Czysta Forma

12. Teoria Czystej Formy i jej wpływ na twórczość
literacką S.I. Witkiewicza.

Na podstawie Hutnikiewicza - „Od Czystej Formy do literatury faktu” 
 
Witkacy:

genialny samouk, który swoje osiągnięcia zawdzięczał przede wszystkim sam sobie,
ogromnej chłonności intelektualnej i ciekawości świata;

uczęszczał do ASP w Krakowie, gdzie pracował pod kierunkiem Mehoffera i
Stanisławskiego;

w 1914r. wybrał się ze swym przyjacielem - Bronisławem Malinowskim, na
wyprawę naukową do Australii;

w 1918r. osiadł w Zakopanem;

lata 20 - wyjątkowa aktywność twórcza;

„Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” (1919);

napisał ponad 20 sztuk teatralnych i 2 duże powieści: „Pożegnanie jesieni” (1927)
oraz „Nienasycenie” (1930);

katastroficzna  wizja  Witkiewicza  -  epoka  kolektywów,  w  której  o  losach  człowieka,
świata  i  kultury  decydować  będą  nie  genialne  jednostki,  ale  zbiorowość;  widział  w
tejże  epoce  ostateczny  kres  wolności,  sztuki  i  cywilizacji;  poczucie  zagłady  legło  u
podstaw jego poglądów historiozoficznych, jego koncepcji estetycznych i działalności
pisarskiej;

Teoria Czystej Formy:

filozofia Witkiewiczowska: zagadnienie istnienia; Metafizyka analizując strukturę Bytu
w  jego  najgłębszej  istocie  i  podstawach,  stawia  nas  przed  Tajemnicą  Istnienia;
niepokój  metafizyczny,  skłaniający  do  ustawicznego  stawiania  pytań  Życiu,  pojętemu
jako  Byt,  jest  koniecznością  człowieka;  tylko  tępe  jednostki  pojmują  życie  jako
coś zwyczajnego i bezproblemowego;

Czysta  Forma  jako  doświadczenie  metafizyczne  -  tylko  sztuka  we  współczesnym
świecie  jest  w  stanie  umożliwić  człowiekowi  przeżycie  Tajemnicy  Istnienia.  A;e
przeżycie  tego  rodzaju  może  zapewnić  nam  może  jedynie  wtedy,  gdy  przestaniemy
widzieć w niej odtwarzanie treści życiowych, a zaczniemy ją pojmować wyłącznie jako

„czystą formę”, tzn. gdy odetniemy ją kategorycznie i bezwzględnie od jej powiązań z
życiem i nauczymy się jedyne jej piękno dostrzegać w tej jedności czysto formalnej,
która w każdym dziele sztuki wiąże wszystkie jego elementy składowe w
nierozerwalną całość;

Przeżycie  metafizyczne  jako  świadomość  wewnętrznej  jedności  istnienia  -  świat  jest
jednością  złożoną  z  wielości  poszczególnych  istnień.  Ale  każde  poszczególne
istnienie jednością utworzoną z wielu jakości. Uświadamiając to sobie, stajemy wobec
Tajemnicy  Istnienia,  doznajemy  wstrząsu  metafizycznego.  Sztuka  osiąga  to  samo,
lecz na innej drodze. Twórczość artystyczna wzmaga to poczucie jedności, a zatem i
uczucie metafizyczne zarówno w samym artyście (uzewnętrzniając się w obiektywnym
materiale,  osiąga  jedność  osobowości),  jak  i  w  odbiorcy.  (kontemplacja  doskonałej
jedności formalnej).

Prozy, zwłaszcza powieściowej, Witkacy w ogóle nie uważał za sztukę! Czysta Forma
odnosi się głównie do teatru. Upadek teatru wg Witkiewicza datuje się od renesansu
ze względu na zbliżenie się teatru do życia, usługowość teatru itd.

Czysta Forma to pewna konstrukcja dowolnych elementów - barw, dźwięków, słów lub
działań,  ale  działań  i  słów  całkowicie  uniezależnionych  od  tzw.  sensu  życiowego,
życiowego  prawdopodobieństwa.  Witkiewiczowi  chodziło  o  stworzenie  takiej  formy
teatru, w której samo stawanie się w czasie, dzianie się czegoś, określonego jedynie
czysto formalnie, niezależnie od życiowej treści owych działań i ciągłości charakterów
działających  osób,  wprowadzić  nas  może  w  zupełnie  inny  niż  życiowy  wymiar
przeżywania, w sferę uczuć metafizycznych.

Teatr  Czystej  Formy  jest  możliwy,  gdy  sami  czujemy  potrzebę  stworzenia  takiego
teatru,  zerwiemy  z  dotychczasowymi  konwencjami,  a  w  szczególności  poświęcimy
się  walce  z  iluzjonizmem.  Istotne  jest  także  odrzucenie  naturalistycznej  psychologii
(dopuszczalna  jest  swoboda  konstruowania  postaci  oraz  zupełna  fantastyczność
psychologii).  W  teatrze  Czystej  Formy  brak  typowej  akcji  dramatycznej  w
konwencjonalnym  rozumieniu,  tj.  akcji,  gdzie  poszczególne  ogniwa  wynikałyby  z
życiowych  czy  psychologicznych  konieczności  działających  postaci.  Witkiewicz
pragnie  urzeczywistnić  piękno  czysto  formalne,  które  może  być  mierzone  także  przy
pomocy kryteriów wyłącznie formalnych.

Uzupełnienie z wykładów:

Witkacy 1885-1939;

pisma estetyczne: „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia”,
„Szkice estetyczne”, „Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy”;

dawne czasy, które już minęły to dla Witkacego Młoda Polska; wtedy rządziły wybitne
jednostki i podporządkowywały sobie masy, prowadziły ludzkość ku rozwojowi;
współczesny świat nie podobał się Witkacemu, bo w jego wizji dążył on ku zagładzie
kultury;

koncepcja filozoficzna - w centrum stawia poszczególne istnienia, dążące do
Tajemnicy Istnienia, Absolutu; Istnienie jest w relacji do innych Istnień; mówi o
przeżyciu/wstrząsie metafizyczny, do którego mogą doprowadzić: kryzys filozofii, religii
oraz teoria Czystej Formy;

dzieło sztuki, to dzieło teatralne;

naczelna figura u Witkacego to groteska - świat przedstawiony ma charakter groteski
(wynaturzenie rzeczywistości), łączenie elementów sprzecznych, heterogenicznych i
stąd bierze się absurdalność;

dzieło sztuki czystej miało ocalić kulturę;