inspiracje z oświeceniowych idei humanitaryzmu akcentujących związek między rozwo-
jem  społecznym  a  solidarnością  między  ludźmi.  Źródłem  XVIII-wiecznej  filantropii  jest więc
zarówno  nakaz  chrześcijańskiego  miłosierdzia,  jak  i  potrzeba  wyrażenia  solidarności  wobec
ubogich  współobywateli.  W  tym  okresie  ma  miejsce  wydatne  poszerzenie  bazy  społecznej
świeckiej filantropii.
W wieku XVIII i XIX rozwijają się, powstające z inspiracji laickich, organizacje filantropijne,
co nie przeszkadza kontynuacji wielu tradycyjnych form działalności charytatywnej. Powstają
także publiczne instytucje opiekuńcze. Trudno by jednak zgodzić się z opinią
B. Geremka, że wszystkie te formy instytucjonalnej opieki nawzajem się uzupełniały

, bowiem

np. we Francji zaraz po rewolucji władze Republiki odmówiły organizacjom społecznym –
świeckim i religijnym - prawa do działalności, o czym piszę szerzej w dalszej części tego roz-
działu.
W tym okresie zaczynają zarysowywać się różnice między krajami w zakresie wzajemnych
relacji instytucji filantropijnych i władz publicznych, które w XIX, a zwłaszcza w XX stuleciu
przyczynią się do ukształtowania odmiennych modeli polityki społecznej oraz zróżnicowanych
relacji między państwem a organizacjami społecznymi.
Ruch nowej filantropii jako element ruchu reform społecznych w ówczesnej Europie i Ame-
ryce angażował się także w działalność opiekuńczą oraz humanitarną na rzecz poprawy sytuacji
więźniów, chorych oraz zniesienia niewolnictwa i uzyskania praw wyborczych dla kobiet i ro-
botników

. Na ten temat piszę szerzej w dalszej części tego rozdziału.

Ten okres jest także przełomowy z punktu widzenia interwencjonizmu państwowego w dzie-
dzinie  społecznej.  Wprawdzie  już  od  XVIw.,  kiedy  zapoczątkowano  ruch  miejskiej  reformy
szpitali i przytułków, a także częściową laicyzację instytucji charytatywnych, zwiększa się rów-
nież  zakres interwencjonizmu państwowego, zgodnie z doktryną nowej dobroczynności inspi-
rowaną motywami religijnymi oraz swoistą symbiozą miłosierdzia i penalizacji, a sprawy opieki
społecznej  i  jej  reformy  stają  się  elementem  ideologii  państwa  nowożytnego

, to dopiero w

XVIII stuleciu stopniowo wykształca się koncepcja państwowej polityki społecznej rozumianej
jako rozwój instytucji publicznej opieki oraz nadzoru państwa nad instytucjami i organizacjami
filantropijnymi.
Oprócz dotychczasowy

ch reaktywnych form interwencji państwa na problem ubóstwa, pole-

gających na realizacji przymusu pracy, pod wpływem myśli oświeceniowej znaczenia nabiera
także renesansowy postulat aktywnego przeciwdziałania ubóstwu w postaci rozwoju szkolnic-
twa, w tym charytatywnego, służących socjalizacji ubogich i wpajaniu etyki pracy.

runs-

Geremek, Litość i Szubienica. Dzieje Nędzy i Miłosierdzia, cyt. wyd., s.290.

Robert H. Bremner, Giving Charity and Philanthropy in History, Transaction Publishers, New B

wick
and London, 1996, s. XII.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Geremek, Litość i Szubienica. Dzieje Nędzy i Miłosierdzia, cyt. wyd., s. 243.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Konieczność  interwencjonizmu  państwowego  dostrzegał  Monteskiusz,  wskazując,  że:  „Pań-
stwo  musi  zagwarantować  każdemu  obywatelowi  środki  egzystencji  w  postaci  wyżywienia,
odpowiedniego  ubrania  i  zdrowych  warunków  życia”

. Francuscy encyklopedyści postulowali

zapewnienie ubogim prawa do pracy – w ten sposób w rodzącej się wówczas koncepcji polityki
społecznej pojawia się postulat nowej formy interwencjonizmu państwa – wprowadzenie prawa
do pracy – prócz dotychczasowego egzekwowania przymusu pracy.
W  drugiej  połowie  XIX  wieku  ma  także  miejsce  historyczna  zmiana  doktryny  leseferyzmu.
Nawet  doktryna  nowej  filantropii  nie  może  już  bowiem  sprostać  narastającym  problemom
społecznym i stanowić alternatywy dla aktywności państwa w sprawach opiekuńczych. W wy-
niku  konfliktów  społecznych  spowodowanych  pogłębiającą  się  kwestią  socjalną  następują
przemiany doktryny liberalizmu. W ramach nurtu liberalnego doszło wówczas do podziałów i
rozwoju nurtu określanego jako  nowy liberalizm

. Nowy program liberalny wyrastał z przeko-

nania    o  potrzebie  modyfikacji  głównych  założeń  liberalizmu  w  obliczu  problemów  kapitali-
zmu.  Ponadto  jednak,  jak  zauważa  R.  Skarzyński,  nowy  liberalizm  odnosił  się  nie  jedynie do
kwestii redystrybucji dochodu narodowego, ale także podejmował problemy wolności jednostki
i dobra wspólnego oraz funkcji państwa.
W  Wielkiej  Brytanii  na  przełomie  XIX  i  XX  stulecia  rzecznikami  nowego  liberalizmu  byli
Thomas Hill Green i Leonard Hobhouse. Pierwszy z myślicieli wskazywał na pierwszorzędne
znaczenie dobra wspólnego i potrzebę jego ochrony przez państwo. Wolność, argumentował T.
Green, choć jest wartością najwyższą, nie może być określana jedynie  w kategoriach interesu
partykularnego oraz jako brak przymusu i ograniczeń. „Dlatego regulacje wolności prowadzone
w interesie dobra wspólnego są potrzebne i jednostka nie może się im przeciwstawić”

. Rów-

nież L. Hobhouse krytykując klasyczny leseferyzm wskazywał, że doktryna wolnego rynku oraz
własność to zaledwie części składowe efektywnie funkcjonującego ładu społecznego. Sprawne
funkcjonowanie  ładu  społecznego  wymaga  bowiem  istnienia  systemu  wartości  oraz  interwen-
cjonizmu państwa w postaci zapewnienia prawa do pracy i właściwego wynagrodzenia. Dodaj-
my, że w Wielkiej Brytanii propagowaniem zasad nowego liberalizmu, opowiadającego się za
uznaniem  problemów  robotniczych  w  imię  pokoju  społecznego,  zajmowały  się  organizacje
społeczne,  takie  jak  ruch  domów  osiedleńczych,  o  czym  szerzej  jest  mowa  w  dalszej  części
rozdziału.
Z kolei w

Niemczech wpływy liberalizmu zaznaczyły się wyraźnie w drugiej połowie XIXw.

Głównym  przedstawicielem  liberalizmu  niemieckiego  końca  XIXw.  był  Friedrich  von  Nau-
mann,  rzecznik  liberalizmu  socjalnego.  Podobnie  jak  nowi  liberałowie  w  Wielkiej  Brytanii,
Naumann  postulował  także    porozumienie  kapitalistów  i  robotników  w  imię  pokoju  społec-
znego,  upatrując    w  państwie  rzecznika  ładu  społecznego.  Wobec  pogłębiającej  się  kwestii
socjalnej,  a  w  konsekwencji  umacniającego  się  ruchu  robotniczego  oraz  powstających  związ-
ków zawodowych i lewicowych partii politycznych, rzecznicy liberalizmu socjalnego w Niem-
czech opowiadali się za wprowadzeniem ustawodawstwa społecznego jako instrumentu stabili-
zacji politycznej. Ustawowe ubezpieczenia społeczne wprowadzone przez rząd kanclerza Otto
von  Bismarcka  w  okresie  Cesarstwa  Niemieckiego  w  końcu  XIX  stulecia  stanowiły  na-
jpoważniejszą  rekonstrukcję  klasycznej  doktryny  liberalnej  w  dziewiętnastowiecznej  Europie,
zapoczątkowując interwencjonizm państwowy w sferze socjalnej na nie spotykaną dotąd skalę
oraz tworząc podstawy dla państwowej polityki społecznej w XX wieku.
Wraz z wprowadzeniem ubezpieczeń społecznych początkowo w Niemczech, a w pierwszych
dekadach  XX  stulecia    w  Anglii,  w  Polsce  i  we  Francji,  a  także  w  Stanach  Zjednoczonych
kończy się epoka bez precedensu, trwająca kilka stuleci, w której działania  filantropijne i dzia-
łalność  publicznej  opieki  społecznej  były  jedynymi  instytucjami  zapewniającymi  pomoc  na-
juboższym i otwiera się nowy rozdział w historii zorganizowanej działalności społecznej i in-

Archambault, tamże , s. 26.

Ryszard Skarzyński, Główne Idee Polityczne Ordoliberalizmu, w: Studia nad Liberalizmem, red.

Ryszard Skarzyński, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995, s. 78.

Tamże, s 79.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

terwencjonizmu państwa w sprawach ochrony socjalnej. W końcu XIX stulecia i w początkach
XX  wieku  w  krajach  europejskich  narasta  przekonanie,  że  na  postępujące  konflikty  i
nierówności  społeczne  związane  z  rozwojem  gospodarki  kapitalistycznej  musi  reagować  pań-
stwo, gdyż sama działalność organizacji społecznych nie stanowi już wystarczającej odpowiedzi
instytucjonalnej na obecność kwestii socjalnych.
Oprócz formułowania  postulatów dotyczących interwencji państwa w dziedzinie społecznej
w ramach nurtu nowego liberalizmu próbowano bronić także podstawowych założeń klasycznej
doktryny  liberalnej.  Reprezentantem  nurtu  ortodoksyjnego  liberalizmu  jest  Herbert  Spencer,
zdecydowany  przeciwnik  interwencjonizmu  państwa  w  dziedzinie  ochrony  socjalnej.  Zwolen-
nicy ortodoksyjnego liberalizmu znaleźli korzystne warunki  dla rozwoju tego nurtu liberalizmu
w Ameryce. Brak silnego ruchu robotniczego z jednej strony oraz gloryfikacja indywidualizmu
z drugiej strony sprawiły, że w Ameryce w końcu ubiegłego stulecia i w pierwszych dekadach
XXw.  wpływy  leseferyzmu  nie  były  kwestionowane.  Nie  oznacza  to  wcale,  że  amerykański
liberalizm, gloryfikując wolność i prawa jednostki wywiedzione z praw natury, promował ego-
izm.  Idea  wolności  kształtowała  się  bowiem  w  dużej  mierze  pod  wpływem  klasycznej  myśli
republikańskiej. Jak podkreśla S. Filipowicz: „Wzory klasycznego republikanizmu, do których
wiek XVIII z entuzjazmem powracał, skłaniały do łączenia idei wolności z koncepcją obywatel-
skiego współdziałania”

W  XVIII  i  XIXw.  oraz  w  początkach  XX  stulecia  istnieją  jednak  znaczne  różnice  między
poszczególnymi krajami co do zakresu obywatelskiego współdziałania oraz zasięgu zorganizo-
wanej działalności społecznej i publicznej. Tym zagadnieniom poświęcone są dalsze rozważa-
nia tego rozdziału.
Jak  była  ju

ż o tym mowa, we Francji po rewolucji 1789r. władze publiczne praktycznie w

całości  przejęły  funkcje  organizacji  społecznych.  W  szczególności  lata  1791-1901,  na  które,
według źródeł francuskich, przypada drugie stadium w rozwoju organizacji społecznych w tym
kraju,  charakteryzuje wzmożony interwencjonizm państwa w sferze zaspokajania potrzeb spo-
łecznych. Państwo przejęło na siebie odpowiedzialność za warunki życia obywateli. Nastąpiła
wówczas sekularyzacja wielu instytucji dobroczynnych, zgodnie z postulatami oświeceniowymi
wprowadzono obowiązek bezpłatnej i świeckiej edukacji publicznej.
Okres  od  wybuchu  Rewolucji  Francuskiej  do  wprowadzenia  prawa  o  stowarzyszeniach  w
1901r.  –  jak  pisze  Archambault  –  znamionują  burzliwe  wydarzenia  i  drastyczne  ograniczenia
zinstytucjonalizowanej  działalności  społecznej.  Okres  lat  1789-1901  we  wzajemnych  kontak-
tach  rządu  i  organizacji  społecznych  można  określić  mianem  okresu  konfrontacji.  Od  czasu
rewolucji 1789r. niemal wszystkie instytucje społeczne stały się obiektem ataku ze strony władz
Republiki.  I  tak  na  mocy  dekretu  d’Allarda  z  1791r.  zdecydowanie  ograniczono  działalność
cechów  rzemieślniczych.  W  tymże  roku  uchwalono  ustawę  Le  Chapelier,  która  zakazywała
działalności  zakonom,  szkołom  katolickim  oraz  organizacjom  dobroczynnym  i  szpitalom  pry-
watnym,  a  także  wszystkim  innym  stowarzyszeniom  istniejącym  w  okresie  poprzedniego  An-
cien  Regime’u,  prócz  klubów  politycznych.  Organizacje  te  zostały  potraktowane  jako  relikty
feudalizmu oraz panowania duchowieństwa i zostały zakazane.
Według Archambault ustawa Le Chapelier była w istocie aktem deregulacji, mającym na celu
ograniczenie wpływu zrzeszeń zawodowych i zapewnienie swobody rozwoju przemysłu. Jednak
w rezultacie tej decyzji z życia społecznego zniknęły organizacje o wielkiej roli uspołeczniają-
cej i edukacyjnej, będące w owym czasie jedyną poza rodziną instytucją pomocy wzajemnej

Jednak od początku XIX stulecia - wraz z rozwojem przemysłu i pojawieniem się kwestii
socjalnej na skutek braku regulacji warunków pracy robotników i pauperyzacji wywołanej wy-
padkami przy pracy, bezrobociem i chorobami - miało miejsce stopniowe odradzanie się sto-
warzyszeń i towarzystw pomocy wzajemnej, które ze względu na istniejące wówczas restrykcje

Stanisław Filipowicz, Wolność, Wspólnota, Władza, w: Studia nad Liberalizmem, red. Ryszard

Skarzyński, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995, s. 28.

Archambault, tamże, s. 24

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

zrzeszania się przyjmowały postać tajnych organizacji i współdziałały z również działającym w
ukryciu  ruchem  robotniczym.  Przede  wszystkim  w  ośrodkach  miejskich  powstawały  kluby
społeczne, organizacje pomocy robotnikom oraz katolickie organizacje dobroczynne dla młod-
zieży, a także organizacje świadczące podstawową pomoc medyczną.
W okresie monarchii konstytucyjnej (1815-1848) nastąpiła pewna poprawa warunków funk-
cjonowania  Kościoła  i  zakonów,  które  odzyskały  prawo  organizowania  stowarzyszeń  oraz
prowadzenia  szkół podstawowych i  średnich. W tym czasie rozwijały  się  także autoryzowane
przez  państwo  wolnomularskie  Towarzystwa  filantropijne  Societe  philantropique),  z  których
inicjatywy  powstało  wiele  instytucji  dobroczynnych,  zajmujących  się  m.in.  organizowaniem
posiłków  dla  najuboższych  (soupes  populaires).  Ponadto  częściowo  przywrócono  możliwość
działalności towarzystwom pomocy wzajemnej, ale wyłącznie tym, które nie były powiązane z
ruchem robotniczym

W toczącej się wówczas debacie nad możliwością rozwiązań kwestii robotniczej zarysowały
się dwa stanowiska ideologiczne. Zgodnie z pierwszym, reprezentowanym przez Towarzystwo
Filantropijne  i  ekonomistę  J.B.  Saya:  „<...>  społeczeństwo  nie  musi  wspierać  swoich
członków”,  bowiem  „<...>  zapewnienie  ubogim  prawa  do  pomocy  stanowi  zagrożenie  praw
własności  i  sprzyja  komunizmowi;  nierówność  -  nie  oznacza  niesprawiedliwość”

. Z kolei

francuscy utopijni socjaliści, jak Saint-Simon, Fourier, Proudhon, Buchez, Blanqui, upatrywali
możliwości rozwiązania kwestii robotniczej w alternatywnym systemie społecznym, wywodzą-
cym  się  z  idei  wspólnotowych  i  nieetatystycznych,  opartym  na  zasadach  samoorganizacji
społecznej, współdziałaniu i stowarzyszeniach społecznych.
W  idealnym  społeczeństwie  Saint-Simone’a  podstawowa  rola  przypadła  wolnym  sto-
warzyszeniom  robotników,  producentów  oraz  organizacjom  przemysłowym,  które  z  czasem
miały przejąć polityczne i socjalne funkcje państwa oprócz spraw obrony i bezpieczeństwa pub-
licznego.
Proudhon  natomiast    szansę  uwolnienia  społeczeństwa  od  kwestii  socjalnych  upatrywał  w
oparciu życia społecznego na zasadach wzajemności i federalizmu. W wizji ładu społecznego
Proudhona  podstawowa  rola  przypadła  różnego  rodzaju  wspólnotom,  jak  towarzystwa  ubez-
pieczeń  wzajemnych,  kasy  kredytowe,  towarzystwa  wzajemnej  pomocy.  To  one  miały  za
zadanie chronić przed negatywnymi skutkami wolnej konkurencji

Bezpośredni wpływ poglądów utopijnych socjalistów – pisze Archambault - zaznaczył się
zwłaszcza w okresie II Republiki (1848-1852) oraz podczas Komuny Paryskiej, natomiast takie
idee, jak idea wzajemności, federalizmu i samoorganizacji, przetrwały, należąc do podsta-
wowych zasad, na których także obecnie opiera się funkcjonowanie organizacji społecznych we
Francji

Jednak dopiero w 1864r. we Francji całkowicie uchylono zakaz tworzenia zrzeszeń; w 1884r.
zniesiono  zakaz  zakładania  związków  zawodowych,  a  w  1898r.  zalegalizowano  istnienie  to-
warzystw pomocy wzajemnej. Karta d.s. Wzajemności (Charte de la Mutualite) z 1898r. regu-
lowała status towarzystw pomocy wzajemnej i zakres ich działalności. Wyodrębniono trzy typy
towarzystw  pomocy  wzajemnej:  towarzystwa  zwykłe,  towarzystwa  zatwierdzone  oraz  to-
warzystwa pomocy wzajemnej uznane przez państwo (reconnues d’utilite publique). Ich dzia-
łalność, podobnie jak działalność innych towarzystw ubezpieczeniowych, koncentrowała się na
zapewnieniu  pomocy  w  razie  wystąpienia  któregoś  z  ryzyk  socjalnych,  jak  np.:  choroby,  wy-
padku przy pracy, starości

Tamże, s. 32.

Tamże.

Na ten temat: Janusz Radwan-Pragłowski, Krzysztof Frysztacki, Społeczne Dzieje

PomocyCzłowiekowi: Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, s. 176-178 oraz Archambault, The
Nonprofit Sector in France, cyt. wyd., s. 33.

Tamże, s. 34.

Tamże.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

W końcu XIXw. E. Durkheim, podobnie jak wcześniej utopijni socjaliści, opowiedział się za
istnieniem  w  życiu  społecznym  zasad  wzajemności  i  zależności  wzajemnej  (solidarności  or-
ganicznej),  upatrując  w  nich  ważnego  impulsu  dla  odrodzenia  się  ciał  pośrednich,  takich  jak
m.in. korporacje zawodowe.
Trzeci  okres  w  historii  rozwoju  organizacji  społecznych  we  Francji  przypadł  na  lata  1901-
1945. Na  mocy ustawy z 1901r. istniejące wcześniej stowarzyszenia świeckie zostały ostatec-
znie zalegalizowane, co przyczyniło się do zdecydowanej poprawy wzajemnych relacji między
państwem  a  tymi  organizacjami,  zamykając  fazę  konfrontacji  we  wzajemnych  stosunkach  i
dając początek współpracy.
Ustawa z 1901r. przewidywała autoryzację zakonów.  „Ale na  blisko półtora tysiąca domów
zakonnych – jak podkreśla Jan Baszkiewicz - <...> tylko połowa była uznana przez państwo”

Spowodowało  to  likwidację  2500  szkół  katolickich  działających  bez  rejestracji  przed
wprowadzeniem  w  życie  ustawy  z  1901r.,  a  11  tysiącom  szkół  i  szpitali  prowadzonych  przez
zakony  odmówiono  wówczas  rejestracji

. Wprowadzenie we Francji w 1905r. rozdziału

Kościoła od państwa oraz przywrócenie w tymże roku możliwości działania większości za-
konów zakończyło okres konfrontacji we wzajemnych stosunkach.
Za sprawą inspiracji encykliką Rerum Novarum (1891r.) we Francji rozwinął się też ruch
filantropijny pracodawców, który promował tworzenie quasi-funduszy emerytalnych, zasiłków
rodzinnych i budowę osiedli przyfabrycznych. Od tej pory, pod wpływem twórcy ruchu, F. Le
Playe’a, te działania zyskały miano gospodarki społecznej (economie sociale), choć organizację
o nazwie Societe d’economie sociale Le Play założył już w 1856r

Ubezpieczenia społeczne na wzór niemiecki wprowadzono we Francji w okresie międzywo-
jennym. Powstały wówczas obowiązkowe ubezpieczenia chorobowe oraz ubezpieczenia z tytułu
inwalidztwa, a także ubezpieczenia starcze dla najniżej zarabiających pracowników.
W latach dwudziestych i trzydziestych w wyniku zwiększenia się skali ubóstwa, a zarazem
braku publicznych programów pomocy finansowej najuboższym - wzrosła rola organizacji
charytatywnych

W  Anglii,  od  XVIII  wieku  aż  do  końca  XIX  stulecia,  towarzystwa  dobroczynne,  a  także
świeckie  towarzystwa  filantropijne  odgrywały  pierwszoplanową  rolę  w  świadczeniu  pomocy,
podczas gdy państwo pełniło funkcję jedynie pomocniczą. Mianem „złotego wieku” w historii
filantropii angielskiej jest określane osiemnaste stulecie, a to ze względu na kilka przyczyn.
Po  pierwsze:  w  związku  z  ponownym  wzrostem  zapisów  na  cele  charytatywne  oraz  istotną
rolą, jaką  filantropia spełniała w utwierdzeniu prestiżu społecznego ówczesnych elit, nastąpiło
jej ożywienie.
Po drugie: dokonanie rewizji ubiegłowiecznych restrykcyjnych unormowań dotyczących ad-
ministracji w dziedzinie pomocy ubogim, wprowadzenie pomocy pozazakładowej dla biednych
oraz  podniesienie  najniższych  wynagrodzeń  wskutek  wzrostu  cen  chleba,  wszystkie  te  poczy-
nania przyczyniły się do renesansu działalności filantropijnej w osiemnastowiecznej Anglii.
Po trzecie: wszystko to stworzyło korzystne społeczne i instytucjonalne zaplecze dla powsta-
nia  nowego  typu  instytucjonalnej  działalności  filantropijnej,  tj.  stowarzyszeń  dobroczynnych,
oraz  przyczyniło  się  do  ożywienia  działalności  pomocy  wzajemnej  i  wzrostu  roli  towarzystw
pomocy wzajemnej

W  piśmiennictwie  brytyjskim  przyjmuje  się,  że  trzeci  okres  w  historii  rozwoju  organizacji
społecznych przypada na  schyłek XVIIIw. i pierwszą połowę XIX stulecia (1780-1840). Jest to
okres  zróżnicowany  pod  względem  stanowiska  wobec  ubogich  i  sposobów  ich  wspierania.
Koniec  XVIIIw.  i  początek  XIX  stulecia  stanowią  kontynuację  łagodniejszej  polityki  wobec
ubogich z początku XVIIIw.

Jan Baszkiewicz, Historia Francji, Wydawnictwo Ossolińskich, Warszawa 1978, s. 623.

Tamże, s. 37.

Tamże.

Tamże, s. 38.

Tamże, s. 34.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

W tym okresie do najpopularniejszych form działalności dobroczynnej należało prowadzenie
tanich kuchni, szpitali zakaźnych, bezpłatnych punktów medycznych i zakładów nauki zawodu
dla  inwalidów.  Równolegle  z  działalnością  charytatywną  w  końcu  XVIIIw.  i  w  pierwszej
połowie  XIX  stulecia  rozwijały  się  także  inicjatywy  edukacyjne  na  rzecz  najuboższych.  Z in-
spiracji  organizacji  chrześcijańskich  na  początku  XIXw.  w  slumsach  Glasgow  powstały  pier-
wsze  misje  miejskie,  mające  na  celu  pomoc  materialną  oraz  szerzenie  oświaty  zdrowotnej  i
opieki nad dzieckiem wśród najuboższych mieszkańców. W 1828r. powstało Towarzystwo na
Rzecz Wizyt Środowiskowych (Society for Promoting District Visiting), mające na celu przeci-
wdziałanie niedostatkowi oraz promowanie wartości życia rodzinnego

Jednak w latach trzydziestych XIXw. w okresie rewolucji przemysłowej w związku z rosną-
cym  popytem  na  siłę  roboczą  w  Anglii  doszło  do  zaostrzenia  warunków  uzyskania  pomocy
społecznej. Wyrazem tego była zmiana ustawy o ubogich z 1601r. uchwalona przez parlament
angielski w 1834r.,  znana jako „nowe  prawo ubogich”. Nowa Ustawa o Ubogich (New Poor
Law)  z  roku  1834  miała  służyć  zdyscyplinowaniu  siły  roboczej,  koniecznemu,  aby  sprostać
wymogom  rewolucji  przemysłowej  i  zapobiec  dalszemu  wzrostowi  kosztów  pomocy  osobom
ubogim.  Na  początku  XIXw.  w  Anglii  na  każdych  dziesięciu  obywateli  jeden  korzystał  z  po-
mocy społecznej.
Nowe unormowanie świadczyło o tym, iż organizacja pomocy najuboższym, wywodząca się z
1601r.,  w  której  gmina  była  odpowiedzialna  za  świadczenie  wsparcia,  straciła  na  znaczeniu
wobec  wyzwań  rewolucji  przemysłowej,  wymagającej  mobilności  siły  roboczej

. Ustawa o

Ubogich  z  1834r.  zmniejszyła  autonomię  i  odpowiedzialność  gminy  za  opiekę  nad  na-
juboższymi,  wprowadziła  centralizację  pomocy,  ograniczyła  zakres  pomocy  dla  ubogich    do
domów pracy (workhouse). Ponadto ustawa  miała przyczynić się do podniesienia etyki pracy,
tworząc atrakcyjniejsze warunki najmniej zarabiającym robotnikom niż zdolnym do pracy, ale
korzystającym z pomocy społecznej, którym przysługiwały mniejsze uprawnienia (less eligibil-
ity)

Autorzy  brytyjscy  różnią  się  w  opiniach  co  do  konsekwencji  społecznych  wprowadzonej  w
1834r.  zmiany  prawa  ubogich.  W  piśmiennictwie  na  ten  temat  prócz  krytyki  wspomnianych
rozwiązań  wyrażany  jest  też  pogląd,  że  nowe  prawo  ubogich,  wymuszając  produktywizację
jednostek, odwróciło proces postępującej pauperyzacji klasy robotniczej w Anglii i przyczyniło
się do samoorganizacji robotników.

Ponadto nowa ustawa o ubogich pośrednio przyczyniła się

też do przełomu w traktowaniu działalności filantropijnej: oprócz dotychczasowej spontanicznej
dobroczynności  zaczęły  się  rozwijać  profesjonalne  techniki  pomocy  jednostce  i  rodzinie,
głównie za sprawą Towarzystw Organizacji.
W okresie rewolucji przemysłowej, zgodnie z doktryną na temat rozdziału sfer działania pań-
stwa  i  organizacji  dobroczynnych  (mutually  exclusive  spheres),  ingerencja  państwa  w  rozwi-
ązywanie  problemów  społecznych  była  ograniczona  do  minimum,  zaś    aktywność  organizacji
dobroczynnych  skupiała  się  jedynie  na  świadczeniu    pomocy  najuboższym  niezdolnym  do
pracy.
Jak  podkreśla  Frank  Prochaska,  była  to:  „  <...>  nieadekwatna  odpowiedź  wobec  problemu
chronicznego ubóstwa i zadanie bardzo trudne do przeprowadzenia”

. Główną rolę w pomocy

ubogim odgrywało Towarzystwo Organizacji Dobroczynności (Charity Organisation Society)

Tamże, s. 38.

William Beveridge, Voluntary Action: A Report on Methods of Social Advance, London, George Allen

and Unwin, 1948, cyt. wg Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 37.

Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., tamże.

Na ten temat: G. Magnuszewska-Otulak, Rozwój Systemu Zabezpieczenia Społecznego w Wiel-

kiej
Brytanii. Raport Beveridga, Instytut Beveridga Pracy i Spraw Socjalnych, Studia i Materiały,
Zeszyt 3,

Warszawa, 1992 oraz Taylor i Kendall, tamże, s.35-36..

Frank Prochaska, The Voluntary Impulse: Philantropy in Modern Britain, London, Faber and Faber,

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

1988, cyt. wg Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 43.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

powstałe  w  1869r.,  organizacja  prekursorska  w  zakresie  wdrażania  naukowych  podstaw  diag-
nozy socjalnej.
Pierwsza połowa XIXw. w Anglii to nie tylko okres zakładania stowarzyszeń charytatywnych,
ale i rozwój licznych stowarzyszeń i ruchów społecznych o charakterze oświatowym. Działal-
ność społeczna, a zwłaszcza praca charytatywna była wówczas domeną kobiet: „<...> dobroc-
zynność  miała  się  okazać  jednym  z  niewielu  zajęć  dozwolonych  dla  kobiet  z  klas  średnich  i
jednym  z  nielicznych  sposobów  uzyskania  statusu  w  społeczności”

. W piśmiennictwie na

temat dziewiętnastowiecznej dobroczynności podkreśla się ogromny rozwój towarzystw chary-
tatywnych zakładanych przez kobiety

Równolegle  z  rozwojem  działalności  charytatywnej  i  ruchów  oświatowych  rozwijały  się
inicjatywy o charakterze samopomocowym. W odróżnieniu od działań charytatywnych i oświa-
towych  inicjowanych  przez  przedstawicieli  ówczesnych  elit  społecznych,  ruchy  samopomo-
cowe powstawały głównie za sprawą robotników. Znalazły one najpełniejszy wyraz w postaci
tworzenia klubów zawodowych (trade clubs), stanowiących prototypy związków zawodowych,
a przede wszystkim – towarzystw wzajemnej pomocy (friendly societies). Już w 1793r. wydano
ustawę o towarzystwach pomocy wzajemnej, która formalnie uznała istnienie tych towarzystw.
Funkcje  ubezpieczeń  chorobowych  i    działania    opiekuńcze    towarzystw  wzajemnej  pomocy
właściwie uzupełniały działalność klubów zawodowych skupionych  wokół obrony zarobków i
utrzymywania kontroli nad nauką zawodu.
Charakterystyczną cechą rozwoju samoorganizacji społecznej w okresie  rewolucji przemys-
łowej  była  stopniowa  konsolidacja  klubów  zawodowych  i  tworzenie  związków  zawodowych
oraz ruch Towarzystw Korespondencyjnych, organizacji upominających się o reformy wybor-
cze

Kolejny okres w historii rozwoju organizacji społecznych w Anglii to lata od połowy XIXw.
do  1905r.  Niektórzy  autorzy  uważają  ten  okres  za  szczytowy  dla  rozwoju  organizacji  społec-
znych  w  Anglii  ze  względu  na  nie  spotykany  dotychczas  dynamizm  działań  filantropijnych.
Według szacunków, w połowie XIXw. prywatna ofiarność na cele filantropijne zdecydowanie
przewyższała wydatki rządu brytyjskiego na pomoc ubogim. Świadczą o tym wydatki na dzia-
łalność filantropijną, które w końcu XIXw. stanowiły drugą w kolejności po wydatkach na ży-
wność  pozycję  w  budżetach  domowych  przeciętnego  gospodarstwa  domowego  należącego  do
klasy średniej

Mimo  napływu  funduszy  zasilających  instytucje  charytatywne  i  filantropijne,  w  drugiej
połowie  XIXw.  w  związku  ze  zmianami  struktury  przemysłu  dotychczasowe  źródła  finanso-
wania  działalności  charytatywnej  zaczęły  się  kurczyć,  a  nowe  elity  ekonomiczne  nie  prze-
jawiały  większego  zainteresowania  filantropią

Spowodowało to ograniczenie działalności

filantropijnej i pozostawienie licznych rzesz najuboższych w ich gettach, bez pomocy.
Reakcją na  te  problemy  była działalność  ruchu  domów  osiedleńczych (settlement house
movement),  propagująca  zasadę  „nowego  liberalizmu”  i  opowiadająca  się  za  uznaniem  prob-
lemów robotniczych w imię pokoju społecznego. Ruch domów osiedleńczych stanowił milowy
krok  w  rozwoju  działalności  charytatywnej  oraz  nową  formę  instytucjonalną,  łączącą  funkcje
działalności  filantropijnej  z  postulowaniem  nowych  koncepcji  obowiązku  publicznego  i  wza-
jemnych powinności członków społeczności.
Taylor  i  Kendall  piszą,  że  mieszkańcem  pierwszego  domu  osiedleńczego  w  Anglii,  lon-
dyńskiego  Toynbee  Hall,  był  sam  William  Beveridge,  późniejszy  twórca  koncepcji  państwa
opiekuńczego.  Nie  będzie  więc  przesadą  twierdzenie,  że  ruch  domów  osiedleńczych  stanowił
intelektualne  laboratorium  dla  powstania  doktryny  zobowiązań  socjalnych  państwa,  urzeczy-
wistnionej  w  Wielkiej  Brytanii  po  II  wojnie  światowej  i  znanej  powszechnie  jako  Plan

Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 38.

Prochaska, tamże, s. 39.

Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 39.

Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 40.

Tamże, s. 44.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Beveridga.  W  tym  okresie  oprócz  domów  osiedleńczych  działalność  dobroczynną  prowadziły
wspomniane  uprzednio  Towarzystwa  Organizacji  Dobroczynności  i  Zwalczania  Żebractwa
(Society  for  Organizing  Charity  and  Repressing  Mendicity).  Organizacje  Pomocy  Wzajemnej
(Friendly Societies) prowadziły ubezpieczenia. Rozwijał się także ruch na rzecz zdrowia public-
znego i środowiska,  powstawały  pierwsze  organizacje rekreacyjne, oświaty dorosłych i dzieci,
organizacje  kobiece  oraz  towarzystwa  filantropijno-polityczne,  jak  m.in.  utworzone  w  1884r.
Towarzystwo Fabiańskie.
Przyczynę, dla której drugą połowę XIXw. uważa się za okres szczytowy w historii rozwoju
organizacji  społecznych  w  Anglii,  należy  też  wiązać  z  powstaniem  w  1853r.  stałej  Komisji
Charytatywnej  (Charity  Commission),  której  zadaniem  było  zreformowanie  przestarzałych  or-
ganizacji  dobroczynnych  oraz  wprowadzenie  częściowej  reprezentatywności  we  władzach  to-
warzystw dobroczynnych.
Na uwagę zasługuje fakt, że kiedy w XVIII i XIX wieku we Francji, w Niemczech, a także w
Polsce  w  okresie  zaborów  organizacje  społeczne  powstawały  zasadniczo  w  opozycji  wobec
centralistycznych i autokratycznych rządów, to w Anglii ich rozwój był niemal od samego poc-
zątku rezultatem  współdziałania inicjatyw społecznych i struktur rządowych, chociaż do końca
XIX  stulecia  świadczenie  pomocy  zasadniczo  pozostawało  w  gestii  organizacji  społecznych,
państwo zaś pełniło rolę pomocniczego realizatora usług społecznych.
Stopniowo  jednak  narastało  przekonanie,  że  same    działania  organizacji  filantropijnych  nie
zapewnią  dostatecznej  ochrony  przed  skutkami  uprzemysłowienia  i  wynikłymi  stąd  zmianami
struktury  społecznej.  W  konsekwencji  państwo  zaczęło  podejmować  inicjatywy  w  zakresie
ochrony zdrowia oraz finansować szkolnictwo

W Wielkiej Brytanii wiek XX rozpoczyna także nowy etap w historii organizacji społecznych
oraz  w  ich  kontaktach  z  państwem.  Od  początku  stulecia  następował  okres  konsolidacji  tych
organizacji  mający  na  celu  skuteczniejsze  świadczenie  pomocy.  Powstały  również  instytucje
przedstawicielskie  organizacji  dobroczynnych  i  towarzystw  pomocy  wzajemnej,  jak  Rady  d/s
Świadczeń  Niepublicznych  (Councils  for  Voluntary  Welfare),  zarówno  na  szczeblu  lokalnym,
jak  krajowym.  Utworzono  także  nowy  typ  organizacji  pod  nazwą  Gildie  Pomocy  (Gilds  of
Help), których zadaniem było przezwyciężanie ubóstwa przy pomocy lepszego wykorzystania
pozostających w dyspozycji środków oraz diagnoza sytuacji socjalnej potrzebujących.
Ponadto  w 1919r. utworzono  Ogólnokrajową  Radę  d.s.  Usług  Socjalnych  (National Council
for  Social  Service),  która  promowała  działalność  społeczną,    przekazując  na  te  cele  fundusze
państwowe. W okresie międzywojennym za sprawą Ogólnokrajowej Rady powstały Biura Po-
rad Obywatelskich (Citizens’ Advice Bureaux) które, podobnie jak sama Rada, istnieją po dzień
dzisiejszy. Po II wojnie światowej organizacja ta zmieniła swoją nazwę na Ogólnokrajową Radę
d.s. Organizacji Społecznych (National Council for Voluntary Organisation).
Jedną z charakterystycznych cech pierwszego ćwierćwiecza XX  wieku było zwiększanie się
interwencjonizmu  sektora  publicznego  w  dziedzinie  ubezpieczeń  emerytalnych  w  postaci
wprowadzenia  nieskładkowych  rent  starczych  w  1908r.  oraz  ubezpieczeń  chorobowych  i  na
wypadek bezrobocia w 1911r., a od 1925r. również emerytur ubezpieczeniowych.  Wprowad-
zony  w  1908r.  na  mocy  ustawy  o  rentach  starczych  pierwszy  brytyjski  system  emerytalny
sprawił, że stopniowo zaczęły tracić na znaczeniu tradycyjne organizacje przezorności społec-
znej – kasy wzajemnej pomocy (friendly societies)

. Jak komentują M. Taylor i J. Kendall: „Z

czasem okazało się, że poleganie wyłącznie na prywatnej dobroczynności i samopomocy nie
jest właściwe, gdyż w ten sposób nie można zaspokoić potrzeb ogółu ludności w dziedzinie
zdrowotnej i w zakresie kształcenia”

Taylor, Kendall, History of the Voluntary Sector, cyt. wyd., s. 46.

Maciej Żukowski, Państwowy System Emerytalny wWwielkiej Brytanii – Historia, Zasady, Tendencje,

Funkcje, w: Bazowe Systemy Emerytalno-Rentowe w Świecie, red. S. Golinowska, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 1993, s. 72.

Tamże, s. 47.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

W praktyce w okresie międzywojennym w Anglii organizacje społeczne pozostały głównym
realizatorem usług społecznych w dziedzinie opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, korzysta-
jąc w coraz większym stopniu z subsydiów rządowych. W tym okresie liczył się także ich udział
w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego, oświaty dorosłych, badań medycznych oraz rzec-
znictwa  w  sprawach  środowisk  pozbawionych  możliwości  artykułowania  swoich  problemów.
Wzrastała też rola pracodawców w zapewnieniu świadczeń socjalnych.
W  Niemczech  trzeci  etap  w  rozwoju  organizacji  społecznych,  przypadający  na  okres  od
połowy XVIIIw. do końca lat 30. XX stulecia, określa tradycja samorządności i zasada pomoc-
niczości. Począwszy od XVIIIw. sytuację organizacji społecznych w Niemczech określa trady-
cja samorządności. Zlikwidowanie na terenie Niemiec na początku XVIII wieku systemu feu-
dalnego  i  wprowadzenie  w  miastach  samorządów  miejskich  dało  początek  ograniczonym  for-
mom uczestnictwa obywateli w życiu publicznym. Powstające wówczas izby handlowe i prze-
mysłowe oraz wolne stowarzyszenia zawodowe były samorządne i pełniły ważne funkcje - eko-
nomiczną i integracji politycznej. Państwo sprawowało wobec nich kontrolę polityczną i insty-
tucjonalną.
Zasada samorządności była historycznie pierwszym  mechanizmem instytucjonalnym regulu-
jącym kontakty państwa z instytucjami  społecznymi w Niemczech. Służyła ona „utrzymywaniu
politycznej  kontroli  przez  system  quasi-publicznej  administracji  w  dziedzinie  usług  oraz  inte-
gracji tych odłamów społeczeństwa, które inaczej mogłyby stanowić zagrożenie dla stabilności i
wiarygodności politycznej”

Tak  właśnie  rozumiana  zasada  samorządności  stanowiła  podstawę  formy  instytucjonalnej
tworzonych w Niemczech w latach 80. i 90. XIX wieku towarzystw ubezpieczeniowych, będą-
cych instytucjami  w dużej mierze niezależnymi od państwa. Ich zarządy składały się z przed-
stawicieli  pracodawców  i  pracowników,  ale  jednak  poddanych  ścisłemu  nadzorowi  i  kontroli
państwa.  Anheier  i  Seibel  określają  ten  związek  między  państwem  a  para-rządowymi  insty-
tucjami mianem kontrolowanej autonomii

Po Kongresie Wiedeńskim w Prusach nastąpił odwrót od dotychczasowego liberalizmu poli-
tycznego. Na mocy ogólnego Zarządzenia z 1816r. stowarzyszenia uznano za bezużyteczne i
zlikwidowano je jako potencjalne źródło niepokojów politycznych i zamieszek

. Po 1848r.

wraz  z  liberalizacją    życia  politycznego  nastąpiło  odrodzenie  stowarzyszeń  jako  formy  insty-
tucjonalnej  -  powstały  wówczas  liczne  organizacje  sportowe  i  towarzystwa  śpiewacze  oraz
pierwsze  organizacje  socjalne,  które  wraz  z  powstaniem  Niemiec  jako  państwa  w  1871r.
reprezentowały ukształtowane i akceptowane społecznie instytucje.
Istotnym  wydarzeniem  w  historycznym  rozwoju  niemieckich  organizacji  społecznych  w
dziedzinie  socjalnej  było  powstanie  w  1848r.  protestanckiej  organizacji  społecznej  -  Diakon-
isches Werk, a w 1897r. – organizacji charytatywnej Kościoła katolickiego „Caritas”. Jak podaje
H.  Anheier,  te  dwie  masowe  federacje  organizacji  lokalnych  o  charakterze  religijnym
przyczyniły się do powstania trzech pozostałych

W 1863r. utworzono Niemiecki Czerwony

Krzyż. Wymienione organizacje, a także organizacje  powstałe  w początkach XX wieku, takie
jak  Dobroczynność  Żydowska  (Zentralwohlfahrtsstelle  der  Juden  in  Deutschland  założona  w
1917r.),  Dobroczynność  Robotnicza  (Arbeiterwohlfahrt  -  organizacja  samopomocy  społecznej
robotników o proweniencji socjaldemokratycznej powstała w 1919r.) oraz Parytetowy Związek
Socjalny  (Deutscher  Paritatischer  Wohlfahrtsverband  -    konsorcjum  świeckich  organizacji
opiekuńczych założone w 1920r.) – stały się nie zastąpionym podmiotem zaspokajania potrzeb
zbiorowych w Niemczech.

Anheier i Seibel, Defining the Nonprofit Sector: Germany, The Johns Hopkins Comparative Non-

profit
Sector Project, The Johns Hopkins University, Working Paper, nr 6, Baltimore, 1993, s. 6.

Tamże.

Tamże, s. 5.

Lester M. Salamon, Helmut Anheier, The Third Route: Government-Nonprofit Collaboration in

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Germany and The United States, Johns Hopkins University, Working Paper Series, 1996, s. 9.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Anheier  przytacza  stanowisko  Dietricha  Thranhardta,  który  zwraca  uwagę,  że  w  przypadku
większości tych organizacji motyw polityczny, a nie socjalny, był decydujący dla ich powstania.
Jednak mimo że organizacje te  nie od razu rozwinęły działalność w dziedzinie socjalnej, stop-
niowo  wypracowały  one  instytucjonalne  odpowiedzi  na  główne  wyzwania  społeczne

. W

końcu  XIXw.  wspomniane  organizacje,  przeciwstawiając  się  scentralizowanej  władzy
świeckiej,  dążyły  do  oparcia  stosunków  z  państwem  na  zasadzie  pomocniczości  i  utorowały
drogę przyszłemu modus vivendi pomiędzy państwem a instytucjami niepaństwowymi w Niem-
czech w dziedzinie realizacji usług społecznych.
Idea  pomocniczości,  podobnie  jak  tradycja  samorządności,  odegrała  ogromną  rolę  w  his-
torycznym  procesie  instytucjonalizacji  organizacji  społecznych  w  Niemczech.  Sama  zasada
pomocniczości wypracowana została w XIXw., natomiast historia idei pomocniczości - refleksji
dotyczącej granic polityki - sięga czasów greckich: tradycji arystotelesowskiej, a także tradycji
chrześcijańskiej i germańskiej.
Tomasz z Akwinu, a w wieku XVII niemiecki uczony Althusius rozwinęli ideę pomocniczości
i  władzy  uzupełniającej,  która  właściwie  radzi  sobie  z  paradoksem  autonomii  „<...>  bytu
poszczególnego i dobra wspólnego z konieczności pociągającego ingerencję <...>”

W XIX-wiecznych Niemczech twórczym kontynuatorem myśli Althusiusa, a zarazem    pre-
kursorem idei pomocniczości w dziedzinie polityki społecznej, był W. E. Ketteler, biskup, dzia-
łacz  polityczny  i  poseł  do  Zgromadzenia  Narodowego  we  Frankfurcie,  który,  krytykując
ówczesną  pruską  biurokrację  za  nadmierny  interwencjonizm,  żądał  autonomii  dla  gmin  w
sprawach socjalnych

Pomocniczość, jak podkreśla Ch. Millon-Delsol: „W kręgu kulturowym obejmującym obszary
Starego  Kontynentu  stanowiła  jedną  z  wielu  prób  wypracowania  koncepcji  ograniczenia
władzy,  a  szczególnie  władzy  politycznej  <...>”      i  wiązała  się  z  krytyką  państwa
„cezarystycznego” oraz dezyderatem określenia granic dla interwencjonizmu ze strony państwa,
formułowanym zwłaszcza przez Kościół katolicki  w ramach rodzącej się wówczas społecznej
nauki Kościoła

Zasada pomocniczości na gruncie społecznej nauki Kościoła została sformułowana w późnie-
jszym okresie, w encyklice papieskiej Quadragesimo Anno Piusa XI z 1931r. Zasada pomocnic-
zości dawała wyraz przekonaniu, że zadania społeczne, które mogą być wykonane na niższym
szczeblu przez poszczególne jednostki oraz mniejsze organizacje i grupy,
winny  być  tam  realizowane.  Zgodnie  z  zasadą  subsydiarności  humanitaryzm  i  solidarność
współobywateli  ma  priorytet  przed  usługami  świadczonymi  przez  ciała  publiczne,  a  rola  pań-
stwa w dziedzinie realizacji usług społecznych powinna mieć charakter wyłącznie pomocniczy.
Rozwój koncepcji pomocniczości w Europie przypadł na wiek XIX, wtedy też upowszechnił
się sam termin. W XIX-wiecznych Niemczech zasada subsydiarności dla Kościoła katolickiego
i organizacji bliskich katolicyzmowi stanowiła „<...> polityczny wyraz sprzeciwu wobec scen-
tralizowanej władzy świeckiej <...>” i opozycji wobec państwowej polityki społecznej Otto von
Bismarcka.  W  okresie  intensywnej  rewolucji  przemysłowej,  w  której  znalazły  się  Niemcy  w
drugiej połowie XIXw., tradycyjne formy wsparcia, jak rodzina, parafia i organizacje filantropi-
jne, same okazały się nie wystarczające dla zapewnienia właściwych gwarancji ochrony socjal-
nej.

H. Anheier, An Elaborate Network: Profiling the Third Sector in Germany, w: Benjamin Gidron,

Ralph
M. Kramer, Lester M. Salamon eds., Government and The Third Sector: Emerging Relationships in
Welfare States, Jossey-Bass, San Francisco, 1992, s. 43.

Chantal Millon-Delsol, Krótka Historia Idei Pomocniczości, w: Zasada Pomocniczości, Biblioteka

Myśli Politycznej, Znak, 1995, s. 14.

Les Catholiques et le Reich, Kettelers Schriften, II, s. 162, cyt. za Ch. Millon-Delsol, cyt. wyd., s. 27.

Ch. Millon-Delsol, Zasada Subsydiarności – Założenia, Historia oraz Problemy Współczesne, w:

Subsydiarność, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Monografie i Studia, Warszawa

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

1996, s. 41.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Interwencja  państwa  w  postaci  wprowadzenia  ubezpieczeń  chorobowych,  wypadkowych  i
emerytalno-rentowych stała się niezbędna, jednak podporządkowanie polityki  społecznej  przez
państwu  i  traktowanie  jej  jako  narzędzia  kontroli  politycznej  i  społecznej  wywołało  reakcje
sprzeciwu  ciał  społecznych  i  żądanie  podziału  wpływów  i  odpowiedzialności  za  zagadnienia
socjalne

Jednak mimo że rozwój organizacji społecznych następował jako wyraz zaprzeczenia autokra-
tycznego państwa, to istniejący w końcu XIXw. konflikt między świeckim państwem Bis-
marcka a Kościołem katolickim o podział wpływów i odpowiedzialności w takich zwłaszcza
dziedzinach, jak oświata, kultura i usługi socjalne, nie przybrał charakteru destrukcyjnego. Po
okresie napięć między państwem a jego politycznymi adwersarzami, tj. Kościołem katolickim i
ruchami robotniczymi, nastąpił polityczny kompromis, który – jak uważają Anheier i Seibel -
„<...>zapoczątkował stopniowy rozwój zasady pomocniczości <...>”

W swym pierwotnym, XIX-wiecznym kształcie - zasada subsydiarności odwoływała się do
społeczeństwa statycznego i zhierarchizowanego, którego pierwsze ogniwo stanowiła jednostka,
następnie rodzina mała i wielopokoleniowa, społeczność lokalna i kościół, zaś państwo stanow-
iło ogniwo najwyższe

. Istotą zasady subsydiarności jest założenie, że szczebel lub forma or-

ganizacyjna w hierarchii wyższa ma obowiązek chronić, promować  i udzielać pomocy podmi-
otom niższym w hierarchii, przy poszanowaniu ich niezależności, tylko pod warunkiem, gdy ich
własne środki okazują się niewystarczające dla prawidłowego wypełniania przypisanych funk-
cji.
Wprowadzenie  zasady  subsydiarności,  jako  zasady regulującej  stosunki  między  państwem  a
Kościołem katolickim i jego instytucjami, miało na celu złagodzenie dwóch tendencji uznanych
za niekorzystne dla Kościoła katolickiego w Niemczech w drugiej połowie XIX stulecia. Chod-
ziło, po pierwsze, o złagodzenie skutków postępującego indywidualizmu i towarzyszącego mu
wzrastającego  zapotrzebowania  na  tworzenie  form  solidaryzmu  społecznego,  wykraczających
poza pomoc rodziny i parafii. Po drugie, zasada subsydiarności miała też za zadanie złagodzić
narastającą  nierównowagę  sił  między  powstającym  świeckim  państwem  a  Kościołem  ka-
tolickim

Cele te zostały w dużym stopniu osiągnięte. Stało się to możliwe dzięki sile tradycji samoor-
ganizacji w Niemczech, która w XIXw. umożliwiła utwierdzenie się idei pomocniczości w rze-
czywistości niemieckiej, zapobiegając „nieznośnemu absolutyzmowi”, przed którym przestrze-
gał wybitny myśliciel niemiecki, orędownik idei subsydiarności w XIXw. biskup W. E. von
Ketteler

Zdaniem H. Anheiera w okresie intensywnego rozwoju gospodarczego przypadajacego na
drugą połowę XIXw., wobec braku ogólnego demokratycznego systemu reprezentacji politycz-
nej, wspomniane stowarzyszenia stanowiły znaczące instrumenty wpływów politycznych i
ekonomicznych

. Inny niemiecki badacz problematyki instytucji obywatelskich, Wolfgang

Seibel,

upatruje w XIX-

wiecznych stowarzyszeniach namiastki demokracji.

H. Anheier, A Profile of the Third Sector in West Germany, w: The Third Sector Comparative Studies

Nonprofit Organisations, cyt. wyd., Helmut K. Anheier, Wlofgang Seibel, eds., de Gruyer, Berlin,

New
    York, 1990, s. 318. Zob. także S. Golinowska, System Emerytur Ustawowych w Niemczech, w: Ba
zowe
    Systemy Emerytalno-Rentowe w Świecie, s. 40.

H. Anheier, An Elaborate Network, cyt. wyd., s. 37. Zob. także H. Anheier i W. Seibel, Defining the

Nonprofit Sector: Germany, cyt. wyd., s. 6.

H. Anheier, An Elaborate Network, s. 33.

Tamże.

Les Catholiques et le Reich, Kettelers Schriften, II, s. 162; cyt. za Ch. Millon-Delsol, cyt. wyd., s. 27.

Anheier, An Elaborate Network, cyt. wyd., s. 36.

W. Seibel, Government-nonprofit relationship: Styles and Linkage Patterns in France and Germany,

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

w: Government and Voluntary Organisations. A Relational Perspective, Stein Kuhnle i Per Selle eds.,

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Jego zdaniem: „<...> współpraca między państwem a organizacjami społecznymi zapocząt-
kowana w XIXw. uzyskała szerokie poparcie polityczne i legitymizację”

. Dlatego według

Seibela  dychotomiczny  model  społeczeństwa  przedstawiony  przez  Alexisa  de  Tocqueville’a,
zgodnie z którym to, że albo wokół państwa, albo stowarzyszeń tworzy i rozwija się społeczeń-
stwo, nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości niemieckiej.
Konkretyzacja zasady pomocniczości do rzeczywistości społecznej Niemiec XXw. dokonała
się  dzięki  ordo-liberalizmowi,  który  wywarł  wpływ  na  politykę  niemiecką  przed  okresem  III
Rzeszy  i  po  okresie  nazizmu.  Jak  wskazuje  R.  Skarzyński:  „  W  owym  kierunku  skupiają  się
rozmaite prądy współczesnego liberalizmu, od liberalizmu czerpiącego swe siły witalne  przez
nawiązanie  do  wartości  konswerwatywnych,  po  liberalizm  odnowiony  dzięki  przyswojeniu
sobie  ideałów  socjalnych”

. Ordoliberalizm poszukując rozwiązań kryzysu liberalnego ładu

społecznego w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku postulował całą gamę środków
zaradczych: od modernizacji ładu liberalnego w kierunku wzmocnienia państwa jako strażnika
dobra wspólnego (W. Ropke) po koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, zakładającej zwi-
ązek wolności ekonomicznej z zasadą wyrównywania społecznego (A. Muller-Armack), która
znalazła zastosowanie w Niemczech po II wojnie światowej.
Ordo-liberalizm reprezentowany przez szkołę fryburską „<...> porzuca definitywnie nostalgię
za społeczeństwem organicznym i domaga się społeczeństwa zorganizowanego, gdzie grupy
naturalne mają ustąpić miejsca grupom umownym (kontaktowym). Jednocześnie dobro wspólne
przestaje mieć wartość obiektywną, przyjmując charakter consensusu, który swoją legitymizację
zawdzięcza szacunkowi, jakim otaczają go obywatele”

Szkoła fryburska odczytuje nowe cechy rzeczywistości XXw. - indywidualizm z towarzyszącą
mu atomizacją społeczeństwa i państwo jako nieomal wyłączny ośrodek sprawowania władzy.
Odnosząc się krytycznie do koncepcji korporacyjnej jako tej, która deprecjonuje zdolności jed-
nostki  i  przecenia  możliwości  ciał  pośrednich  w  dziedzinie  dobra  wspólnego,  ordo-liberalizm
reprezentowany przez szkołę fryburską upomina się o takie zastosowanie zasady pomocniczo-
ści,  które  przywróci  równowagę  pomiędzy  państwem  a  społeczeństwem  dzięki  wypełnieniu  –
przez dobrowolne stowarzyszenia - przestrzeni dzielącej jednostkę od państwa. „Społeczeństwo
organiczne  –  dowodzi  Millon-Delsol  –  ustępuje  miejsca  koncepcji  społeczeństwa  zor-
ganizowanego, którego konieczność uzasadnia się nie tyle pewną wizją ontologiczną, ile prag-
nieniem uniknięcia pokusy etatyzmu. Tu właśnie zasada pomocniczości odzyskuje swe istotne
znaczenie,  gdyż  ustanowienie  społeczeństwa  o  pewnej  strukturze  wymaga  rozstrzygnięcia
kwestii  podziału  kompetencji”

. Ordoliberałowie, wskazując na potrzebę silnego państwa,

podkreślali wszkaże, że jest to państwo zdecentralizowane, powstałe na bazie wspólnot, którego
fundamentem jest legalna władza. Jak zauważa R. Skarzyński: „ład w sensie ordo oznacza
przywrócenie zakorzenienia”

Urzeczywistnienie  koncepcji  pomocniczości  nastąpiło  w  okresie  Republiki  Weimarskiej,
kiedy  miał  miejsce  dynamiczny  rozwój  organizacji  społecznych  o  charakterze  politycznym,
ekonomicznym  i  socjalnym.  Złagodzono  wówczas  warunki  rejestracji  stowarzyszeń,  a  do-
tychczasowa  polityka  dyskryminacji  organizacji  religijnych,  zwłaszcza  katolickich,  została
zastąpiona bardziej pojednawczym stanowiskiem władz

W latach Trzeciej Rzeszy organizacje społeczne o profilu socjalnym zostały podporządkowa-
ne reżimowi nazistowskiemu i - poza Niemieckim Czerwonym Krzyżem - włączone w skład

Avebury, 1992, s. 59.

Tamże, s. 60.

R. Skarzyński, Główne Idee Polityczne Ordoliberalizmu, w: cyt. wyd., s. 90.

Ch. Millon-Delsol, Idea Subsydiarności, w: Subsydiarność. Monografie i Studia, red. D. Milczarek,

Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s.49. Na temat ordoliberalnej
szkoły fryburskiej: Ryszard Skarzyński, Państwo i Społeczna Gospodarka Rynkowa. Główne Idee
Polityczne Ordoliberalizmu, ISP PAN, Warszawa 1994.

Ch. Millon-Delsol, Krótka Historia Idei Pomocniczości, cyt. wyd., s.33.

Ryszard Skarzyński

tamże.

H. Anheier, Third Sector in West Germany, cyt. wyd., s. 318.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Narodowo-Socjalistycznej Ludowej Organizacji Pomocy. W 1937r. w wyniku ustawy o Nie-
mieckim Czerwonym Krzyżu organizacja ta została pozbawiona wszystkich instytucji charyta-
tywnych i utraciła wpływ na Młodzieżowy Czerwony Krzyż, a jej struktura organizacyjna zo-
stała ściśle zhierarchizowana i zdominowana przez ustawodawstwo narodowego socjalizmu

W  Polsce  na  okres  od drugiej  połowy  XVIIIw.  do wybuchu  II wojny  światowej  przypadają
trzy  kolejne  stadia  rozwoju  organizacji  społecznych:  czasy  stanisławowskie,  okres  zaborów
1795-1918 oraz lata II Rzeczypospolitej. Okres stanisławowski, choć trwał zaledwie kilka dzie-
sięcioleci, miał istotne znaczenie z punktu widzenia formowania się poglądów na temat funkcji
religijnej  i  świeckiej  filantropii  oraz  opieki  publicznej  w  nowożytnym  państwie.  Zagadnienia
filantropii i jej reformy nabierają wówczas charakteru publiczno-państwowego. Jak zauważa N.
Assorodobraj:  „Stanowią  one  nierozdzielną  część  programu  reform,  dojrzewających  w  epoce
stanisławowskiej, występują w ścisłym powiązaniu z problemami gospodarczych i społecznych
przeobrażeń jako jeden z warunków ich powodzenia”

W drugiej połowie XVIIIw., jeszcze przed utratą przez Polskę suwerennego bytu, ma miejsce
ożywienie działalności filantropijnej, zarówno zorganizowanej, jak i indywidualnej, wysuwane
są też postulaty pod adresem ciał publicznych zapewnienia opieki ze składek publicznych zas-
ługującym na to „prawdziwym” ubogim i objęcia przymusem pracy „wszystkich będących w
pełni sił”

. Było to podyktowane ożywieniem gospodarczym i rozwojem manufaktur przypada-

jącym  na  ten  okres,  czemu  towarzyszyło  rosnące  zapotrzebowanie  na  stałą,  tanią  i  zdyscypli-
nowaną siłę roboczą.
Podobnie  jak  w  innych  krajach  europejskich,  także  w  Rzeczpospolitej  drugiej  połowy
XVIIIw.  pod  wpływem  inspiracji  Oświecenia    zmianie  ulega  dotychczasowe  rozumienie  do-
broczynności. „<...> zamiast dawnego miłosierdzia, wynikającego z miłości chrześcijańskiej do
Boga,  narzuca  się  dobroczynność,  wynikająca  z  miłości  do  człowieka,  a  zmierzająca  do
zapewnienia  opieki  prawdziwym  ubogim  i  do  wyprowadzenia  człowieka  ze  stanu  ubóstwa
przez  danie  mu  możliwości  pracy,  przez  wykorzenienie  „próżniactwa”  i  wdrożenie  do  pracy
produkcyjnej, choćby pod przymusem”

Zmiana doktryny filantropii jest także skutkiem przemian gospodarczych i zwiększającego się
zapotrzebowania  na  ręce  do  pracy.  W  gestii  instytucji  filantropijnych  i  prywatnej  ofiarności
pozostaje  zapewnienie  „prawdziwym”  ubogim wsparcia  materialnego  oraz  opieki  społecznej  i
zdrowotnej,  natomiast  działalność  państwowa,  jak  zauważa  N.  Assorodobraj:  „<...>  powinna
dawać  ubogim  możność  zarobku,  wdrażając  ich  do  pracowitości  i  produkcyjności  przymu-
sowym  kierowaniem  opornych  <...>  do  domów  pracy”

. W Rzeczypospolitej w okresie

stanisławowskim  pomoc  władz  publicznych  dla  ubogich  przyjmowała  głównie  formę  pomocy
przez pracę (assistance par le travail).
Oświeceniowa  idea  filantropii,  czerpiąca  z  idei  humanitaryzmu,  apoteozuje  bowiem  przede
wszystkim pracę, a nie miłosierdzie, jako antidotum na ubóstwo, zgodnie z monteskiuszowskim
stwierdzeniem,  że:  „Człowiek  nie  jest  biedny  dlatego,  że  nic  nie  ma,  ale  dlatego,  że  nie
pracuje”

Na znaczeniu zyskuje pogląd o odpowiedzialności państwa za przeciwdziałanie

ubóstwu i o potrzebie interwencjonizmu państwowego.
Drugi czynnik sprawczy o istotnym wpływie na zmianę doktryny filantropii i próby włączenia
spraw opieki społecznej do prerogatyw publicznych państwa wiąże się z ożywieniem gospo-
darczym i związaną z tym presją zapewnienia rąk do pracy. Pensjonariusze instytucji filantropi-

German Red Cross.From A to Z, s.2.

Nina Assorodobraj

Początki Klasy Robotniczej. Problem Rąk do Pracy w Przemyśle Polskim Epoki

Stanisławowoskiej, wyd. II, PWN, Warszawa 1966, s. 241.

amże, s. 243.

Tamże, s. 239.

Tamże.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Montesquieu, O Duchu Praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1957, t. II, ks. XXIII, r. XXIX, s.

165.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

jnych  oraz  osoby  bez  stałego  zatrudnienia  są  postrzegane  jako  rezerwuar  siły  roboczej,  który
należy wykorzystać.
Przymus  pracy  staje  się  głównym  instrumentem  ówczesnej  polityki  władz  państwowych
wobec problemu ubóstwa. Zachodnie instytucje pracy przymusowej dla ubogich, jak francuskie
hopital  general  i  depots  de  mendicite,  angielskie  workhouses  oraz  niemieckie  zuchthauses
stanowiły pierwowzór dla powstających w Rzeczyposolitej w drugiej połowie XVIIIw. domów
pracy, mających pełnić funkcje represyjno-wychowawcze wobec ubogich.
Wysiłki  reformatorskie  państwa  w  dziedzinie  opieki  społecznej  przed  i  w  latach  Sejmu
Czteroletniego to powołanie zarządzeniami królewskimi komisji dobrego porządku, najpierw w
Warszawie  (1765)  a  kilka  lat  później  także  w  innych  miastach  królewskich  (1768),  następnie
utworzenie  przez  sejm  rozbiorowy  specjalnej  komisji  szpitalnej  (1773-1775),  działającej  do
1780r., kiedy została rozwiązana, a jej funkcje przejęte znowu przez komisje dobrego porządku.
Kazimierz Koralewski tak wyjaśnia inicjatywy w zakresie reformy filantropii podjęte w okre-
sie  panowania  Stanisława  Poniatowskiego:„Od  początku  tego  okresu  widoczne  są  starania  o
utworzenie organu, który by wykonywał nadzór nad dobroczynnością publiczną, kierował nią,
kontrolował użycie przeznaczonych na to funduszów, ustanawiał przepisy obowiązujące nawet
osoby prywatne pod tym względem”

Wspomniane  próby  reform  miały  także  na  celu  ewidencję  funduszy  szpitalnych,  uporząd-
kowanie  sytuacji  finansowej  instytucji  filantropijnych  i  określenie  zasad  udzielania  przez  nie
pomocy  biednym

, a także przejęcie kontroli nad działalnością filantropijną przez państwo

przez wprowadzenie świeckich zarządów nad szpitalami i koordynowanie działań dobroczyn-
nych oraz przeciwdziałanie żebractwu

. Wypada zgodzić się z opinią T. Srogosza, że chociaż

wspomniane inicjatywy władz publicznych w sprawach reformy filantropii nie przyniosły istot-
nych zmian, to były one próbą ustanowienia państwowej administracji w dziedzinie opieki
społecznej

Ostatnią z powołanych przez władze państwowe instytucją mającą na celu reformę filantropii
przed utratą przez Polskę niepodległości było utworzenie przez Sejm Czteroletni komisji policji
(1791). Komisje policji, w których gestii pozostawały sprawy opieki społecznej, zajmowały się
przymusowym dostarczaniem do pracy osób nigdzie nie zatrudnionych, rekrutujących się
zarówno spośród ludności żebraczej, jak i z ówczesnych robotników wolnonajemnych

Wzorem Francji, Anglii i Niemiec instytucje dobroczynne zostają w części przekształcone w
domy  pracy,  domy  ubogich,  domy  poprawy.  Manufaktury  zakładane  są  w  szpitalach.  Rezer-
wuarem  siły  roboczej  stają  się  wówczas  także  sierocińce.  Organizację  i  funkcje  instytucji do-
broczynnych w Polsce próbowano przekształcać w taki sposób, aby odpowiadały ówczesnemu
zapotrzebowaniu na pracę i dyrektywom produktywizacji ludzi „luźnych” oraz socjalizacji siły
roboczej.  Przekształcone  w  domy  pracy  przymusowej  dawne  szpitale  niejednokrotnie  zastę-
powały  w  miastach  „rynek  pracy  przemysłowej”

Oprócz wielu instytucji dobroczynnych

stanowiących  domy  pracy  przymusowej  w  schyłkowym  okresie  panowania  Stanisława  Ponia-
towskiego powstawały także inicjatywy filantropijne  łączące funkcje instytucji  pracy przymu-
sowej  z  zapewnieniem  wsparcia  i  pracy  dobrowolnie  zgłaszającym  się  ubogim.    Przykładem
instytucji  realizującej  podwójną  funkcję:  miłosierdzia  i  pracy  jest  Instytut  Ubogich  barona  Le
Forta  prowadzący  działalność  w  latach  1783-1786.  Instytut  powstały  dzięki  poparciu  finan-

Kazimierz Koralewski, Opieka Społeczna (Dobroczynność Publiczna), Księgarnia F. Hoesicka,

Warszawa 1918, s. 18.

Tamże.

Jan Lopato, Miłosierdzie i Dobroczynność w Polsce, “Polityka Społeczna” 1982, nr 5, s. 25.

Tadeusz Srogosz, Opieka Społeczna u Progu Sejmu Czteroletniego, „Polityka Społeczna”, 1989, nr 5-

6,
s. 28.

Tamże, s. 30.

N. Assorodobraj, tamże, cyt. wyd., s. 186.

Tamże, s. 247.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

sowemu króla zapewnia pomoc osobom niedołężnym i innym „prawdziwie” ubogim, a zarazem
jest to placówka internowania ubogich zdolnych, lecz uchylających się od pracy.
Inną  formą  instytucjonalną,  powstałą  dla  organizacji  miejsc  pracy  dla  osób  ubogich  do-
browolnie  szukających  zatrudnienia,  są  ówcześnie  tzw.  warsztaty  dobroczynne  (ateliers  de
charite).
Impulsem  do  podjęcia    w  okresie  stanisławowskim  prób  reform  działalności  filantropijnej
były, bez wątpienia, oświeceniowe idee humanitaryzmu, ale przede wszystkim ówczesne potr-
zeby  gospodarki  i  państwa.  Zapotrzebowanie  na  ręce  do  pracy  nowo  powstających  przedsię-
biorstw prywatnych skłoniło państwo do reform w dziedzinie opieki społecznej, w tym zwłasz-
cza do podjęcia wysiłków uporządkowania statusu ubogich i utrzymujących się z jałmużny oraz
przejęcia od Kościoła kontroli nad szpitalami, postrzeganymi wówczas jako rezerwa siły roboc-
zej. Dodać należy, że w Rzeczypospolitej do drugiej połowy XVIIIw. nie istniały struktury ad-
ministracyjne  państwa  w  zakresie  opieki  społecznej.  Działalność  opiekuńcza  pozostawała  w
wyłącznej niemal gestii Kościoła katolickiego i gmin wyznaniowych, co odróżniało Polskę od
krajów zachodnioeuropejskich, gdzie od czasów Reformacji miała miejsce sekularyzacja insty-
tucji opiekuńczych.
Godne  uwagi  jest  także,  że  chociaż  wspieranie  zasługujących  na  pomoc  najuboższych  na-
leżało do organizacji filantropijnych i osób prywatnych, władze państwowe niekiedy inicjowały
programy  opiekuńcze  i  zdrowotne  bądź  udzielały  im  poparcia

. Tak było w przypadku

wspomnianego  Instytutu  Ubogich  w  Warszawie,  inicjatywy  ruchu  wolnomularskiego  i
powstałego  w  tym  samym  czasie  pod  patronatem  króla  Towarzystwa  Dobroczynności.  Inny
przykład stanowi działalność filantropijna kobiecej Wielkiej Loży Dobroczynności powstałej w
1780r.  jako  część  ruchu  wolnomularskiego.  Z  kolei  loża  „Cnotliwego  Sarmaty”  zainicjowała
szczepienia dzieci przeciw ospie

Na podkreślenie zasługuje także działalność filantropijna polskiej arystokracji u schyłku nie-
podległości.  Do  historii  przeszła  m.in.  działalność  reformatorska  księżnej  Anny  z  Sapiehów
Jabłonowskiej  i  Pawła  Ksawerego  Brzostowskiego,  którzy  w  swoich  dobrach  tworzyli  insty-
tucje  społeczne  w  pewien  sposób  prototypowe,  a  ich  projekty  spotykały  się  nierzadko  z  za-
interesowaniem  władz  publicznych.  Za  przykład  nowatorskich  rozwiązań  w  tamtym  okresie
można  uznać  utworzenie  przez  Annę  Jabłonowską  w  podległych  jej  majątkach  instytucji
położnych  wiejskich  oraz  opiekuna  społecznego,  sprawującego  opiekę  nad  dziećmi  osiero-
conymi, a także Domu Miłosierdzia dla emerytów pracy pańszczyźnianej

Z kolei uznanie dla

działalności reformatorskiej P. Brzostowskiego budzi fakt, że w okresie gospodarki feudalnej i
pańszczyzny wprowadził on w swoich dobrach wolność osobistą dla włościan.
Utrata przez Polskę suwerennego bytu w 1795r. stanowiła cezurę w historii narodu i państwa
polskiego. Odtąd, przez 123 lata, funkcjonowanie społeczeństwa  i jego instytucji odbywać się
będzie według zasad narzuconych przez państwa zaborcze, a niekiedy wbrew nim. Utrata nie-
podległości  zbiegła  się  z  kryzysem  gospodarki  folwarczno-pańszczyźnianej  i  rozwojem  prze-
mysłu na ziemach polskich. Towarzyszyła temu pauperyzacja ludności oraz wzrost liczby dzieci
porzuconych, zaniedbanych i dotkniętych demoralizacją, a także wyraźny wzrost przestępczości
młodocianych.
Te  dwa  czynniki  miały  najważniejsze  znaczenie  dla  powstawania  na  ziemiach  polskich  w
okresie  rozbiorów  różnorodnych  stowarzyszeń    filantropijnych,  oświatowych,  społecznych,
kulturalnych, społeczno-gospodarczych oraz wojskowo-politycznych.
O  ile  jednak  rozwój  organizacji  filantropijnych  i  oświatowych  odbywał  się  we  wszystkich
krajach ówczesnej Europy jako reakcja na coraz większe potrzeby socjalne związane z uprze-
mysłowieniem, to funkcjonowanie polskich towarzystw dobroczynnych i społecznych w okresie
zaborów,  kiedy  „Niemal  każda  powstająca  instytucja  musiała  przełamywać  bariery  zakazów  i

Srogosz, Opieka Społeczna u Progu Sejmu Czteroletniego, cyt. wyd., s. 9.

Tamże.

Tamże, s. 30. Na ten temat zob. także J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Człowiekowi: Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s. 225-226.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

ograniczeń i w konspiracji realizować właściwy program wychowawczy”

stanowi czynnik

zdecydowanie odróżniający warunki ich działania od tych, jakie  posiadały organizacje społec-
zne w krajach zachodnioeuropejskich.
Wraz  z  utratą  państwowości  polskiej  przestał  istnieć  dotychczasowy  porządek  instytucjon-
alny.  Jak  napisał  N.  Davies:  „Społeczno-ekonomiczny  rozwój  dawnego  społeczeństwa  pol-
skiego  stał  się  integralną  częścią  społeczeństwa  i  gospodarki  Rosji,  Prus,  Austrii”

. Na zie-

miach polskich w dziedzinie opieki społecznej i zdrowotnej wprowadzono rozwiązania prawno-
instytucjonalne  obowiązujące  w  państwach  zaborczych.  Podobnie  było  w  przypadku  regulacji
prawnych odnoszących się do stowarzyszeń i fundacji.
Zakres  publicznej  opieki  społecznej  i  zdrowotnej,  a  od  lat  80.  XIXw.  –  także  ubezpieczeń
społecznych – na ziemiach polskich zaboru pruskiego i austriackiego był bardzo zróżnicowany.
W  zaborze  pruskim  od  początku  lat  70.  istniał  obowiązek  opieki  publicznej,  a  od  lat  80.
obowiązek  ubezpieczenia  chorobowego,  od  wypadków  przy  pracy  oraz  z  tytułu  podeszłego
wieku.  Ubezpieczenie  chorobowe  pozwoliło  rozwinąć  na  ziemiach  polskich  zaboru  pruskiego
pracowniczą opiekę zdrowotną i przyczyniło się do spadku śmiertelności

. W zaborze austri-

ackim istniały przepisy o obowiązku gminy pomocy najuboższym w przypadkach, gdy: „<...>
zakres lub formy niezbędnej pomocy przekraczały możliwości lokalnych zakładów opiekuńc-
zych i funkcji dobroczynnych”

. Od końca lat 80. XIXw. na ziemiach polskich zaboru austri-

ackiego obowiązywały także ubezpieczenia chorobowe i od wypadków przy pracy.
Na tle rozwiązań socjalnych obowiązujących w zaborze niemieckim i austriackim, publiczna
pomoc i lecznictwo w zaborze rosyjskim były znacznie słabej rozwinięte. Dopiero po 1912 r.
wprowadzono  obowiązkowe  ubezpieczenia  z  tytułu  choroby  i  nieszczęśliwych  wypadków.
Prawo do opieki publicznej przysługiwało jedynie stałym mieszkańcom pozostającym w gmin-
nych  rejestrach.  Lecznictwo  pracownicze  nie  zostało  włączone  do  systemu  lecznictwa  public-
znego,  a  szpitale  były  w  większości  zakładane  z  prywatnych  funduszy.  „  O  tym,  do  jakiego
stopnia władze rządowe przerzuciły ciężar budownictwa szpitalnego w Królestwie Polskim na
barki  społeczeństwa,  świadczy  fakt,  że  w  l.  1832-1858  koszt  wzniesienia  35  nowych  szpitali,
wynoszący 189 218 rs., „indywidualna dobroczynność” pokryła w 67 procentach, ofiarowując
128 335 rs”

Zdarzało się także, że władze carskie utrudniały bądź uniemożliwiały zbieranie funduszy od
osób prywatnych na budowę szpitali

. Podobnie było w przypadku inicjatyw w zakresie or-

ganizacji oświaty i opieki nad dziećmi.
W przypadku unormowań dotyczących fundacji i stowarzyszeń na ziemiach polskich w
poszczególnych zaborach obowiązywały odrębne przepisy. Instytucja fundacji była regulowana
odpowiednio przez przepisy Kodeksu Cywilnego Niemieckiego, unormowania Kodeksu Cywil-
nego Austriackiego oraz przepisy carskie z 1871r. Jak zauważa H. Izdebski: „Przepisy dzielni-
cowe różniły się dość istotnie co do charakteru fundacji, jak i zakresu nadzoru organów admin-
istracji państwowej (tzw. system badeńsko-włoski w b. zaborze austriackim i rosyjskim z sze-
rokimi uprawnieniami władz państwowych i słaby nadzór państwowy w b. zaborze pruskim)"

Odrębne było także ustawodawstwo państw rozbiorowych dotyczące stowarzyszeń. W
zaborze austriackim obowiązywała ustawa z 1867r., zgodnie z którą inicjatorzy stowarzyszenia

Wanda Bobrowska-Nowak, Początki i Rozwój Działalności Opiekuńczej na Ziemiach Polskich od

Połowy XVII stulecia do Zakończenia I Wojny Światowej, Część I w: Źródła do Pedagogiki
Opiekuńczej, red. Irena Lepalczyk, tom I, PWN, Warszawa 1988, s. 25.

N. Davies, Serce Europy, cyt. wyd., s. 155.

Juliusz Łukasiewicz, Początki Cywilizacji Przemysłowej na Ziemiach Polskich, Seria: Dzieje Narodu i

Państwa Polskiego, tom III, Warszawa 1988, s. 76.

A. W. Góra, Tradycje Opieki i Pomocy Społecznej w Polsce, „Praca Socjalna” 1989, nr 2, s. 28.

Jan Fijałek, Szpitale, w: Instytucje Pomocy Materialno-Zdrowotnej w Łodzi i Okręgu Łódzkim, Łódz-

kie
Towarzystwo Naukowe, Zakład Naukowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Łódź 1962, s. 57-58.

Tamże.

Hubert Izdebski, Fundacje i Stowarzyszenia, Wydawnictwo „Transit”, Warszawa 1997, s. 36.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

byli zobowiązani powiadomić o tym organy policji. Stowarzyszenie uznawano za prawnie
zawiązane, jeżeli władze policyjne nie wydały zakazu w ciągu 30 dni od daty zawiadomienia

W zaborze pruskim sposób powoływania stowarzyszeń normowały przepisy Kodeksu cywil-
nego.  Wedle  tych  przepisów  stowarzyszenia  dzielono  na  rejestrowane  i  nierejestrowane.
Założyciele  stowarzyszenia  byli  zobowiązani  zgłosić  swój  zamiar  sądowi  wraz  z  projektem
statutu. Stowarzyszenie uzyskiwało osobowość prawną na podstawie zezwolenia sądu i po umi-
eszczeniu w rejestrze sądowym stowarzyszeń.
Z kolei w zaborze rosyjskim rejestracja stowarzyszeń odbywała się na podstawie przepisów z
1906r. Osoby zakładające stowarzyszenie były zobowiązane do powiadomienia o tym starosty.
W celu uzyskania osobowości prawnej inicjatorzy powołania stowarzyszenia byli zobowiązani
przedłożyć  statut,  a  władze  w  ciągu  miesiąca  miały  obowiązek  wydać  decyzję.  W  przypadku
decyzji pozytywnej stowarzyszenie nabywało osobowość prawną

Okres po upadku I Rzeczypospolitej do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918r. nie
był  jednorodny  i  różnił  się  w  poszczególnych  zaborach  i  latach  z  punktu  widzenia  zakresu
dostępnych  swobód  politycznych,  ekonomicznych  i  społecznych  oraz  możliwości  działania
towarzystw  społecznych.  W  okresie  zaborów    polskie  towarzystwa  społeczne  i  gospodarcze
stanowiły instrumenty oporu politycznego oraz ekonomicznego i społecznego rozwoju, tworząc
struktury pararelne wobec instytucji publicznych państw zaborczych, nierzadko w konspiracji,
w dziedzinie opiekuńczej, oświatowej, leczniczej, a także ekonomicznej.
Potężny  impuls  dla  rozwoju  samoorganizacji  społecznej  w  okresie  zaborów  stanowiło
zachowanie  tożsamości  narodowej  oraz  odzyskanie  niezawisłości  państwowej.  W  działalności
społecznej  tego  okresu  można  wyróżnić  kilka  nurtów:  filantropijno-oświatowy,  niepodległo-
ściowy, gospodarczy.
W działalności filantropijnej i oświatowej na uwagę zasługują próby objęcia opieką ubogich
matek i dzieci oraz tworzenia instytucji wychowawczych, zwanych ochronami

. Mimo przesz-

kód administracyjnych i politycznych stawianych przez zaborców,  ograniczających samorząd-
ność organizacji  społecznych, towarzystwa charytatywne, zgromadzenia zakonne i osoby pry-
watne    podejmowały  działania  na  rzecz  zapewnienia  ubogiej  młodzieży  warunków  prawid-
łowego rozwoju i przygotowania do obowiązków społecznych i zawodowych.
Tym  bardziej  godne  podkreślenia  jest,  że,  mimo  ograniczeń  stwarzanych  przez  państwa
zaborcze,  dzięki  konsekwencji  działaczy  społecznych  reprezentujących  różne  odłamy  społec-
zeństwa udało się rozwinąć wiele inicjatyw społecznych na ziemiach polskich w XIX i począt-
kach  XXw.  niemalże  w  tym  samym  czasie,  kiedy  podejmowano  je  na  Zachodzie  Europy.  Do
takich należały inicjatywy pedagogiczne i w zakresie pomocy leczniczej.
Polskie  inicjatywy  społeczne  w  zakresie  opieki  nad  dziećmi  i  młodzieżą,  stanowiąc  wyraz
dążeń  patriotycznych,  były  zarazem  rezultatem  oddziaływania  rodzimych  i  europejskich  kon-
cepcji  opiekuńczych,  łączących  działalność  opiekuńczą  z  programem  wychowawczym.  Na
podkreślenie  zasługuje  fakt,  że  działalność  polskich  organizacji  opiekuńczo-wychowawczych
finansowana była niemal wyłącznie dzięki ofiarności społeczeństwa polskiego.
Jedną z pierwszych organizacji filantropijnych na ziemiach polskich pod zaborami było zało-
żone  w  1814r.  z  inicjatywy  Zofii  z  Czartoryskich  Zamoyskiej,  Adama  Czartoryskiego,
Stanisława  Staszica    oraz  Jana  Ursyna  Niemcewicza  Warszawskie  Towarzystwo  Dobroczyn-
ności,  które  prowadziło  działalność  w  zakresie  opieki  nad  dzieckiem  (ochronki,  żłobki,  siero-
cińce)  oraz  organizowało  pomoc  dla  najuboższych  (tanie  kuchnie,  domy  noclegowe,  a  nawet
biuro pośrednictwa pracy)

Z kolei Izabela Czartoryska, autorka patriotycznej historii dziejów

Zenon Szypuliński, Stowarzyszenia. Wzory Pism Statutów i Innych Aktów z Objaśnieniami oraz

Przepisami Związanymi z Prawem o Stowarzyszeniach, Polski Dom Wydawniczy„Ławica”, Poznań
1994, s. 7.

Tamże.

W. Bobrowska-Nowak, Początki i Rozwój Działalności Opiekuńczej na Ziemiach Polskich od

Połowy
XVII stulecia do Zakończenia I Wojny Światowej, cyt. wyd., s. 14-15.

Tamże.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Polski, założyła w początkach XIXw. w swoich dobrach szkoły dla chłopców i dziewcząt oraz
warsztat nauki rzemiosła dla młodzieży

Ilustracją działań samopomocowych w dziedzinie gospodarczej i społecznej na ziemiach pol-
skich  pod  zaborami  były  różnorakie  organizacje  pomocy  wzajemnej.  Tworzyły  je  sto-
warzyszenia i związki kupieckie, spółdzielcze związki kredytowe, a także  szkolnictwo. Dzia-
łalność  towarzystw  gospodarczych  stanowiła  wyraz  symbiozy  celu  politycznego  w  postaci
zachowania ducha narodowego z dążeniem do ratowania narodu środkami ekonomicznymi. W
pierwszym  okresie  po  utracie  niepodległości,  w  1816r.,  powstało  z  inicjatywy  Stanisława
Staszica  Hrubieszowskie  Towarzystwo  Rolnicze.  Inspirowane  ideałami  oświeceniowymi  o
pożytku  płynącym  z  pracy  i  pracowitości,  Towarzystwo  promowało  rozwój  rolnictwa,  prze-
mysłu,  samopomocy  społecznej,  np.  prowadziło  Bank  Pożyczkowy  udzielający  pożyczek  na
inwestycje

. Wybitnym kontynuatorem działalności społecznej S. Staszica był Fryderyk Skar-

bek, zwolennik oświeceniowej doktryny zapewnienia opieki publicznej oraz wychowania pub-
licznego  dla  dzieci  ubogich  rodziców  oraz  osieroconych.    F.  Skarbek  opowiadał  się  za  uk-
ierunkowaniem publicznych działań  na rzecz zapewnienia zatrudnienia zdolnym do pracy ubo-
gim. Ponadto był on także prekursorem koncepcji ubezpieczeń majątkowych oraz założycielem
instytucji  opiekuńczych  i  reedukacyjnych  dla  dzieci,  jak  Instytut  Dzieci  Moralnie  Zanied-
banych, a także dla osób utrzymujących się z jałmużny oraz więźniów, czerpiących dochody na
działalność zarówno od instytucji publicznych jak i z prywatnej ofiarności

W  działalności  organizacji  społecznych  w  okresie  zaborów  szczególne  znaczenie  ma  nurt
niepodległościowy.  W  końcu  lat  20.  XIXw.  powstawały  towarzystwa  i  kluby  patriotyczne,
których  celem  było  odzyskanie  niepodległości  i  przeprowadzenie  reform  społecznych.  Przyk-
ładem nurtu niepodległościowego w historii rozwoju organizacji społecznych pod zaborami jest
działalność  Towarzystwa  Patriotycznego  w  okresie  Powstania  Listopadowego,  którego
głównymi działaczami byli J. Lelewel i M. Mochnacki. Działalność społeczna podejmowana
legalnie w ramach zaborczego państwa, jak i w konspiracji, należała wówczas do niemal wyłąc-
znych form ekspresji narodowej Polaków.
Przyczyn rozwoju działalności niepodległościowej w okresie rozbiorów szukać należy także
w  skutkach  powstań  narodowych.  W  reakcji  na  represje  wobec  uczestników  walk  zbrojnych,
konfiskatę  majątków  powstańców  oraz  zaostrzenie  polityki  rusyfikacji  i  germanizacji  pow-
stawały  różnorodne  formy  zorganizowanej  solidarności  społecznej.  Przykładem  takiej  organi-
zacji było założone przez prekursora idei pracy organicznej w zaborze pruskim, Karola Marcin-
kowskiego,  w  1841r.  Towarzystwo  Naukowej  Pomocy  dla  Młodzieży  Wielkiego  Księstwa
Poznańskiego,  które  będąc  pierwszą  instytucją  stypendialną  na  ziemiach  polskich  w  XIXw.
odegrało ważną rolę w utrzymaniu polskości w zaborze pruskim

. K. Marcinkowski był także

inicjatorem budowy Bazaru Polskiego w Poznaniu, organizacji gospodarczej prowadzącej hotel,
sklepy i warsztaty, która dała początek ożywieniu gospodarczemu na ziemiach polskich zaboru
pruskiego. Ta inicjatywa gospodarcza stanowiła wyraz propagowanej przez K. Marcin-
kowskiego pracy organicznej i dążenia do podtrzymania bytu narodu za pomocą samoorgani-
zacji ekonomicznej.
Na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego po klęsce Powstania Styczniowego władze carskie
drastycznie ograniczyły samorządność polskich organizacji społecznych i Kościoła. W wyniku
represji zlikwidowano zakony, zaś działalność Kościoła poddano ścisłej kontroli władz adminis-
tracyjnych

Spowodowało to ogromne osłabienie pracy społecznej duchowieństwa w społec-

J. Radwan Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy Człowiekowi: Od Filantropii Greckiej

do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s. 251.

Na ten temat piszą szerzej J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne Dzieje Pomocy

Człowiekowi:Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s. 247.

Tamże, s. 249.

Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982, s. 798.

Stanisław Gajewski, Społeczna Działalność Duchowieństwa w Królestwie Polskim, Wydawnictwa

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1990, s. 17-22.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

zeństwie polskim. Jak podkreśla S. Gajewski: „Dopiero pod koniec XIXw. część młodszego
duchowieństwa zaczęła się organizować”

. W końcu XIX stulecia powstało tajne sto-

warzyszenie  „Collegium  Secretum”,  którego  celem  było  przygotowywanie  księży  do  pracy
oświatowej i  działalności społecznej służącej obronie tradycji  narodowych.  Tego  typu  organi-
zacje należały wówczas jednak do rzadkości. Pozakościelnej aktywności społecznej duchowień-
stwa nie sprzyjały w owym czasie  same władze diecezjalne  w obawie  przed  dalszymi  repres-
jami ze strony zaborcy. Natomiast żywą działalność prowadziły w tym czasie towarzystwa do-
broczynne,  które  niejednokrotnie  prowadziły  szerszą  pracę  społeczną,  a  w  których  pracach
czynnie uczestniczyło duchowieństwo

Antypolski  kurs  władz  carskich  po  klęsce  Powstania  Styczniowego,  ograniczający  swobody
obywatelskie,  spowodował  rozwój  działalności  konspiracyjnej  na  ziemiach  polskich  zaboru
rosyjskiego. W tym czasie na terenie zaboru rosyjskiego powstają stowarzyszenia działające w
konspiracji  oraz  inicjatywy  nieformalne,  które  świadczą  pomoc  więźniom  politycznym  i  ich
bliskim. Powstają wówczas takie organizacje, jak: Patronat Opieki nad Więźniami - tajne sto-
warzyszenie kobiece założone w 1863r. we Włocławku z inicjatywy Izabeli Zbiegniewskiej w
celu  pomocy  więźniom  politycznym,  Ministerstwo  Polskiej  Biedy  –  nieformalna  organizacja
adwokatów,  udzielająca  pomocy  prawnej  i  finansowej  represjonowanym  powstańcom

oraz

Towarzystwo  Tajnego  Nauczania,  założone  przez  Cecylię  Śniegocką  w  1894r.  w  Królestwie
Polskim, które prowadziło działalność oświatową w konspiracji.
J. Radwan-Pragłowski i K. Frysztacki podają, że po upadku Powstania Styczniowego potrzeba
działalności  samopomocowej  wzrosła,  gdyż:  „<...>  tradycyjne  instytucje  <<rezydentów>>  i
opieki  rodzinnej  przestały  już  wystarczać  i  musiały  zostać  uzupełnione  szerszym  działaniem
społecznym”

Na  ziemiach  polskich  zaboru  austriackiego,  gdzie  istniał  względnie  szeroki  zakres  swobód
politycznych  w  porównaniu  z  zaborem  pruskim  i  rosyjskim,  zawiązują  się  komitety  pomocy
powstańcom powracającym z zesłania z Syberii. W końcu lat 80. XIXw. komitety te zawiązały
Towarzystwo Weteranów 1863r., które udzielało pomocy byłym powstańcom oraz przyznawało
stypendia dzieciom poległych. Działalność niepodległościowa splata się w działaniach organi-
zacji  społecznych  z  akcją  filantropijną.  Wiele  spośród  organizacji  społecznych  w  okresie
zaborów jest zaskakująco wielofunkcyjnych – prowadząc oficjalnie akcję filantropijną, równoc-
ześnie rozwija nieformalne działania niepodległościowe i oświatowe.
H.  Bunsch-Konopka  zwraca  uwagę,  że  działalność  filantropijna  organizacji  społecznych  w
okresie  zaborów  służyła  wsparciu  najbardziej  potrzebujących,  a  zarazem  postrzegana  była  w
kategoriach  obowiązku  patriotycznego  i  jako  forma  ratowania  narodu

. W wyniku propago-

wania  od  lat  60.  XIXw.  przez  działaczy  społecznych,  filantropijnych  i  ekonomicznych  hasła
pracy  organicznej  przyjmowano,  że  niezbędnym  warunkiem  odzyskania  niepodległości  jest
ożywienie  rozwoju  gospodarczego  i  społecznego  na  ziemiach  polskich  oraz  solidaryzm  naro-
dowy.
W  pozytywistycznym  programie  okresu  zaborów  zorganizowana  działalność  obywatelska
obejmowała:  działalność  gospodarczą,  oświatową,  włącznie  z  walką  o  niezależną  oświatę  w
okresach  nasilającej  się  germanizacji  i  rusyfikacji,  polityczną  (starania    o  utrzymanie  języka
polskiego oraz szerzenie narodowej świadomości społeczeństwa i wysiłki na rzecz podtrzyma-
nia  tożsamości  narodowej),  a  także  inicjatywy  społeczne  w  zakresie  opieki  zdrowotnej,  pracę
filantropijną oraz działalność samopomocową.

Tamże, s. 22-23.

Tamże, s. 10.

Waldemar Andrzej Góra, Tradycje Opieki i Pomocy Społecznej w Polsce, „Praca Socjalna” 1989, nr 2,

s. 28.

J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Polski Wiek Dziewiętnasty, w: Społeczne Dzieje Pomocy

Człowiekowi: Od Filantropii Greckiej do Pracy Socjalnej, cyt. wyd., s. 258.

Bunsch-Konopka, Historia Opieki Społecznej w Polsce, w: Pomoc Społeczna w Polsce, Część II,

red. J. Staręga-Piasek, cyt. wyd., s. 23.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Przykładem  pracy  organicznej  w  dziedzinie  rozwoju  gospodarczego  w  zaborze  pruskim  w
drugiej połowie XIX stulecia jest rozwój ruchu spółdzielczego i banków ludowych. Ta działal-
ność gospodarcza rozwijana od 1871r. z inicjatywy księży Augustyna Samarzewskiego i Piotra
Wawrzyniaka  stanowiła  przeciwagę  dla  ostrego  kursu  antypolskiego,  jaki  w  zaborze  pruskim
zaznaczył się po 1851r. we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Na lata 70. I 80. przypada szczególne ożywienie działalności społecznej na ziemiach polskich
pod zaborami. Wówczas powstają m.in. związki ochotniczych straży ogniowych, które stają się
miejscem samoorganizacji społecznej i krzewienia postaw patriotycznych. Działalność społec-
zna jest traktowana jako obowiązek patriotyczny mający na celu zachowanie bytu narodowego.
Wiele  inicjatyw  społecznych  podejmowanych  w  latach  70.,  80.  I  90.  XIX  stulecia  adreso-
wanych do dzieci i młodzieży miało na celu wychowanie zdrowego pokolenia w duchu patrio-
tycznym.  W  zaborze  austriackim  z  inicjatywy  Henryka  Jordana  powstaje  park  jego  imienia,
mieszczący pływalnię, boiska sportowe, gdzie dzieci i młodzież zdobywała sprawność fizyczną
i uczyła się samorządności

W tym okresie na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego i austriackiego powstają To-
warzystwa do Walki z Gruźlicą, z których inicjatywy zakładane są sanatoria przeciwgruźlicze,
finansowane z funduszy prywatnych. Przykładowo w Zakopanem fundatorami sanatorium dla
dorosłych byli: I. Paderewski, H. Sienkiewicz oraz rodziny Zamoyskich i Krasińskich

Na przełomie wieków powstaje wiele towarzystw opiekuńczych na rzecz dzieci i młodzieży.
W Warszawie powstaje Towarzystwo Kolonii Letnich założone przez Stanisława Markiewicza,
organizujące,  dzięki  prywatnym  funduszom,  wypoczynek  letni  dla  dzieci  niezamożnych  rod-
ziców. Działaczami Towarzystwo byli m.in. Bolesław Prus i Janusz Korczak. W końcu XIXw.
powstało także Warszawskie Towarzystwo Higieniczne rozwijające  działalność opiekuńczą na
rzecz dzieci. Towarzystwo zainicjowało organizację dwóch ważnych instytucji oświatowych –
ogrodów im. Wilhelma Raua prowadzących działalność rekreacyjną i wychowawczą dla dzieci
zamożniejszych  rodziców  oraz  Instytut  Higieny  dziecięcej  ufundowany  przez  barona  Leona
Lenvala. Instytut im. Lenvala prowadził działalność na ówczesne czasy nowatorską - świadcząc
pomoc  lekarską  i  poradnictwo  w  zakresie  higieny  i  wychowania  dziecka,  a  także  organizując
kursy pielęgnacji niemowląt i dzieci

Wśród ważnych inicjatyw społecznych na rzecz dzieci osieroconych, jakie na początku XXw.
powstały na ziemiach polskich zaboru austriackiego, należy wymienić Towarzystwo Gniazd
Sierocych, założone przez Kazimierza Jeżewskiego. Towarzystwo zapewniało dzieciom i młod-
zieży pozbawionym rodziców wychowanie pod kierunkiem nauczycieli w specjalnie zor-
ganizowanych gospodarstwach rolnych o nazwie wioski i gniazda sieroce

. Towarzystwa opie-

kuńcze próbowały także rozwiązywać problemy młodzieży nie dostosowanej społecznie. Jako
przykład  inicjatyw  na  rzecz  resocjalizacji  młodzieży  należy  wymienić  m.in. ośrodki wychow-
awcze dla młodziezy założone przez ks. Bronisława Markiewicza w Galicji oraz Śląski Zakład
Wychowawczy  w  Cieszynie.  Obie  inicjatywy  realizowały  nowatorskie  programy  wychowaw-
cze,  łącząc  przygotowanie  zawodowe  młodzieży  z  wychowaniem  opartym  na  aktywności  i
samorządności młodzieży

Ważną  rolę  w  dziedzinie  wychowania  narodowego  pełniły  placówki  wychowawcze  dla  ma-
łych  dzieci  zwane  ochronkami.  Wobec  rusyfikacji  i  germanizacji  szkolnictwa  i  dążeń  państw
zaborczych  do  wynaradawiania  dzieci  na  ziemiach  polskich  zaboru  rosyjskiego  i  pruskiego,
ochronki  realizowały  w  konspiracji  programy  nauczania  w  języku  polskim  i  mimo  represji:

J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, tamże, s. 257.

H. Bunsch-Konopka, Historia Opieki Społecznej w Polsce, w: Pomoc Społeczna w Polsce, Część II

cyt. wyd., s. 25.

A. Góra, Tradycje Opieki i Pomocy społecznej w Polsce, cyt. wyd., s. 25.

Kazimierz Jeżewski, Program Wychowawczy Towarzystwa Gniazd Sierocych, Warszawa 1918.

Wanda Bobrowska-Nowak, Początki i Rozwój Działalności Opiekuńczej na Ziemiach Polskich od

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Połowy XVII stulecia do Zakończenia I Wojny Światowej, cyt. wyd., s. 22.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

„<...> ochronki aż do wydarzeń rewolucyjnych 1905r. były w zasadzie na terenie zaboru rosy-
jskiego głównymi placówkami wychowania narodowego”

Nieporównanie korzystniejsza sytuacja w dziedzinie oświaty istniała w Galicji w zaborze
austriackim, gdzie począwszy od lat 80. XIXw. z inicjatywy Krakowskiego Towarzystwa
Ochronek dla Małych Dzieci, Lwowskiego Towarzystwa Miejskich Ochronek Chrześcijańskich
oraz Towarzystwa Macierzy Szkolnej powstaje wiele ochronek wychowawczych

Na  szczególne  podkreślenie  zasługuje  rola  Kościoła  katolickiego  i  zakonów  w  zakresie
obrony  tradycji  narodowej  i  utrwalania  solidaryzmu  narodowego  w  okresie  zaborów.  Wiele  z
istniejących  wówczas  towarzystw  i  instytucji  społecznych  działało  pod  auspicjami  Kościoła
katolickiego

. Hasła pracy organicznej rozwijali księża, jak Augustyn Samarzewski i Piotr

Wawrzyniak w Poznańskiem, propagując rozwój banków ludowych i spółdzielczości. W drugiej
połowie XIXw. z inspiracji polskiego katolicyzmu powstały rodzime zgromadzenia zakonne, w
tym  zgromadzenia  felicjanek  w  Warszawie,  zajmujące  się  wspieraniem  najuboższych  dzieci,
osób chorych i niedołężnych przez prowadzenie ochronek, szkół ludowych i sierocińców oraz
usług  domowych.  W  Krakowie  malarz  Albert  Chmielowski  założył  zgromadzenie  tercjarzy,
które prowadziło opiekę nad bezdomnymi, a z czasem także organizowało naukę zawodu.
U schyłku XIX stulecia odmienną koncepcję zagospodarowania wolności po odzyskaniu nie-
podległości niż utworzenie suwerennego państwa oraz odmienną funkcję stowarzyszeń propo-
nował  Edward  Abramowski,  filozof  i  działacz  socjalistyczny.  Program  E.  Abramowskiego
afirmuje stowarzyszenia społeczne, dowodząc, że stanowią one najwłaściwszą strukturę organi-
zacji  społecznej,  zapewniającą  znacznie  pełniejsze  gwarancje  realizacji  zadań  społecznych  i
wolności  obywatelskich,  aniżeli  może  to  uczynić  najbardziej  demokratyczne  państwo.
Abramowski  pisał  m.in.:  „<<...>>  śmiało  możemy  twierdzić,  że  wobec  mnożących  się  ciągle
zagadnień  życia  ludzkiego,  wobec  jego  rosnącej  zmienności,  bogactwa  typów  i  kierunków,
wobec  rozwoju  indywidualizmu  grup  i  jednostek,  poddających  się  coraz  trudniej  pod  ogólne
normy, ten typ organizacji społecznej, który przedstawiają stowarzyszenia, jest typem przyszło-
ści, dziedzicem nowożytnego Państwa”

Zdecydowanie  większe  możliwości  działania  społecznego  w  zaborze  rosyjskim  powstały  w
wyniku  rewolucji  1905r.,  kiedy  społeczeństwo  polskie  wywalczyło  swobody  obywatelskie  w
postaci wolności słowa, sumienia, zgromadzeń i związków. Na mocy nowych przepisów o zwi-
ązkach  i  stowarzyszeniach  z  1906r.  powstała  możliwość  legalnej  samoorganizacji  społecznej
Polaków. Władze carskie zniosły także obowiązujące od 1864r. przepisy ograniczające autono-
mię duchowieństwa. Powstające wówczas świeckie i religijne stowarzyszenia i związki zdecy-
dowanie  poszerzyły  dostępne  dotąd  możliwości  legalnej  samoorganizacji    społecznej  na
ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. Większość powstałych wówczas organizacji społecznych
miała świecki charakter. Do najważniejszych z nich należały: stowarzyszenie oświatowe Polska
Macierz Szkolna oraz Centralne Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Kółek Rolniczych im. S.
Staszica. Rozwijał się także ruch spółdzielczy.
Stowarzyszenie Polska Macierz Szkolna zostało oficjalnie wpisane do rejestru w 1906r. jako
pierwsze stowarzyszenie społeczne powstałe na mocy nowych przepisów. „Macierz ma na celu
krzewienie i popieranie oświaty w duchu narodowym”, <<...>> rozwój polskiego szkolnictwa i
oświaty,  zwłaszcza  w  zakresie  elementarnego  wykształcenia”

Jak podaje S. Ga-

jewski:„Ofiarność na cele Macierzy w latach 1906-1907 osiągnęła wraz z darami w naturze

Tamże, s. 16-17.

Tamże.

Julian Auleytner, Katolicyzm Społeczny w Polsce, w: Polityka Społeczna. Teoria a Praktyka, Wyższa

Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 1997, s. 175-177.

Edward Abramowski, Idee Społeczne Kooperatyzmu, „Znak”, 1981, nr 324, s. 726.

Odezwa Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej, w: Dzieło Samopomocy Narodowej. Polska

Macierz Szkolna, Wydawnictwo Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 1935, s.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

29-31.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

milion rubli; 900 kół liczyło 116 341 członków. Założyli oni 786 szkół elementarnych, 317
ochronek, 505 czytelni i bibliotek, z których korzystało 400 544 czytelników”

100

Po  1905r.  powstają  następujące  instytucje  społeczne  o  charakterze  wyznaniowym:  Sto-
warzyszenie  Robotników Chrześcijańskich, Diecezjalne Komisje do  spraw Społecznych, Zwi-
ązek Katolicki, Towarzystwo Bibliotek Parafialnych i Towarzystwo Opieki nad Wychodźcami.
Pionierem  ruchu  Stowarzyszeń  Robotników  Chrześcijańskich  (SRCH)  w  Królestwie  Polskim
był ksiądz Marceli Godlewski

101

. Jedną z najważniejszych przyczyn powstania SRCH i podjęcia

pracy wśród robotników, jak podaje Stanisław Gajewski, było uświadomienie sobie przez
duchowieństwo w Królestwie Polskim po rewolucji 1905r. wpływów ruchu socjalistycznego na
robotników. „Ogół duchowieństwa nie zdawał sobie sprawy z wagi nowych problemów. Dop-
iero po roku 1905r. wykłady na temat społecznej nauki Kościoła wprowadzono do programów
nauczania w seminariach duchownych”

102

Organizacje  społeczne,  zarówno  te  oficjalnie  zarejestrowane,  jak  i  działające  w  konspiracji,
zakładane  z  inicjatywy  ziemiaństwa,  duchowieństwa  oraz  –  z  czasem  –  inteligencji,  zarówno
prawicowej,  jak  i  lewicowej,  przejęły  funkcje    nie  istniejących  instytucji  publicznych  i
przyczyniły się do zachowania ciągłości polskiej tożsamości narodowej. Te religijne i świeckie
bractwa, stowarzyszenia, fundacje, banki ludowe, chrześcijańskie związki zawodowe i działal-
ność  Kościoła  katolickiego  oraz  zakonów  podtrzymywały  ducha  patriotycznego  i  stanowiły
oprócz  rodziny  podstawowe  instytucje  kultywowania  tożsamości  narodowej  w  ramach
zaborczego państwa, a nierzadko także wbrew niemu.
Niezależne  inicjatywy  społeczne  były  więc  ważnym  składnikiem  narodowej  strategii  odzy-
skania  suwerenności  państwowej  okresie  zaborów,  stanowiąc  instrument  kulturalnego,  eko-
nomicznego  i  społecznego  rozwoju  narodu  polskiego  i  przyczyniając  się  do  podniesienia  po-
ziomu edukacji ludności polskiej i ekonomicznego rozwoju kraju

103

Nasilające się potrzeby społeczne dalece przerastały możliwości działania towarzystw społec-
znych. W początkach XX stulecia coraz wyraźniejsze są postulaty na rzecz zorganizowania
publicznej opieki społecznej oraz jej profesjonalizacji, podobnie jak na Zachodzie Europy i w
Ameryce.
Odzyskanie

niepodległości i powstanie państwa polskiego w 1918r. oraz wprowadzenie sys-

temu  ubezpieczeń  społecznych  wzorowanego  na  niemieckim  modelu  ubezpieczeń  i  uznaniu
obowiązku  zaspokajania  z  funduszy  publicznych  niezbędnych  potrzeb  życiowych  osób  i  grup
społecznie niewydolnych, nie ograniczyło roli stowarzyszeń społecznych w zaspokajaniu potr-
zeb zbiorowych, ani też nie przerwało ciągłości działania wielu towarzystw społecznych i fun-
dacji założonych jeszcze w XVIII i XIXw.
W  okresie  II  Rzeczypospolitej,  w  porównaniu  do  czasów  zaborów,  zmieniają  się  natomiast
funkcje społeczne tych organizacji oraz  model ich  relacji  z państwem.  Wprowadzenie obowi-
ązku opieki publicznej, tj. prawa do opieki ze strony  ciał publicznych na mocy ustawy o opiece
społecznej  z  1923r.  i  przypisanie  zadań  w  tym  zakresie  związkom  komunalnym  sprawiło,  że
działalność  różnorodnych  fundacji  i  stowarzyszeń  społecznych  w  okresie  międzywojennym
pełniła funkcję komplementarną wobec działań organów administracji państwowej i samorząd-
owej, uzupełniając fundusze ciał publicznych na realizację zadań opiekuńczych, oświatowych,
leczniczych, kulturalnych.
Powstanie  państwa  polskiego  w  1918r.  było  uwieńczeniem  celów  działania  wielu  sto-
warzyszeń  niepodległościowych  istniejących  w  okresie  zaborów.  W  okresie  dwudziestolecia
międzywojennego ich miejsce zajmują stowarzyszenia i związki, których funkcją jest kształto-

100

Stanisław Gajewski, Polska Macierz Szkolna i Inne Inicjatywy Oświatowe, w: Społeczna Działalność

Duchowieństwa w Królestwie Polskim, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1990, s. 130-131.

101

Stanisław Gajewski, Diecezjalne Komisje do spraw Społecznych, tamże, s. 40.

102

Stanisław Gajewski, Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, tamże, s. 46.

103

Anthony Levitas, Lokalne Fundusze Promocyjne i Wspieranie Małych i Średnich Przedsiębiorstw w

Polsce, w: Inicjatywy Lokalne. Polskie Doświadczenia, red. J. Drążkiewicz, G. Gęsicka, J. Szczucki,

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Fundusz Współpracy, Program Inicjatyw Lokalnych PHARE, Warszawa 1995, s. 150-151.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

wanie  tożsamości  narodowej  i  poczucia  dobra  wspólnego  społeczeństwa  polskiego  zjednoc-
zonego po długim okresie niewoli.
Stowarzyszenia, związki i fundacje o profilu opiekuńczym, oświatowym, a także leczniczym,
działające  w  warunkach  niepodległego  państwa,  zachowały  część  swoich  tradycyjnych  zadań,
zwłaszcza  funkcję  opiekuńczo-oświatową,  prowadząc  instytucje  opiekuńczo-wychowawcze  i
opiekuńczo-lecznicze

104

oraz podjęły nowe zadania społeczne. Istotnym bodźcem dla trwania i

rozwoju  stowarzyszeń  były  ogromne  potrzeby  kraju  wyczerpanego  I  wojną  światową,  a  w
późniejszym okresie kryzysem gospodarczym lat 30.
Po  odzyskaniu  niepodległości  zasadniczej  zmianie  ulega  także  model  relacji  między
państwem a  organizacjami społecznymi. Miejsce dotychczasowej opozycji organizacji  społec-
znych  wobec  zaborczego  państwa  zajmuje  relacja,  którą  określić  by  można  jako  model  du-
alny

105

, w którym państwo i organizacje społeczne – każde z osobna – finansują i zaspokajają

określone potrzeby społeczne.
Obowiązujące  w  okresie  Dwudziestolecia  międzywojennego  prawo  fundacyjne  i  prawo  o
stowarzyszeniach  regulowało pozycję prawną fundacji i stowarzyszeń. W zakresie prawa fun-
dacyjnego  nie  było  jednak  jednolitej  regulacji  pozycji  prawnej  fundacji  i    obowiązywały
przepisy odrębne dla poszczególnych zaborów (Dekret o fundacjach i o zatwierdzaniu darowizn
i zapisów z 7 lutego 1919r.).
Nie  sprzyjało  to  zacieraniu  różnic  między  b.  zaborami  i  powodowało  brak  zaufania  społec-
znego  do  instytucji  fundacji

106

. Mankamentem międzywojennego prawa fundacyjnego był

także brak określenia minimalnej wartości majątku fundacyjnego, co powodowało, że część
fundacji nie realizowała swoich celów, istniała jedynie formalnie bądź na wniosek zaintereso-
wanych stron ulegała scalaniu. K. Jasiewicz podaje przykład niektórych żydowskich fundacji
dobroczynnych, których roczny dochód nie przekraczał w 1937r. sumy 10 zł. i które połączono
w jeden organizm fundacyjny

107

Odrębny akt prawny regulował sytuację prawną stowarzyszeń w Polsce niepodległej. Począt-
kowo  był  to  tymczasowy  dekret  o  stowarzyszeniach  z  1919r.,  a  od  1932r.  prawo  o  sto-
warzyszeniach,  wprowadzone  w  życie  rozporządzeniem  Prezydenta  Rzeczypospolitej.  W
świetle  prawa  o  stowarzyszeniach  z  1932r.  stowarzyszenie  określono  jako  trwałe  dobrowolne
zrzeszenie  o  celach  niezarobkowych.  Stowarzyszenia  dzieliły  się  na  zwykłe  i  zarejestrowane,
posiadające  osobowość  prawną.  Stowarzyszenia,  których  działalność  była  szczególnie  ważna
dla interesu państwa lub społeczeństwa, mogły być uznane za stowarzyszenia wyższej użytec-
zności i mogły korzystać ze szczególnych ulg i zwolnień w podatkach i opłatach, jednak ten typ
stowarzyszeń poddany był ścisłemu nadzorowi ze strony organów administracji rządowej.
Stowarzyszenia, związki i fundacje, których celem było  świadczenie usług z zakresu opieki
społecznej oraz oświaty i lecznictwa, podlegały nadzorowi ze strony starostów lub odrębnych
władz  nadzorczych.  Ogólnie  należy  zauważyć,  że  mimo  wadliwości  rozwiązań  prawnych  do-
tyczących zwłaszcza fundacji, obowiązujące w okresie II Rzeczypospolitej prawo fundacyjne i
stowarzyszeniowe  umożliwiało  funkcjonowanie  różnorodnym  inicjatywom  obywatelskim,  a
organy  administracji  państwowej,  jak  m.in.  Ministerstwo  Pracy  i  Opieki  Społecznej  popierało
ich rozwój i było koordynatorem działalności opiekuńczej.
W okresie międzywojennym działalność prowadziło wiele świeckich organizacji społecznych
oraz  Biskupie  Komitety  Dobroczynności  i  religijne  stowarzyszenia,  w  tym  katolickie  sto-
warzyszenia  charytatywne,  zgromadzenia  zakonne,  bractwa  miłosierdzia  oraz  bezhabitowe

104

Ewa Leś, Organizacje Pozarządowe w Polsce, w: Społeczeństwo Polskie w Latach 1989-1995/6, red.

A. Rajkiewicz, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1997, s. 178.

105

ypologia modeli relacji między organizacjami społecznymi a państwem pochodzi z pracy L.

Salamona

106

Krzysztof Jasiewicz, Polityka Fundacyjna w II Rzeczypospolitej, cyt. wyd., s. 27.

107

Tamże.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

trzecie zakony

108

. Swe działania kontynuowały fundacje i towarzystwa społeczne założone jesz-

cze za czasów panowania Kazimierza  Wielkiego, w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej i w
okresie zaborów. Do najstarszych organizacji społecznych należały: Fundacja Króla Kazimierza
Wielkiego  dla  górników  w  Bochni,  założona  w  1357r.,  Dom  Wychowawczy  ks.  Baudouina,
działający w Warszawie nieprzerwanie od 1732r. oraz wiele towarzystw społecznych, świeckich
i  religijnych,  powstałych  w  okresie  zaborów,  jak  Towarzystwo  Czytelni  Ludowych,    To-
warzystwo Kolonii Letnich, Uniwersytet Latający (w 1918r. przekształcony w Wolną Wszech-
nicę  Polską),  Polska  Macierz  Szkolna  oraz  katolickie  Stowarzyszenie  Pań  Miłosierdzia  św.
Wincentego a Paulo i Stowarzyszenie „Konferencje Męskie św. Wincentego a Paulo”, a także
wiele innych dobroczynnych stowarzyszeń katolickich i zgromadzeń zakonnych

109

W okresie Dwudziestolecia międzywojennego powstawały także nowe stowarzyszenia i zwi-
ązki (m.in. Polski Czerwony Krzyż, Związek „Caritas”), znacznie rzadziej fundacje

110

. Te or-

ganizacje  odpowiadały  na  wyzwania  społeczne  i  gospodarcze    tamtego  okresu.  Istniejące
wówczas  stowarzyszenia  i  fundacje  miały  charakter  naukowy,  oświatowo-kulturalny,  opie-
kuńczy, leczniczy, sportowy.
Przykładowo,  w  1937r.  stowarzyszenia  opiekuńcze  (bez  zgromadzeń  zakonnych,  związków
wyznaniowych  i  fundacji)  prowadziły  ponad  50%  placówek  opieki  całkowitej  dla  dzieci.  Po-
nadto fundacje dobroczynne  prowadziły 7% zakładów opieki całkowitej dla dzieci i młodzieży
oraz  20%  placówek  opieki  zamkniętej  dla  dorosłych

111

. Fundacje dobroczynne, oprócz

prowadzenia  placówek  opieki  całkowitej  organizowały  także  pomoc  środowiskową  dla  na-
juboższych.  Oryginalną  odmianę  fundacji  dobroczynnych  stanowiły  fundacje  posagowe  oraz
fundacje  mieszkaniowe.  Fundacje  posagowe,  posiadające  w  Polsce  wielowiekową  tradycję,  w
okresie  II  Rzeczypospolitej,  tak  jak  dawniej,  finansowały  posagi  ubogim  dziewczętom.  Fun-
dacje tanich mieszkań natomiast oferowały bezpłatne lub tanie mieszkania dla ubogich rodzin
robotniczych i niezamożnej inteligencji. Tego typu fundacją w międzywojennej Warszawie była
Fundacja Tanie Mieszkania im. Hipolita i Ludwiki Wawelbergów

112

W  Okresie  Dwudziestolecia  międzywojennego  fundacje  prowadziły  również  działalność
oświatową i kulturalną. Do tego typu fundacji należały fundacje stypendialne, naukowe i kul-
turalne,  które  podobnie  jak  fundacje  posagowe  –  posiadają  w  Polsce  wielowiekową  tradycję.
Wymienione fundacje udzielały pomocy materialnej uczącej się niezamożnej młodzieży (m.in.
Fundacja im. J. hr. Potockiego, Fundusz im. J. Piłsudskiego), wspierały finansowo działalność
szkół  powszechnych,  jadłodajni  dla  młodzieży  szkolnej,  bibliotek,  burs,  towarzystw  oświa-
towych  i  kulturalnych  oraz  wspomagały  rozwój  badań  naukowych  i  kultury  (m.in.  Fundacja
Smogutecka im. Bogdana hr. Hutten-Czapskiego i Fundacja Kórnicka rodziny Zamoyskich).
W  okresie  Dwudziestolecia  międzywojennego,  ze  względu  na  heterogeniczność  religijną  i
etniczną społeczeństwa polskiego, znaczną część stowarzyszeń i większość fundacji stanowiły
organizacje  o  charakterze  wyznaniowym  i  narodowościowym,  tj.  stowarzyszenia  katolickie,
żydowskie i ukraińskie. Jak podaje K. Jasiewicz:„<...> niemal wszystkie fundacje funkcjonujące

108

Elżbieta Firlit, Działalność Charytatywna Kościoła, w:

Kościół Katolicki w Polsce 1918-1990, GUS

i
Zakład Socjologii Religii SAC, Warszawa 1991, s.266.

109

Szerzej

a temat działalności dobroczynnej Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej zob.

Elżbieta Firlit, Działalność Charytatywna Kościoła, cyt. wyd., s. 266 i następne.

110

K. Jasiewicz podaje, że dla zdecydowanej większości fundacji zakładanych z pobudek patrio-

tycznych i
    religijnych w okresie zaborów odzyskanie przez Polskę niepodległości stanowiło uwieńczenie ich
    działalności. W okresie międzywojennym powstawaniu nowych fundacji nie sprzyjała także ogólnie
    niekorzystna sytuacja ekonomiczna polskiego ziemiaństwa, które w okresie rozbiorów przodowało
w ofiarności na cele społeczne, w: Polityka Fundacyjna w II Rzeczypospolitej, cyt. wyd., s.27.

111

Tamże.

112

Bohdan Stanisław Kulesza, Parę Słów o Fundacji Tanich Mieszkań im. Hipolita i Ludwiki

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Wawelbergów, Warszawa 1934.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

w II Rzeczypospolitej <...> miały charakter wyznaniowo-narodowościwy, tj. z ich świadczeń
mogły jedynie korzystać osoby określonej narodowości i wyznania<...>”

113

W  II  Rzeczypospolitej  organizacje  społeczne  odgrywały  istotną  rolę  w  zakresie  działalności
opiekuńczej oraz w dziedzinie oświaty i opieki zdrowotnej, wydatnie uzupełniając działalność
administracji  rządowej  i  samorządowej  oraz  wytyczając  nowe  kierunki  działalności  na  rzecz
dobra  wspólnego.  Niekompletność  źródeł  nie  pozwala  niestety  na  całościowe  przedstawienie
udziału organizacji społecznych w zaspokajaniu potrzeb zbiorowych w okresie Dwudziestolecia
międzywojennego.  Jednak  nawet  niepełne  dane  na  ten  temat  dowodzą,  że  znaczenie  tych  or-
ganizacji w poszczególnych dziedzinach ówczesnej polityki społecznej było istotne.
Na  koniec  tych  rozważań  przytoczmy  stanowisko  K.  Koralewskiego,  który  wydobywając
charakterystyczne cechy dobroczynności prywatnej i opieki publicznej tak pisał o korzyściach
wynikających z ich wzajemnej współpracy: „Dobroczynność prywatna, jako oparta na szerokiej
inicjatywie obywatelskiej, wprowadza do swojej akcyi różnorodne formy pomocy, odbiegające
od szablonów, przyjętych przez prawo i praktykę organów dobroczynności publicznej, przez co
daje  możność  udzielania  pomocy  z  możliwie  jaknajwiększem  uwzględnieniem  duchowych  i
materyalnych potrzeb tych, którzy z pomocy dobroczynnej korzystać są zmuszeni”

114

Wybuch II wojny światowej i lata okupacji stanowiły dla narodu i państwa polskiego okres
najdramatyczniejszej  próby  od  czasów  zaborów.  Od  początku  wojny  istniejące  w  okresie
Dwudziestolecia  międzywojennego  organizacje  społeczne  na  ziemiach  wcielonych  do  Rzeczy
zostały zdelegalizowane, natomiast instytucje społeczne mieszczące się w obszarze Generalnej
Guberni  prowadziły  działalność  do  lipca  1940r.  W  końcu  1939r.  działały  m.in.  Patronat  To-
warzystwa Opieki nad Więźniami  oraz Warszawski Społeczny Komitet Samopomocy  Społec-
znej

115

Jednak w maju 1940r. niemieckie władze okupacyjne ograniczyły swobodę działania polskich
świeckich  i  religijnych  organizacji  humanitarnych  i  instytucji  opiekuńczych  na  obszarze  GG,
doprowadzając  do  powstania  Rady  Głównej  Opiekuńczej  (RGO).  Odtąd  aż  do  zakończenia
wojny  RGO  za  zgodą  władz  niemieckich,  reprezentowała  organizacje  polskiej  dobrowolnej
opieki społecznej. W 1940r. władze okupacyjne powołały także Żydowską Samopomoc Społec-
zną oraz Ukraińską Radę Główną

116

Początkowo  statut  RGO  stanowił,  że  przynależność  do  Rady  Głównej  Opiekuńczej  nie
ogranicza  autonomii  tych organizacji  i nie  pozbawia  ich  majątku.  W  ślad  za  tym  w  lipcu  i  w
sierpniu  1940r.  okupant  wydał  odpowiednie  rozporządzenia  o  rozwiązaniu  na  terenie  GG
wszystkich  stowarzyszeń,  fundacji  i  związków,  likwidując  niemal  bez  wyjątku  wszystkie
przedwojenne  fundacje  i  stowarzyszenia  opiekuńcze  i  przejmując  ich  majątek,  z  wyjątkiem
komitetów  samopomocy  i  opieki  społecznej  powstałych  po  1  września  1939r.,  PCK  oraz
wyznaniowych katolickich organizacji  charytatywnych,  działających  na podstawie konkordatu
między Polską a Watykanem

117

Jednak w 1942r. władze hitlerowskie zmieniły statut RGO, pozbawiając wchodzące w jej
skład organizacje opiekuńcze samodzielności przez uchylenie ich statutów i „przeniesienia ich
majątków na Polską Radę Główną Opiekuńczą”

118

Do zadań RGO należało zespolenie wszystkich organizacji opieki dobrowolnej w Generalnym
Gubernatorstwie w ramach ujednoliconej pracy oraz wykonywanie ogólnej opieki społecznej,
zdobywanie środków na nią, rozdzielanie darów pieniężnych i w naturze, a także or-
ganizowanie, utrzymywanie i wspieranie zakładów i instytucji opieki społecznej.

113

K. Jasiewicz, Polityka Fundacyjna w II Rzeczypospolitej, „Polityka Społeczna” 1990, nr 2, s. 27.

114

K. Koralewski, Opieka Społeczna (Dobroczynność Publiczna), cyt. wyd., s. 83.

115

W. A. Góra, Tradycje Opieki i Pomocy Społecznej w Polsce, „Praca Socjalna”, 1989, nr 2, s. 31.

116

Szerzej na temat Żydowskiej Samopomocy Społecznej i Ukraińskiej Rady Głównej pisze

Bogdan

Kroll w pracy Rada Główna Opiekuńcza 1939-1945, Książka i Wiedza, Warszawa 1985, ss.91-94.

117

Tamże, s. 97.

118

Tamże,

s. 71.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

W ramach RGO działalność opiekuńczą prowadziły nie tylko organizacje świeckie, ale także
zakony  oraz  organizacja  katolicka  „Caritas”.  Stopień  autonomii  wchodzących  w  skład  Rady
stowarzyszeń charytatywnych i instytucji opiekuńczych był zróżnicowany. Jak podaje B. Kroll:
„Przejęte  przez  RGO  stowarzyszenia  charytatywne  lub  ich  placówki  opiekuńcze  były
wchłaniane  przez  Radę  i  stawały  się  jej  typowymi  agendami,  albo  też  bardzo  często  działały
nadal  autonomicznie  pod  szyldem  RGO,  prowadząc  samodzielną  gospodarkę,  zachowując
swoje kadry, lokale i urządzenia, tradycyjne metody pracy i podopiecznych”

119

. Tak było m.in.

w przypadku zgromadzeń zakonnych, spośród których działalność charytatywną pod szyldem
RGO prowadziły wszystkie zakony żeńskie oraz kapucyni, benedyktyni, pallotyni, misjonarze i
salezjanie

120

. Na szczególne podkreślenie zasługuje dobroczynna działalność żeńskich zgroma-

dzeń zakonnych, z których 2/3 udzielało pomocy i schronienia Żydom i dzieciom żydowskim,
niejednokrotnie z narażeniem utraty życia

121

. Szacuje się, że w okresie okupacji hitlerowskiej co

najmniej 1000 dzieci żydowskich zostało uratowanych dzięki ukryciu w polskich klasztorach

122

Ważne znaczenie w działalności dobroczynnej podczas okupacji niemieckiej w GG miały
także parafie Kościoła katolickiego i „Caritas” diecezjalne a na ziemiach wschodnich parafie i
zgromadzenia zakonne

123

Jedną  z  nielicznych  organizacji  humanitarnych,  która    formalnie  nie  została  włączona  do
RGO, był Polski Czerwony Krzyż. „PCK pozostaje  nadal samodzielnym organizmem polskiej,
dobrowolnej  akcji  społeczno-opiekuńczej”  –  głosiła  pierwsza  z  „Zasad  współdziałania  PCK  i
RGO” z marca 1940r.

124

. Jednak hitlerowskie władze okupacyjne stopniowo ograniczały kom-

petencje PCK na rzecz RGO. Jesienią 1940r. władze okupacyjne poleciły PCK przekazanie
RGO wszystkich placówek opieki społeczno-charytatywnej, a rok później wymuszono przeka-
zanie gminom punktów pomocy lekarskiej i opieki sanitarnej pozostających w dyspozycji PCK.
Jak podaje B. Ratyńska, od 1943r. do wybuchu Powstania Warszawskiego oficjalna działalność
PCK ogranicza się do pracy Biura Informacji

125

. Podczas Powstania Warszawskiego PCK

dzięki  heroicznej  ofiarności  społeczeństwa  zorganizował  szpitale,  kuchnie,  zbiórki  i  biuro  in-
formacji.
Na  ziemiach  włączonych  do  III  Rzeszy,  gdzie  funkcjonujące  przed  wojną  fundacje  i  sto-
warzyszenia  zostały  rozwiązane,  a  Kościół  utracił  osobowość  prawną,  działania  polskiej
świeckiej i religijnej samopomocy społecznej podejmowane były nielegalnie i w konspiracji. Jej
aktywność  skierowana  była  na  pomoc  ludności  wysiedlanej  z  obszarów  wcielonych  do  III
Rzeszy, pomoc żołnierzom z Powstania Warszawskiego wysyłanym do obozów jenieckich

126

W Generalnym Gubernatorstwie zorganizowaną działalność samopomocową i opiekuńczą w
sposób formalny, jak i w konspiracji, prowadziły oprócz wspomnianych organizacji i instytucji
świeckich i religijnych także inne organizacje społeczne, w tym spółdzielczość polska (Związek
Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych, Związek Spółdzielni Spożywców „Spo-
łem”), organizacje samopomocy nauczycieli (Międzystowarzyszeniowe Komisje Porozumiew-
awcze Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich, Tajna Organizacja Nauczycielska)

127

dzia-

łające w konspiracji związki zawodowe oraz harcerstwo, zwłaszcza konspiracyjne Pogotowie
Harcerek.

119

Tamże, s. 99.

120

Tamże, s. 107. Na temat działalności charytatywnej Kościoła katolickiego podczas okupacji

niemieckiej zob. także: Stanisław Podlewski, Wierni Bogu i Ojczyźnie. Duchowieństwo Katolickie
w
Walce o Niepodległość Polski w II Wojnie Światowej, Warszawa 1971.

121

Kto Ratuje Jedno Życie, Film Dokumentalny, TVP 2, wyemitowany 13 stycznia 1999.

122

Tamże.

123

E. Firlit, Działalność Charytatywna Kościoła. Okres II Wojny Światowej, w: Kościół Katolicki w

Polsce 1918-1990, cyt. wyd., s. 275-276.

124

Barbara Ratyńska, Pół Wieku w Służbie Narodu i Idei, PZWL, Warszawa 1974, s. 84-86 oraz 92.

125

Tamże, s. 85.

126

B. Kroll, Rada Główna Opiekuńcza 1939-1945, cyt. wyd., s. 49.

127

Czesław Wycech, Z Dziejów Tajnej Oświaty w Latach Okupacji 1939-1944, Warszawa 1964.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Te wszystkie formy samopomocy i samoobrony społecznej oraz ruchu oporu przeciw wład-
zom niemieckim w okresie II wojny światowej, powstające z inicjatywy organizacji i instytucji
charytatywnych oraz zakonów, a także samorzutnie przez osoby, środowiska i instytucje dotąd
nie  zajmujące  się  pracą  opiekuńczą,  dowiodły  niezwykłej  ofiarności  i  solidarności  społeczeń-
stwa polskiego, pozwoliły zmniejszyć liczbę ofiar wojny i okupacji i ponownie, jak w czasach
zaborów, przyczyniły się do zjednoczenia społeczeństwa.

Amerykańska  encyklopedia  pracy  socjalnej  za  pierwszy  okres  w  historii  rozwoju  amerykań-
skich  organizacji  obywatelskich  proponuje  uznać  czasy  kolonizacji  kontynentu  przez  emi-
grantów  z  Europy  aż  do  wybuchu  Wojny  Domowej  (1861-1863).  W  tym  okresie  zasadnicze
znaczenie  dla  ukonstytuowania  się  amerykańskiego  społeczeństwa  obywatelskiego  i  jego  de-
mokratycznych  instytucji  miała  Amerykańska  Deklaracja  Niepodległości  z  1776r.,  chociaż  w
istocie  uprawnienia  do  tworzenia  voluntary  associations  koloniści  posiadali  na  długo  przed
początkiem wojny o niepodległość, na co wskazywała działalność ówczesnych Komitetów Ko-
respondencyjnych i Synów Wolności.
Prócz  działalności  charytatywnej,  prowadzonej  przez  kościoły  i  kongregacje  zakonne,  uk-
ierunkowanej  na  pomoc  członkom  poszczególnych  parafii  i  zaspokojenie  potrzeb  wybranych
grup,  powstawały  wówczas  pierwsze  stowarzyszenia  świeckie,  reprezentujące  nowy  typ  dzia-
łalności społecznej, której istotą była niezależność  od Kościoła. Częściej świadczono pomoc o
charakterze nieformalnym i doraźnym niż sformalizowanym i stałym.
Zasadniczo geneza amerykańskich stowarzyszeń obywatelskich wywodzi się z podstawowych
zasad amerykańskiej demokracji, mimo że ani w Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787r.,
ani  w  poprawkach  do  niej  z  1791r.  prawo  do  tworzenia  voluntary  associations  nie  zostało
ustanowione.  Poprawka  I  zapewnia  jedynie  prawo  ludu  do  pokojowych  zgromadzeń  i  wysto-
sowywania  petycji

128

. Dopiero w 1886r. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych przyznał sto-

warzyszeniom osobowość prawną

129

Organizacje dobrowolne o profilu dobroczynnym powstające w wieku XVIII służyły pomocą
określonym  grupom  społecznym.  Przykładem  takich  organizacji  były  m.in.:  Filadelfijskie  To-
warzystwo  Pomocy  Więźniom  (Philadelphia  Society  for  Alleviating  the  Miseries  of  Public
Prisoners),  powstałe  w  1787r.  dla  łagodzenia  ubóstwa  wśród  więźniów  osadzonych  w
więzieniach publicznych, oraz Dobroczynne Towarzystwo Pomocy Ofiarom Pożarów (Massa-
chusetts Charitable Fire Society) - organizacja założona w 1794r. w Massachusetts. W 1798r.
powstało Nowojorskie Towarzystwo Pomocy Ubogim Wdowom  z Dziećmi(New York Society
for the Relief of Poor Widows with Small Children)

130

Do  jednych  z  najstarszych  tradycji  voluntary  associations  w  Stanach  Zjednoczonych  należą
też    organizacje    ochotniczej  straży  miejskiej  czuwające  nad  bezpieczeństwem  publicznym.
Pierwsza  taka  organizacja  powstała  w  Filadelfii  w  1704r.,  dając  początek  dzisiejszym  organi-
zacjom straży sąsiedzkich (znanych jako Neighborhood Watch), o podobnych funkcjach.
Ruch  na  rzecz  wstrzemięźliwości  (Temperance  Movement)  stanowił  kolejny  nurt  w  działal-
ności amerykańskich voluntary associations. Ważny odłam ich historii stanowiła także działal-
ność abolicjonistów. Pierwsza tego typu grupa powstała w 1775r., a w 1833r. w Filadelfii zało-
żono  Amerykańskie  Towarzystwo  Przeciw  Niewolnictwu.  W  1787r.,  także  w  Filadelfii,  pow-
stało  Towarzystwo  Pomocy  Ludności  Czarnej  (Philadelphia  Free  African  Society),  będące  z
kolei  wyrazem  samoorganizacji  i  instytucjonalizacji  pomocy  wzajemnej  wśród  wyzwolonej
czarnej  ludności.  Podobne  organizacje  powstały  wkrótce  w  innych  miastach  amerykańskich,

128

Daniel Grindberg, Stowarzyszenia Obywatelskie jako Siła Reformatorska w Dziewiętnastowiecznej

Ameryce, „Znak” 1982, nr 335, s. 1202.

129

D. Grindberg, Voluntary Associations w Amerykańskiej Myśli Socjologicznej, „Studia

Socjologiczne”, 1981, nr 4.

130

Tamże.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

niosąc pomoc swoim członkom w formie zapomóg w przypadkach choroby, wdowieństwa i
sieroctwa

131

Wreszcie  ważnym  nurtem  w  działalności  amerykańskich  inicjatyw  obywatelskich  był  ruch
społeczny  na  rzecz  równych  praw  kobiet,  z  którego  po  wojnie  domowej  1861-1865  powstały
dwie  organizacje:  Amerykańskie  Stowarzyszenie  Kobiet  Sufrażystek,  którego  zasadniczym
celem  było  doprowadzenie  do  uzyskania  przez  kobiety  praw  wyborczych,  oraz  Krajowe  Sto-
warzyszenie Kobiet Sufrażystek, które zabiegało o to, aby „<...> uczynić kobietę samodzielną,
równą partnerką mężczyzny w państwie, w kościele i w domu”

132

Jednakże  tym,  co  ostatecznie  przesądziło  o  trwałym  miejscu  organizacji  społecznych  w
amerykańskim  ładzie  instytucjonalnym,  było  nie  tyle  uznanie  dla  ich  dokonań  w  dziedzinie
społecznej we wczesnym pionierskim  okresie, co niechęć do struktur rządowych i obawa przed
odrodzeniem się monarchii lub biurokracji

133

. Byers zwraca uwagę, że na amerykańskim pode-

jściu  w  sprawach  przyczyn  ubóstwa  i  problemów  społecznych  oraz  postawie  ówczesnych  sił
demokratycznych  wobec  instytucjonalizacji  działalności  obywatelskiej  zaważyły  takie  in-
spiracje oświeceniowe, jak pochwała indywidualizmu i wiara w doskonałość człowieka, a także
niechęć  do  władzy  centralnej  i  skłonność  do  kontrolowania  działalności  wszelkich  instytucji
prywatnych.
Wbrew  rozpowszechnionej  opinii,  zgodnie  z  którą  sednem  amerykańskiej  demokracji  były
organizacje  obywatelskie,  a  młoda  republika  siłą  inspirującą  ich  rozwój,  jeszcze  w  XVIII  i
pierwszej połowie XIX stulecia Amerykanie sceptycznie odnosili się do instytucjonalizacji dzia-
łalności  filantropijnej.  Przejawiało  się  to  w  postaci  odmowy  rejestracji  organizacji  filantropi-
jnych,  co  w  konsekwencji  uniemożliwiało  im  uzyskanie  statusu  zrzeszenia.  Ograniczeniom
podlegało też gromadzenie majątku przez instytucje charytatywne, jeżeli nie było pewności, czy
środki zostaną przeznaczone na cele pożytku społecznego

134

. Niektóre stany, jak np. stan Nowy

Jork, wprowadziły przepisy ograniczające możliwość gromadzenia majątku przez organizacje
filantropijne, lub też na mocy odpowiednich regulacji były one zobowiązane przekazać pod
kontrolę władz lokalnych powierzony im majątek na cele dobroczynne

135

Jak pisze Lester Salamon: „W tym samym czasie, kiedy Alexis de Tocqueville podziwiał jako
jedną z podstawowych cech amerykańskiej demokracji skłonność do tworzenia stowarzyszeń, w
rzeczywistości władze ustawodawcze całej młodej republiki odmawiały instytucjom dobroc-
zynnym podstawowego prawa do rejestracji, zakazując sądom obowiązku popierania tych insty-
tucji, a tym samym stymulowania darowizn na cele charytatywne”

136

Trzeba także stwierdzić, że kiedy ostatecznie w końcu XIXw. amerykańskie organizacje
społeczne stały się integralnym elementem amerykańskiego ładu instytucjonalnego, to było to
nie tyle wyrazem uznania dla ich dotychczasowych zasług w zaspokajaniu potrzeb zbiorowych,
co w pewnym sensie wyborem mniejszego zła. Ich instytucjonalizacja dokonała się zresztą nie-
jako przy okazji. Stało się to za sprawą szerszego ruchu na rzecz legitymizacji prywatnej przed-
siębiorczości i zapewnienia jej odpowiedniej ochrony przed kontrolą rządową

137

131

Tamże.

132

E. Candy Stanton, The Ballot – Bread, Virtue, Power, „Revolution”, 1868, cyt. wg Aleksandra

Jasińska, Dylematy feminizmu, w: Nikt Nie Rodzi Się Kobietą, Czytelnik, Warszawa 1982, s. 316.

133

Lester M. Salamon, America’s Nonprofit Sector. A Primer, The Foundation Centre, New York 1992,

s.7.

134

Salamon, Defining the Nonprofit Sector: United States, The Johns Hopkins Comparative Non-

profit
Sector Project, The Johns Hopkins University Institute for Policy Studies, Working Paper Number 18,
Baltimore 1996, s. 4.

135

Tamże, s. 3.

136

Salamon, Whither America’s Nonprofit Sector? A Preliminary Overwiev, Johns Hopkins

University, 1996, s. 1 oraz Peter Dobkin Hall, A Historical Overview of the Private Nonprofit Sector,
w: The Nonprofit Sector: A Research Handbook, ed. W. Powell, Yale University Press, New Haven,
1987, s. 4-5, cyt. wg L. Salamon, tamże.

137

Tamże.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

Natomiast  ożywienie  działalności  organizacji  społecznych  miało  miejsce  wcześniej,  bo  po
zakończeniu wojny domowej w 1865r. Impulsem dla wzmożonego rozwoju tych organizacji w
Ameryce  w  drugiej  połowie  XIX  stulecia  były  początkowo  potrzeby  społeczeństwa  wyczer-
panego wojną secesyjną, a w następnym okresie problemy społeczne wywołane procesami upr-
zemysłowienia, urbanizacji i związane z napływem nowej fali emigrantów. W piśmiennictwie
amerykańskim okres od zakończenia wojny secesyjnej w 1865r. do wprowadzenia w życie So-
cial Security Act w 1935r. przyjmuje się jako drugą fazę w historii rozwoju amerykańskich vol-
untary  associations  i  uważa  za  okres  szczytowy  dla  prywatnej  filantropii  o  sformalizowanym
charakterze

138

Z punktu widzenia poglądów na rolę państwa i prywatnych instytucji w zakresie zaspokajania
podstawowych potrzeb społecznych – był to okres niejednorodny. Po zniesieniu niewolnictwa w
pierwszej  połowie  lat  60.  XIXw.  Kongres  powołał  państwową  instytucję  socjalną  o  nazwie
Freedmen’s  Bureau,  której  zadaniem  było  współdziałanie  z  władzami  stanowymi  w  celu  po-
mocy byłym niewolnikom w znajdowaniu pracy oraz nadzór nad zawieraniem  umów o pracę z
nimi

139

W okresie  rekonstrukcji  po zakończeniu Wojny  Domowej rząd partycypował także  w  kosz-
tach  prowadzonych  przez  organizacje  społeczne  szpitali  oraz  instytucji  opieki  zastępczej  nad
dziećmi  osieroconymi,  zaś  władze  stanowe  i  lokalne  rozwijały  dzięki  subwencjom  rządowym
szkolnictwo średnie, prowadziły instytucje oświatowe, medyczne, opiekuńcze i resocjalizacyjne
oraz bezpośrednio lub za pośrednictwem stowarzyszeń dobroczynnych współfinansowały i or-
ganizowały pomoc środowiskową dla najuboższych. Dowodzi to udziału władz publicznych w
zaspokajaniu potrzeb zbiorowych w okresie szczególnego nasilenia problemów społecznych w
drugiej  połowie  XIXw.  oraz  wskazuje  na  istnienie  wczesnych  form  partnerstwa  między
amerykańskim sektorem publicznym a stowarzyszeniami obywatelskimi.
U schyłku XIXw. rząd federalny przyjął także ograniczoną odpowiedzialność za opiekę nad
weteranami wojennymi i najuboższymi, natomiast na początek XXw. przypada formowanie się
stanowych  rozwiązań  w  dziedzinie  ubezpieczeń  emerytalnych  w  postaci  świadczeń  emerytal-
nych dla matek, osób w podeszłym wieku  oraz ubezpieczeń wypadkowych, a także wzrost in-
terwencjonizmu  w  sprawach  społecznych  ze  strony  rządu  federalnego,  czego  wyrazem  było
utworzenie  w  1912r.  Childrens’  Bureau  oraz  rozwój  usług  rehabilitacyjnych  na  rzecz  weter-
anów wojny.
Jednak w porównaniu do krajów europejskich, zwłaszcza Niemiec, które w okresie industri-
alizacji w drugiej połowie XIX stulecia, pod wpływem burzliwych przemian społecznych, zmo-
dyfikowały  doktrynę  liberalizmu,  rozwijąc  system  ubezpieczeń  społecznych,  w  Ameryce  u
schyłku XIXw. i początku XX stulecia dominowała ideologia liberalna w jej klasycznym, lese-
ferystycznym wydaniu.
Powszechny był tam bowiem wciąż mit z okresu pionierskiego, że powodzenie materialne jest
udziałem gotowych do ryzyka jednostek oraz tych, którzy są wystarczająco silni, aby zarobić na
życie. Aplauz dla koncepcji darwinizmu społecznego w okresie uprzemysłowienia i urbanizacji
Ameryki na przełomie XIX i XXw. oraz wpływ etyki protestanckiej odegrały także istotną rolę
w obronie etycznych aspektów indywidualizmu i ekonomicznego leseferyzmu w Stanach Zjed-
noczonych.
Darwinizm s

połeczny, stanowiąc swoistą aplikację darwinowskiej koncepcji selekcji natural-

nej i walki o byt w przyrodzie do życia społecznego, gloryfikował zasadę przetrwania najsilnie-
jszych jednostek i oferował moralne uzasadnienie dla ukierunkowania działań państwa na usługi
mające zmienić nieprawidłowy tryb życia jednostki. Wedle założeń darwinizmu społecznego

138

Encyclopedia of Social Work, Eighteenth Edition, Vol. 2, National Association of Social Workers,

Silver Spring, Maryland, s. 827.

139

Ralph Dolgoff, Donald Feldstein, Social Values and Social Welfare: The American Experience, w:

Understanding Social Welfare, Harper & Row, Publishers, New York, 1980, s. 72.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

państwo nie powinno natomiast wspierać ogółu obywateli

140

. Jak pisze Ronald Federico:

„Kombinacja ekonomicznego leseferyzmu, maltuzjańskiego widzenia problemów lud-
nościowych oraz darwinizmu społecznego stworzyła argument przeciwko pomocy najsłab-
szym”

141

W Ameryce teoria darwinizmu społecznego stanowiła ideową podbudowę dla koncepcji
„negatywnego rządu” i „opiekuńczego kapitalizmu”

142

Koncepcja „opiekuńczego kapitalizmu”

stanowiła  rozwinięcie    liberalnej    idei  „negatywnego    rządu”    przez  odrzucenie  inter-
wencjonizmu    państwowego    oraz  wprowadzenie  wyr źnego  podziału  na  działalność  państ-
wową i prywatną.
W ujęciu koncepcji „opiekuńczego kapitalizmu” działania socjalne powinny stanowić domenę
prywatnej inicjatywności. Zgodnie z naczelnym założeniem klasycznej ideologii liberalnej dzia-
łalność  jednostek  kierujących  się  wyłącznie  partykularnym  interesem  w  sposób  naturalny
prowadzi bowiem do realizacji wspólnego dobra. Rezultatem takiego stanowiska było przeko-
nanie o samowystarczalności społeczeństwa i zbyteczności państwa w działalności opiekuńczej.
Władze federalne starały się stronić od przyjmowania zobowiązań w sprawach opiekuńczych.
Wyrazem  tego  było  m.in.  zawetowanie  przez  prezydenta  Franklina  Pierca  w  1854r.  projektu
ustawy  o  pomocy  dla  psychicznie  chorych  osób  ubogich  (Indigent  Insane  Bill).  Prezydent
Pierce,  podążając  śladem  swego  poprzednika,  prezydenta  Jamesa  Madisona,  który  zawetował
wcześniej prawo rządu federalnego do zatwierdzania ustaw o charakterze dobroczynnym, wska-
zał  w  uzasadnieniu,  iż  udzielenie  przez  rząd  federalny  pomocy  psychicznie  chorym  ubogim
mogłoby rozszerzyć to zobowiązanie rządu na wszystkich potrzebujących. Jak podają Dolgoff i
Feldstein,  prezydent  Pierce  argumentował  także:  „Jeżeli  Ojcowie  Założyciele  chcieliby  takich
pogramów, wyraziliby to wprost w Konstytucji”

143

Specyfika Ameryki polega więc na tym, że kiedy w Europie na przełomie XIX i XX stulecia
podejmowane  są  próby  modyfikacji  klasycznej  ideologii  liberalnej  oraz  jej  poszerzenia  o
wymiar socjalny, liberalne społeczeństwo amerykańskie odżegnuje się od opiekuńczej działal-
ności państwa, powierzając do połowy lat 30. XXw. nadrzędną funkcję w sprawach opiekuńc-
zych organizacjom społecznym.
W  schyłku ubiegłego  stulecia,  określanego  niekiedy  „drugą  epoką  reform”,  w  powstających
wówczas dużych miastach amerykańskich zaczęły tworzyć się organizacje filantropijne nowego
typu,  świeckie  stowarzyszenia  społeczne,  które  wypierały  zakładane  wcześniej  przez  władze
lokalne instytucje opiekuńcze. Szczególną rolę w tym zakresie odegrały Charity Organization
Societies  (COS),

Towarzystwa Organizacji Dobroczynności, powstałe na wzór XIX-wiecznej

londyńskiej  organizacji  filantropijnej,  wspierającej  ubogich  i  zwalczającej  żebractwo  London
Society for Organizing Charitable Relief and Repressing Mendicancy.
Amerykańskie Towarzystwa Organizacji Dobroczynności postawiły sobie za cel reformę do-
broczynności.  Działacze  tych  towarzystw  dokonali  krytycznej  oceny  działalności  do-
tychczasowych  publicznych  i  prywatnych  instytucji  dobroczynnych,  wskazując  na  zbyt  liber-

140

Katharine V.Byers, The Role of the Voluntary Sector in American Social Welfare: Changes in

the
Last Fifteen Years, w: Sektor Pozarządowy w Zmieniającym się Społeczeństwie, Uniwersytet
Gdański, Instytut Filozofii i Socjologii, Indiana University, Center on Philanthropy, eds. Brunon
Synak, Miroslav Ruzica, Gdańsk, Indianapolis 1996, s. 176.

141

Ronald Federico, Social Welfare in Today’s World, McGraw-Hill Publishing Company, New York

1990.

142

Charles R. Adherton, The Welfare State: Still on Solid Ground, „Social Service Review”, Vol. 63,

June
    1989,  nr 2; Rudolph Bauer, Voluntary Welfare Associations in Germany and in the United
    States:Theses on the Historical Development of Intermediary Systems, International Journal of
    Voluntary and Non-Profit Organizations „Voluntas”,1990, nr 1, s. 104.

143

Ralph Dolgoff, Donald Feldstein, Social Values and Social Welfare: The American Experience, w:

Understanding Social Welfare, Harper & Row, Publishers, New York, 1980, s. 71.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

alne zasady przyznawania pomocy, przypadki marnotrawstwa i dublowania świadczeń. Ponadto
argumentowano, że pomoc świadczona najuboższym przez instytucje publiczne nosi znamiona
przypadkowości, jest też zbyt kosztowna, często nadmierna oraz prowadzi do nadużyć, a także
wzmaga pauperyzację.
Koncepcja  pomocy  w  ujęciu  COS  była  więc    wypadkową  tradycyjnego  amerykańskiego
przywiązania do indywidualizmu, czyli do indywidualnej odpowiedzialności za własną pozycję
w  społeczeństwie,  kultu  przedsiębiorczości  oraz  powstałej  wówczas  koncepcji  naukowej  do-
broczynności.  Istotą  podejścia  COS  w  sprawach  świadczenia  pomocy  było  założenie,  że
źródłem  problemów  społecznych  są  defekty  osobowości  jednostki

144

, nie zaś czynniki struk-

turalne. Ludzie są ubodzy, bo nie korzystają z wielorakich możliwości poprawy swojego losu -
brzmiało credo towarzystw organizacji dobroczynności. Amerykańskie towarzystwa filantropi-
jne były więc instrumentem socjalizacji ubogich.
Udzielanie pomocy miało służyć wzmocnieniu takich wartości, jak praca, dyscyplina i
oszczędność. Stąd np. bezrobotni zdolni do pracy byli pozbawieni prawa korzystania ze wspar-
cia tych organizacji. Dosyć często zdarzały się przypadki odmowy udzielenia pomocy. Do his-
torii należy przykład Nowojorskiego Towarzystwa Organizacji Dobroczynności, które w 1886r.
udzieliło pomocy zaledwie 36% spośród ubiegających się o wsparcie

145

. Towarzystwa Organi-

zacji Dobroczynności opowiadały się zdecydowanie przeciw interwencjonizmowi państwa w
sprawach socjalnych, stając się tym samym orędownikami leseferyzmu.
Ważnym rezultatem działalności COS było wyodrębnienie się u schyłku XIXw. naukowej
teorii dobroczynności i pierwszych zawodowych metod pracy socjalnej

146

. Zgodnie z doktryną

naukowej dobroczynności towarzystw filantropijnych pomoc była ukierunkowana na przezwy-
ciężenie jednostkowych słabości i miała charakter selektywny. Towarzystwa Organizacji Do-
broczynności udzielały głównie pomocy materialnej przede wszystkim tym osobom, które nie
podlegały zatrudnieniu, jak np. kobiety z małymi dziećmi

147

W amerykańskim pejzażu instytucjonalnym przełomu stuleci ważne miejsce zajmowały także
organizacje  osadnicze  (Settlement  House  Movement).  Ich  działalność  koncentrowała  się  na
sprawach warunków pracy i reformach ekonomicznych oraz przyjmowała postać rzecznictwa u
władz lokalnych na rzecz poprawy warunków sanitarnych i mieszkaniowych imigrantów z Eu-
ropy. W tym okresie powstały też np. tak znane organizacje społeczne, jak United Way, Natio-
nal  Conference  of  Charities  and  Corrections  –  później  National  Conference  of  Social  Work
oraz Salvation Army. Podobnie jak Towarzystwa Organizacji Dobroczynności oraz Organizacje
Osadnicze, organizacje te stanowiły substytut działań opiekuńczych państwa. Miały one na celu
wzmocnienie dominującej roli voluntary associations w dziedzinie opieki zdrowotnej, edukacji
oraz działalności opiekuńczej przez wprowadzenie zorganizowanych form pozyskiwania fundu-
szy  na  te  cele  od  osób  prywatnych  (United  Way),  wprowadzenie  technik  diagnozy  socjalnej
służących  ocenie  sytuacji  najuboższych  (National  Conference  of  Social  Work)  i  działalność
opiekuńczą, jak prowadzenie tanich kuchni i zakładów opiekuńczych dla najuboższych (Salva-
tion  Army).  W  końcu  XIX  i  w  początkach  naszego  stulecia  Armia  Zbawienia  odegrała  także
istotnę rolę, wywierając presję na władze rządowe w sprawach wprowadzenia prohibicji.
Ogólnie należy tu zauważyć, że amerykańskie voluntary associations

148

podobnie jak organi-

zacje europejskie zapoczątkowały świadczenie usług społecznych, jednak w Stanach Zjedno-
czonych ze względu na szczególną tradycję udziału stowarzyszeń społecznych w świadczeniu
pomocy i samopomocy, silną nieufność do rządu, wysoką rangę etyki pracy oraz pochwałę sa-

144

Na ten temat: Michael Sosin, Private Benefits. Material Assistance in the Private Sector, Academic

Press Inc., 1986, s. 12.

145

Tamże.

146

Bauer, Voluntary Welfare Associations in Germany and in the United States, cyt. wyd. s. 103-104.

147

Tamże, s. 13.

148

Wywiad z Ronaldem Federico, prof. Hunter College w Nowym Jorku, w: Ewa Leś, Polityka Społec-

zna
w Okresie Zmian Ustrojowych. Zbiór Rozmów z Przedstawicielami Świata Nauki, Uniwersytet

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Warszawski, Warszawa 1992, s. 124 i następne.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

mowystarczalności i przekonanie o doskonałości jednostki

149

, udział voluntary associations jako

dominujących, instytucji zaspokajania potrzeb zbiorowych okazał się znacznie trwalszy niż w
Niemczech, Anglii, Polsce i Francji.
W tym kontekście w piśmiennictwie amerykańskim zwraca się uwagę, że wskutek ideologii
gloryfikującej stowarzyszenia społeczne i idealizującej możliwości tych organizacji jako insty-
tucjonalnej alternatywy wobec działalności socjalnej państwa, społeczeństwo amerykańskie na
kilka dziesięcioleci zostało pozbawione prawa do pomocy państwa mimo niemożności zaspoko-
jenia przez te organizacje potrzeb o masowym zasięgu

150

. Chociaż trudno byłoby zaprzeczyć, że

amerykański ruch reform w dziedzinie filantropii był w pełni progresywny, należy jednak uw-
zględnić także pozytywną rolę, jaką w przygotowaniu późniejszej reformy New Deal odegrali
działacze amerykańskiego ruchu społecznego domów ludowych. Nie przeceniając zatem znac-
zenia amerykańskich ruchów reformatorskich z XIXw., należy podkreślić wkład amerykańskich
voluntary associations jako nośnika reform społecznych i ekonomicznych w okresie industriali-
zacji Ameryki. Organizacje filantropijne Charity Organisation Society wypracowały pierwsze
metodologiczne założenia diagnozy socjalnej

151

. W ramach ruchu reform społecznych organi-

zacje obywatelskie podejmowały także takie kwestie, jak zniesienie niewolnictwa, przyznanie
praw politycznych kobietom i mniejszościom etnicznym, skrócenie dnia pracy, ograniczenie lub
likwidacja sprzedaży alkoholu, reforma
systemu szkolnego, więziennictwa, podatków oraz filantropia, pacyfizm, tworzenie spółdzielni i
banków ludowych

152

Kontrpropozycja  wobec  koncepcji  darwinizmu  społecznego  i  ideologii  absolutyzującej  rolę
organizacji filantropijnych w działalności opiekuńczej, a także strukturalna interpretacja źródeł
problemów społecznych i wzrost odpowiedzialności socjalnej państwa miały miejsce w okresie
wielkiej depresji ekonomicznej w początku lat 30. naszego stulecia. W 1933r. rząd USA zapoc-
zątkował bodaj najśmielszy program reform społecznych, znany powszechnie jako New Deal.
W    tym    czasie  wyraźnie  wzrosło  znaczenie  sektora  publicznego  w  zaspokajaniu  potrzeb
zbiorowych oraz nastąpiła  redefinicja funkcji państwa i organizacji  społecznych  w  tej  dziedz-
inie.  Dotychczasowy  model  lokalnej,  prywatnej  dobroczynności,  będącej  przywilejem  na-
jzamożniejszych,  wynikający  z  koncepcji  kapitalizmu  opiekuńczego,  został  w  połowie  lat  30.
rozszerzony  o  ochronę  społeczną  gwarantowaną  przez  rząd  federalny,  kiedy  okazało    się,  że
prywatna  dobroczynność  nie  może  skutecznie  przeciwstawić  się  narastającym  zagrożeniom
społecznym. W pakiecie prawnym przyjętym w 1935r. w ramach programu New Deal znalazła
się  ustawa  o  zabezpieczeniu  społecznym  (Social  Security  Act).  Wspomniana  ustawa  po  raz
pierwszy wyraźnie określiła rolę rządu federalnego w zapewnieniu świadczeń społe-cznych. Jak
zauważa  K.  Byers,  przytaczając  B.  Janssona,  dopiero  od  1935r.,  tj.  od  czasu  przyjęcia  przez
rząd federalny ograniczonej odpowiedzialności za świadczenie i administrowanie usług społec-
znych,  w  Stanach  Zjednoczonych  można  mówić  o  istnieniu  minimalnego  państwa  opiekuńc-
zego

153

Chociaż wprowadzone ustawą ubezpieczenia społeczne miały ograniczony zakres, a

149

Katharine V. Byers, The Role of the Voluntary Sector in American Social Welfare: Changes in

the
Last Fitteen Years, w: Sektor Pozarządowy w Zmieniającym się Społeczeństwie, Uniwersytet
    Gdański,    Instytut  Filozofii  i  Socjologii,  Indiana  University,  Center  on  Philanthropy,  eds.
Brunon
    Synak, Miroslav Ruzica, Gdańsk, Indianapolis, 1996, s. 175.

150

Roy Lubove, The Struggle for Social Security, Cambridge, MA, Harvard University Press, !968, s.2.

151

Ryszard Wroczyński, Od Filantropii do Pedagogiki Opiekuńczej, „Studia Pedagogiczne” 1964, t. 2,

s. 11.

152

Grinberg, Stowarzyszenia Obywatelskie jako Siła Reformatorska w Dziewiętnastowiecznej Ameryce,

„Znak” 1982, nr 335, s. 1200.

153

Katharine V. Byers, The Role of the Voluntary Sector in American Social Welfare: Changes in

the

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

Last Fitteen Years, w: Sektor Pozarządowy w Zmieniającym się Społeczeństwie, cyt. wyd., s.

Ewa Leś, Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część II

poziom  świadczeń  był  niewysoki,  to  wprowadzone  wówczas  świadczenia  emerytalne,  zasiłki
dla bezrobotnych, jak też zasiłki  z publicznej pomocy społe-cznej miały przełomowe znaczenie
dla amerykańskiego podejścia w sprawach działalności opiekuńczej państwa.
Wszechoobecna dotąd ideologia „opiekuńczego kapitalizmu” ustąpiła częściowo miejsca dok-
trynie  nowego  liberalizmu,  skorygowanego  o  element  socjalny.  Po  raz  pierwszy  w  historii
społecznej  Ameryki  aktywność  państwa  w  dziedzinie  socjalnej  spotkała  się  z  aprobatą  społe-
czeństwa a władze federalne zostały uprawnione do prowadzenia polityki społecznej.
Rok  1935r.  przyjmuje  się  za  początek  kolejnego  stadium  w  historii  rozwoju  organizacji
społecznych w Stanach Zjednoczonych. Lata 1935 – 1960, na które  przypada  trzecia  faza  ich
rozwoju,  określane  są  mianem  stadium  mieszanego,  z  racji  dualnego:  publiczno  -  prywatnego
modelu  zaspokajania  potrzeb  zbiorowych.  Zadaniem  organizacji  społecznych  w  tym  okresie
było udzielanie świadczeń osobom  nie objętym ubezpieczeniami społecznymi  oraz  rozwijanie
nowych form usług, a także inicjowanie ich w dziedzinach dotąd nimi nie objętych.
Sama  doktryna  naukowej  dobroczynności  została  także  zdecydowanie  zmodyfikowana.
Oprócz działań na rzecz podniesienia morale jednostki coraz wyraźniej podkreślano znaczenie
środowiskowych  uwarunkowań  kształtujących  jednostkę  i  ograniczających  jej  możliwości.
Działalność  sektora  państwowego,  jak  i  organizacji  obywatelskich  koncentrowała  się  na
zapewnieniu minimalnych świadczeń i usług dla najuboższej

ludności.

175. Na ten temat: Ralf Darendorf, Nowoczesny Konflikt Społeczny, Czytelnik, Warszawa
1993,

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. -

s. 108.