12. Teoria Czystej Formy i jej wpływ na twórczość
literacką S.I. Witkiewicza.

Na podstawie Hutnikiewicza - „Od Czystej Formy do literatury faktu”



Witkacy:

-

genialny samouk, który swoje osiągnięcia zawdzięczał przede wszystkim sam sobie,
ogromnej chłonności intelektualnej i ciekawości świata;

-

uczęszczał do ASP w Krakowie, gdzie pracował pod kierunkiem Mehoffera i
Stanisławskiego;

-

w 1914r. wybrał się  ze swym przyjacielem - Bronisławem Malinowskim, na
wyprawę naukową do Australii;

-

w 1918r. osiadł w Zakopanem;

-

lata 20 - wyjątkowa aktywność twórcza;

-

„Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” (1919);

-

napisał ponad 20 sztuk teatralnych i 2 duże powieści: „Pożegnanie jesieni” (1927)
oraz „Nienasycenie” (1930);

-

katastroficzna wizja Witkiewicza - epoka kolektywów, w której o losach człowieka,
świata i kultury decydować będą nie genialne jednostki, ale zbiorowość; widział w
tejże epoce ostateczny kres wolności, sztuki i cywilizacji; poczucie zagłady legło u
podstaw jego poglądów historiozoficznych, jego koncepcji estetycznych i działalności
pisarskiej;

Teoria Czystej Formy:

-

filozofia Witkiewiczowska: zagadnienie istnienia; Metafizyka analizując strukturę Bytu
w jego najgłębszej istocie i podstawach, stawia nas przed Tajemnicą Istnienia;
niepokój metafizyczny, skłaniający do ustawicznego stawiania pytań Życiu, pojętemu
jako Byt, jest koniecznością człowieka; tylko tępe jednostki pojmują życie jako
coś zwyczajnego i bezproblemowego;

-

Czysta Forma jako doświadczenie metafizyczne - tylko sztuka we współczesnym
świecie jest w stanie umożliwić człowiekowi przeżycie Tajemnicy Istnienia. A;e
przeżycie tego rodzaju może zapewnić nam może jedynie wtedy, gdy przestaniemy
widzieć w niej odtwarzanie treści życiowych, a zaczniemy ją pojmować wyłącznie jako

z

1

3

„czystą formę”, tzn. gdy odetniemy ją kategorycznie i bezwzględnie od jej powiązań z
życiem i nauczymy się jedyne jej piękno dostrzegać w tej jedności czysto formalnej,
która w każdym dziele sztuki wiąże wszystkie jego elementy składowe w
nierozerwalną całość;

-

Przeżycie metafizyczne jako świadomość wewnętrznej jedności istnienia - świat jest
jednością złożoną z wielości poszczególnych istnień. Ale każde poszczególne
istnienie jednością utworzoną z wielu jakości. Uświadamiając to sobie, stajemy wobec
Tajemnicy Istnienia, doznajemy wstrząsu metafizycznego. Sztuka osiąga to samo,
lecz na innej drodze. Twórczość artystyczna wzmaga to poczucie jedności, a zatem i
uczucie metafizyczne zarówno w samym artyście (uzewnętrzniając się w obiektywnym
materiale, osiąga jedność osobowości), jak i w odbiorcy. (kontemplacja doskonałej
jedności formalnej).

-

Prozy, zwłaszcza powieściowej, Witkacy w ogóle nie uważał za sztukę! Czysta Forma
odnosi się głównie do teatru. Upadek teatru wg Witkiewicza datuje się od renesansu
ze względu na zbliżenie się teatru do życia, usługowość teatru itd.

-

Czysta Forma to pewna konstrukcja dowolnych elementów - barw, dźwięków, słów lub
działań, ale działań i słów całkowicie uniezależnionych od tzw. sensu życiowego,
życiowego prawdopodobieństwa. Witkiewiczowi chodziło o stworzenie takiej formy
teatru, w której samo stawanie się w czasie, dzianie się czegoś, określonego jedynie
czysto formalnie, niezależnie od życiowej treści owych działań i ciągłości charakterów
działających osób, wprowadzić nas może w zupełnie inny niż życiowy wymiar
przeżywania, w sferę uczuć metafizycznych.

-

Teatr Czystej Formy jest możliwy, gdy sami czujemy potrzebę stworzenia takiego
teatru, zerwiemy z dotychczasowymi konwencjami, a w szczególności poświęcimy
się  walce z iluzjonizmem. Istotne jest także odrzucenie naturalistycznej psychologii
(dopuszczalna jest swoboda konstruowania postaci oraz zupełna fantastyczność
psychologii). W teatrze Czystej Formy brak typowej akcji dramatycznej w
konwencjonalnym rozumieniu, tj. akcji, gdzie poszczególne ogniwa wynikałyby z
życiowych czy psychologicznych konieczności działających postaci. Witkiewicz
pragnie urzeczywistnić piękno czysto formalne, które może być mierzone także przy
pomocy kryteriów wyłącznie formalnych.

Uzupełnienie z wykładów:

-

Witkacy 1885-1939;

-

pisma estetyczne: „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia”,
„Szkice estetyczne”, „Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy”;

z

2

3

-

dawne czasy, które już minęły to dla Witkacego Młoda Polska; wtedy rządziły wybitne
jednostki i podporządkowywały sobie masy, prowadziły ludzkość  ku rozwojowi;
współczesny świat nie podobał się Witkacemu, bo w jego wizji dążył on ku zagładzie
kultury;

-

koncepcja filozoficzna - w centrum stawia poszczególne istnienia, dążące do
Tajemnicy Istnienia, Absolutu; Istnienie jest w relacji do innych Istnień; mówi o
przeżyciu/wstrząsie metafizyczny, do którego mogą doprowadzić: kryzys filozofii, religii
oraz teoria Czystej Formy;

-

dzieło sztuki, to dzieło teatralne;

-

naczelna figura u Witkacego to groteska - świat przedstawiony ma charakter groteski
(wynaturzenie rzeczywistości), łączenie elementów sprzecznych, heterogenicznych i
stąd bierze się absurdalność;

-

dzieło sztuki czystej miało ocalić kulturę;

z

3

3