Borsa M GOSPODARKA I POLITYKA PRZESTRZENNA cz 1

Maciej Borsa

GOSPODARKA I POLITYKA

PRZESTRZENNA

skrypt dla studentów

Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej

w Warszawie

część pierwsza:

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

Warszawa, luty 2004

UL. KASPRZAKA 29/31

01-234 WARSZAWA

TEL. (0-22) 877-07-22, 877-07-26

SPIS TREŚCI

WSTĘP ...................................................................................................... 5

PODSTAWY TEORETYCZNE GOSPODARKI
PRZESTRZENNEJ

...................................................................... 7

POJĘCIE PRZESTRZENI ....................................................................... 7

GOSPODARKA PRZESTRZENNA JAKO DZIAŁALNOŚĆ
PRAKTYCZNA ...................................................................................... 10

Rys historyczny ............................................................................... 10

Interdyscyplinarny charakter gospodarki przestrzennej ................... 15

Praktyczny wymiar gospodarki przestrzennej .................................. 19

GOSPODARKA PRZESTRZENNA
JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA ....................................................... 23

Przestrzeń w teorii ekonomii ........................................................... 23

Rozwój teorii gospodarki przestrzennej ........................................... 25

Regionalistyka ................................................................................ 31

KOMPONENTY PRZESTRZENI

................................... 34

DZIEDZICTWO PRZYRODNICZE I KULTUROWE ........................ 34

Środowisko przyrodnicze ................................................................ 34

Dziedzictwo kulturowe .................................................................... 46

Krajobraz ....................................................................................... 54

PROCESY ROZWOJU PRZESTRZENNEGO ..................................... 58

Cechy przestrzeni ........................................................................... 58

Struktura przestrzeni....................................................................... 61

Mechanizmy rozwoju przestrzennego .............................................. 65

WSPÓŁCZESNY PARADYGMAT
GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

.............................. 70

CYWILIZACJA INFORMACYJNA...................................................... 71

Globalizacja ................................................................................... 72

Polaryzacja .................................................................................... 74

Decentralizacja .............................................................................. 76

ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY ............................................................ 79

Geneza koncepcji ............................................................................ 80

Przesłanki wdrażania...................................................................... 84

Wymiar praktyczny ......................................................................... 86

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................... 91

WSTĘP

Gospodarka i polityka przestrzenna są dziedzinami, które dotyczą bezpo-

średnio każdego człowieka, co nie znaczy, że każdy zdaje sobie z tego sprawę.
Poszczególni ludzie, gospodarstwa domowe, podmioty gospodarcze, organy
władzy publicznej różnych szczebli, a także część organizacji międzynarodo-
wych – każdy z tych podmiotów w jakimś zakresie, mniej lub bardziej świa-
domie, gospodaruje w przestrzeni.

Każdy z tych podmiotów stara się dla swej działalności znaleźć właściwe

miejsce w przestrzeni i przystosować je do własnych celów. Jednocześnie
jednak, czyniąc to, wpływa na warunki, w których żyją i funkcjonują inni.
Mogą to być oddziaływania pozytywne, jak np. oferowanie pewnych usług,
lub oddziaływania negatywne, np. szkodliwy wpływ tej działalności na środo-
wisko.

Z drugiej strony wynika z tego, że każdy człowiek czy podmiot gospoda-

rujący – jest pod wpływem oddziaływania innych podmiotów. Przy mnogości
podmiotów gospodarczych i ograniczonej dostępności przestrzeni, oddziały-
wania te kumulują się, tworząc tło dla działań poszczególnych jednostek. Cza-
sami wynik tej kumulacji jest korzystny, czasem niekorzystny. W interesie
każdej jednostki leży, aby mogła ona funkcjonować w otoczeniu jak najbar-
dziej korzystnym. Społeczności dążą zatem do tego, aby wpływać na to, by
warunki funkcjonowania różnorodnych podmiotów były możliwie najlepsze w
każdym miejscu w przestrzeni. Niekontrolowana kumulacja niekorzystnych
oddziaływań może prowadzić bowiem do niesprawności funkcjonowania go-
spodarki i do pogorszenia warunków życia ludności.

Gospodarując na danym terenie każdy podmiot oddziałuje na przestrzeń

ale też znajduje się pod wpływem oddziaływania innych podmiotów. Jest też
pod wpływem polityki przestrzennej, prowadzonej przez władze publiczne.
Polityka przestrzenna władz i podejmowane w jej ramach decyzje mogą sprzy-
jać prowadzeniu jego działalności bądź mu tę działalność utrudniać. Polityka
przestrzenna władz wpływa jednak nie tylko na skuteczność działania podmio-
tów gospodarczych. Jej skutki w znaczącym stopniu kształtują tę przestrzeń,
m.in. wpływając na stan środowiska naturalnego. Zatem polityka przestrzenna
w dwojaki sposób oddziałuje na jakość życia: poprzez wpływ na kształt śro-
dowiska geograficznego, oraz poprzez ukierunkowywanie przebiegu procesów
społeczno-gospodarczych.

Jednym z narzędzi polityki przestrzennej jest planowanie przestrzenne.

Opiera się ono na podstawach teoretycznych dostarczanych przez rozmaite
dyscypliny nauki. Jest więc działaniem wielodyscyplinarnym, przygotowują-
cym podstawy do realizacji zadań określonych przez podmioty prowadzące
politykę przestrzenną. Planowanie przestrzenne jest na ogół zaliczane do nauk

technicznych, ale ze względu na swój wielodyscyplinarny charakter może być
jednocześnie zaliczone do nauk społecznych.

Gospodarka przestrzenna należy do pojęć, które są różnie definiowane.

Przede wszystkim jest ona dziedziną praktycznego działania, polegającego na
kształtowaniu, użytkowaniu i przekształcaniu środowiska przestrzennego przez
człowieka. Jest też dyscypliną ekonomii, rozwijającą jej teorię. W niniejszej
prezentacji problematyki przedmiotu, omówione zostaną oba te aspekty, z
naciskiem na zagadnienia praktyczne, w tym na przedstawienie podstaw pla-
nowania przestrzennego. Z jednej strony będzie mowa o skutkach gospodaro-
wania w przestrzeni – o wpływie działalności wielu podmiotów gospodarczych
na jej kształt. Z drugiej strony omówione będą możliwości wpływu na warunki
działania i zachowania tych podmiotów, poprzez bezpośrednie przekształcanie
przestrzeni, w której one działają.

Ze względu na obszerność omawianej problematyki skrypt podzielony zo-

stał na dwie części. Pierwsza dotyczy ogólnych zagadnień gospodarki prze-
strzennej, a druga zajmuje się głównie praktycznym wymiarem polityki prze-
strzennej. Na końcu każdego rozdziału umieszczono pytania kontrolne –
wskazujące na zagadnienia, które warto zapamiętać. Na końcu pierwszej czę-
ści skryptu zestawiono wszystkie zawarte w niej pytania kontrolne. Na końcu
drugiej części zestawiono pytania kontrolne z obu części skryptu, co powinno
ułatwić Czytelnikowi sprawdzenie, czy potrafi sprawnie poruszać się w pro-
blematyce omawianych zagadnień.

PODSTAWY TEORETYCZNE

GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

POJĘCIE PRZESTRZENI

Czas i przestrzeń są dobrami, które człowiek otrzymuje w ściśle określo-

nej wielkości, a możliwości ich pomnożenia są bardzo ograniczone. Od wie-
ków człowiek obciążony jest faktem, że jego ograniczony i przemijający byt
stanowi mały wycinek nieograniczonej – jak mu się wydaje – czasoprzestrzeni.
Pytanie o istotę przestrzeni, podobnie jak też czasu, od wieków więc zaprząta
umysł człowieka.

Ta podstawowa sprzeczność pobudza do nieustającej refleksji, usiłującej

pogodzić myślenie abstrakcyjne z doświadczeniem praktycznym. Dla potrzeb
wyjaśnienia problematyki gospodarki przestrzennej nie potrzeba rozwijać tych
wątków filozoficznych, ponieważ przestrzeń rozumieć można tu w sposób
prostszy, doświadczalnie sprawdzalny, jak czyni to geografia fizyczna lub
geometria.

Objaśnienia pojęcia przestrzeń można ograniczyć w tym przypadku do

najważniejszych jej typów. Klasami przestrzeni, z którymi ma do czynienia
gospodarka przestrzenna, są: przestrzeń geodezyjna, przestrzeń geograficzna i
duża, odrębna klasa przestrzeni społeczno-ekonomicznych.

Można zdefiniować pojęcie przestrzeni następująco: jest to obszar nie-

określony, mieszczący wszystkie byty przestrzenne. Definicja ta nawiązuje
więc do pojęcia przestrzeni absolutnej (newtonowskiej) – nieskończonego i
niepoznawalnego pojemnika, mieszczącego wszystkie byty czy przedmioty
materialne. Dla celów praktycznych pojęcie pojemnika może być geometrycz-
nie skonkretyzowane, przez nadanie mu trzech wymiarów. Toteż w słowniku
języka polskiego znajdujemy określenie przestrzeni, jako "nieskończony i
nieograniczony obszar trójwymiarowy".

Przestrzeń staje się poznawalna za pośrednictwem tkwiących w niej

przedmiotów i zachodzących między nimi relacji (związków). W umyśle
człowieka istnieje ona jako przestrzeń subiektywna, na podstawie określonych
spostrzeżeń i wyobrażeń. Jeżeli rzeczywisty (fizyczny) trójwymiarowy obraz
przestrzeni, odniesiemy do kuli ziemskiej, to powstaje pojęcie przestrzeni geo-
dezyjnej. W rozumieniu filozoficznym nie może jednak istnieć przestrzeń bez
istnienia materii, gdyż przestrzeń jest podstawową obok czasu – formą istnie-
nia materii.

Należy zaznaczyć, że jest to ograniczone rozumienie przestrzeni. W abs-

trakcyjnej wyobraźni matematyków funkcjonuje „przestrzeń absolutna”, trój- i
więcej wymiarowa, pozbawiona doświadczalnie poznawalnych, materialnych
przedmiotów odniesienia. Także w dyscyplinach filozoficznych trwa odwiecz-
ny spór o byt i charakter przestrzeni. Toczy się on między zwolennikami kon-
cepcji przestrzeni jako atrybutu, a poglądami traktującymi przestrzeń jako
samoistny, choć fikcyjny, byt.

W polityce przestrzennej posługiwać się będziemy empirycznym, subiek-

tywnym, obrazem przestrzeni trójwymiarowej, opartej na postrzeganiu przed-
miotów, nie wgłębiając się w filozoficzne spory o jego obiektywny byt. Warto
jednak już na wstępie rozgraniczyć tak ujęte pojęcie przestrzeń od pojęcia
środowisko, z którym często potocznie bywa utożsamiane.

W poniższej tabeli

) przedstawiono w trzech kolumnach: składniki środo-

wiska człowieka (począwszy od przestrzeni geodezyjnej), czynniki tworzące
poszczególne składniki oraz uwarunkowania występujące w kolejnych ogni-
wach.

składniki i rodzaje środowiska

czynniki tworzące

uwarunkowania

przestrzeń geodezyjna

kula ziemska jako baza
odniesienia

prawa geometrii

+ fizyczne

kształt (zasób)

przyroda

prawa przyrody

+ biotyczne
+ antropogeniczne

człowiek

potrzeby i wartości

= środowisko geograficzne

równowaga ekologiczna

+ społeczno-
ekonomiczne

procesy (funkcjo-
nowanie)

społeczeństwo

funkcjonalno-
techniczne
i ekonomiczne

+ kulturowe

mentalne, ustrojowo-
polityczne itd.

= środowisko człowieka

kształt i funkcjonowanie
(zasoby i procesy)

prawa społeczne

Pojęciem wyjściowym jest przestrzeń geodezyjna, odniesiona do kuli

ziemskiej. Na środowisko geograficzne składają się składniki fizyczne i bio-
tyczne stworzone przez naturę oraz składniki antropogeniczne, czyli tworzone
lub przekształcone przez człowieka. Suma tych składników stanowi zasób
elementów materialnych nadających środowisku jego kształt przestrzenny.
Zasób ten (dóbr i wartości środowiska geograficznego) tworzy podstawę pro-
cesów jego użytkowania. Tak więc na środowisko człowieka składają się:


zasoby stworzone przez przyrodę,



zasoby przekształcane lub tworzone przez człowieka,



wszelkie procesy użytkowania powyższych zasobów (środowiska geogra-
ficznego).

) źródło tabeli – [ 8 ]

Zaprezentowana terminologia różni się od używanej przez geografów, choć

jest z nią zbieżna. Można bowiem stosować podział na przestrzeń geograficzną i
społeczno-ekonomiczną, z których ostatnia w powyższym schemacie zastąpiona
jest pojęciem procesów funkcjonowania środowiska przestrzennego.

Należy dodać, że taka definicja przestrzeni bywa często zawężana. Na

przykład planowanie przestrzenne, które stanowi narzędzie polityki prze-
strzennej, odnosi pojęcie przestrzeni głównie do jej fizycznego aspektu. Zaj-
muje się ono określonymi częściami przestrzeni ziemi, jak również problema-
mi związanymi z ich zasiedleniem, uzdatnianiem i kształtowaniem. W plano-
waniu pojęcie przestrzeń oznacza zasiedloną lub będącą pod wpływem czło-
wieka przestrzeń życiową. Jest to więc część powierzchni ziemi, łącznie z
leżącymi pod nią warstwami oraz z rozciągającą się ponad nią powłoką po-
wietrzną. Ta przestrzeń życiowa człowieka, określona treścią praw przyrodni-
czych, znajduje się ustawicznie pod wpływem samego człowieka i jest przez
niego zmieniana.

Sferę problematyki, którą w naukach społecznych nazywa się przestrzenią

społeczno-ekonomiczną, a która w przedstawionym schemacie przedstawiona
jest pod pojęciem procesów funkcjonowania środowiska przestrzennego – w
polityce przestrzennej określa się terminem programowania, a nie planowania
przestrzennego. Podział w tym zakresie jest jednak dość płynny, a ostatnio
wydaje się, że planowanie przestrzenne ewoluuje w kierunku objęcia swym
działaniem także sfery programowania.

Rozpatrywanie przestrzeni w kategoriach dobra rzadkiego jest niezbęd-

nym dziś wzbogaceniem tradycyjnej interpretacji przestrzeni jako jednego z
czynników produkcji. Daje podstawę do pokazania wielu współczesnych reguł
i wymogów w zakresie gospodarowania przestrzenią. Traktowanie przestrzeni
jako dobra rzadkiego stanowi konsekwencję ogólnych procesów rozwojowych
zachodzących w świecie.

W szczególnych, chociaż dość częstych przypadkach przestrzeń jest rów-

nież dobrem wyraźnie zagrożonym. Wiąże się to, jak wiadomo, z nadmierną
koncentracją działalności gospodarczej na pewnych obszarach, z nieprzestrze-
ganiem reguł postępowania wobec przestrzeni jako dobra niepomnażalnego. W
aktualnych warunkach rozwoju naszej cywilizacji zagrożeniu przestrzeni nale-
ży poświęcić szczególnie dużo uwagi. Składa się na to kilka przyczyn.

Ograniczoność przestrzeni rodzi konkurencję i konflikty w procesie jej

wykorzystywania. Jest to zjawisko powszechne w gospodarce rynkowej. W
poszczególnych krajach wypracowano jednak systemy zabezpieczające prze-
strzeń jako dobro wyższe. Służą temu kompleksowe przepisy prawne, odpo-
wiednie instytucje, właściwe mechanizmy gospodarowania przestrzenią i for-
muły planowania przestrzennego. W niektórych rozwiązaniach systemowych
gospodarka rynkowa jest nawet wyraźnie zdeterminowana zasadą ładu prze-
strzennego i ochrony środowiska jako podstawowego kryterium decyzji go-

spodarczych. W Polsce, w okresie transformacji ustrojowej kraju w kierunku
systemu rynkowego – szczególnie ostro ujawniły się przeciwieństwa między
tym, co mogłoby być uznane za optymalne gospodarowanie przestrzenią – a
dążeniem do szybkiego wzrostu aktywności gospodarczej, wyzwalaniem in-
dywidualnej przedsiębiorczości itd. Rozwiązaniu powyższych przeciwieństw
w imię ochrony przestrzeni nie sprzyja słaba kondycja budżetowa państwa i
samorządów terytorialnych.

W tej sytuacji niezbędne jest wyeksponowanie w świadomości społecznej

problemu przestrzeni jako dobra wspólnego o szczególnej wartości, także w
kontekście międzynarodowym. Wiele zasad gospodarki przestrzennej, respek-
towanych przez społeczności międzynarodowe, będzie obowiązywać również
w Polsce. Udział, w otwartej gospodarce światowej, nałoży na nas określone
standardy w zakresie zagadnień przestrzennych, zwłaszcza w zakresie ochrony
środowiska. Ważne jest więc zarówno przekazywanie wiedzy teoretycznej na
ten temat, jak i wyrabianie praktycznych umiejętności właściwego postępowa-
nia.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz
jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „śro-
dowiska człowieka”?



Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzy-
stania przestrzeni?

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

JAKO DZIAŁALNOŚĆ PRAKTYCZNA

Rys historyczny
Gospodarka przestrzenna, jako dziedzina praktycznego działania, sięga

początków naszej cywilizacji. Proste formy gospodarowania przestrzenią, a
zwłaszcza ziemią, stosowano już w pierwotnym gospodarstwie rolnym. Ów-
czesny gospodarz musiał przede wszystkim swój teren jakoś wyznaczyć,
uzdatnić do uprawy i chronić. Musiał oddzielić go od lasu i od wód, a po-
szczególne fragmenty pól przeznaczyć na różne uprawy. Musiał też w wybra-
nym miejscu tego gospodarstwa zbudować zagrodę.

Potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią narastała w miarę

wzrostu liczby ludności i rozwoju cywilizacji. Najsilniej występowała w sku-
piskach miejskich. Tam też najwcześniej rozwinęły się formy planowania i

organizacji rozwoju przestrzeni. O ile gospodarowanie w obrębie jednego
gospodarstwa rolnego było indywidualną sprawą właściciela, o tyle w skupi-
skach ludności – na wsi, a przede wszystkim w miastach, ukształtowały się co
najmniej dwa szczeble gospodarowania przestrzenią:


gospodarowanie w obrębie indywidualnej działki,



gospodarowanie w obrębie społeczności zamieszkującej obszar tego sku-
piska.

Ten drugi poziom obejmował zarówno gospodarowanie na gruntach

wspólnych i budowę wspólnych urządzeń (najczęściej obronnych i wynikają-
cych z zaopatrzenia w wodę), jak też ustalał zasady gospodarowania przez
indywidualnych właścicieli – dla zapewnienia realizacji interesów całej
wspólnoty.

Już w bardzo odległych czasach powstawały też budowle i urządzenia in-

żynierskie obejmujące wielkie obszary, często obszary całych państw.

) Mimo,

że często są one pozostałością nieistniejących już cywilizacji, do dziś wyraźnie
widać, że dzieła te musiały powstać w wyniku świadomej decyzji:


System nawadniający rozległe tereny uprawne nad Nilem istniał już w
czwartym tysiącleciu p.n.e. Prawdopodobnie tę umiejętność Egipcjanie
zawdzięczali Babilończykom, a ci z kolei przejęli ją z kultury sumeryj-
skiej Mezopotamii. Kraj ten już prawdopodobnie przed V tysiącleciem
p.n.e. podzielony był siecią kanałów nawadniających, które rozprowadza-
ły wody Tygrysu i Eufratu.



Sławny mur chiński budowany od III w. p.n.e., mający 2500 km długości,
od 4 do 16 m wysokości i od 4 do 8 m szerokości, wzniesiony został w
bardzo trudnych warunkach terenowych, łącząc grzbiety i szczyty górskie.
Zadaniem jego było ułatwienie obrony cesarstwa przed wrogami ze-
wnętrznymi.



Rzymianie w czasach podboju Europy, od połowy I w. p.n.e. do połowy II
w.n.e. zakładali obozy warowne na podbitych ziemiach Galii i Bretanii i
łączyli je systemem dróg komunikacyjnych.



Na kontynencie amerykańskim Majowie, których kultura rozwijała się
przez dziesięć stuleci począwszy od V w. n.e., otaczali swoje wspaniałe i
bogate miasta uprawnymi polami. Wielkość tych terenów była proporcjo-
nalna do zaludnienia miast.

Świadome gospodarowanie w przestrzeni o szerokim zasięgu występuje

zarówno w czasach dawno wymarłych kultur, jak i w obrębie naszej kultury –
aż do czasów nam współczesnych.

Średniowieczna sieć osadnicza miejska na terenach Europy Środkowej

wykazuje znaczną regularność. Miasta rozmieszczone są w regularnych odle-
głościach od siebie, mierzonych czasem dziennego lub półdziennego przejazdu

) Szerzej o tym w [ 3 ]

wozów ładownych. Tereny uprawne otaczające miasto stanowią naturalną,
funkcjonalnie logiczną strefę bezpośredniego oddziaływania miasta.

Historyczne systemy obronne, zachowane w różnym stanie do dziś, skła-

dały się z grodów czy miast obronnych, zamków, fortec i fortów świadomie
rozmieszczanych na terenach nadgranicznych. Rozmieszczenie punktów obro-
ny wynikało ze stosowanego systemu walki i obrony. Inny był system obrony
Imperium Rzymskiego, inny średniowiecznych państw Europy Środkowej,
inny strzegący wschodnich granic państwa polskiego w XVII w., a inny np.
system obronny zachodnich obszarów Imperium Rosyjskiego po rozbiorach
Polski. Zawsze jednak były to systemy obronne rozwinięte w sposób skoordy-
nowany na znacznych obszarach, z uwzględnieniem potrzeb i możliwości
militarnych, politycznych i gospodarczych. Uwzględniano przy tym znajomość
warunków terenowych, zasobów przyrodniczych, rozmieszczenia ludności i
ośrodków władzy oraz przebiegu szlaków komunikacyjnych.

Jednym z przejawów świadomej gospodarki przestrzenią było za-

gospodarowywanie wielkich posiadłości magnackich. W Polsce wieku XVII i
XVIII zakładane były miasta stanowiące własność wielkich rodów, tworzone
były „klucze” czyli zespoły majątków ziemskich o kilkustopniowej organizacji
hierarchicznej, lokalizowane wsie i zespoły budynków mieszkalnych dla chło-
pów i pracowników folwarcznych, wytyczany i realizowany był układ dróg,
wyznaczane obszary do wyrębu i karczowania lasów, typowane obszary pod
określoną uprawę rolną, obszary pastwisk i nieużytków, budowane zespoły
stawów rybnych itd. Obszary takie posiadały często wielkość obecnych powia-
tów czy nawet województw. Przykładem rozwoju tego typu miast jest Zamość,
którego budowę rozpoczął w 1581 roku kanclerz koronny Jan Zamoyski –
wznosząc go jako ośrodek swoich olbrzymich dóbr. Zamość był jednym z
pierwszych w Polsce wielkich założeń latyfundialnych, w rodzaju Nieświeża,
Brodów i Stanisławowa.

W okresie Renesansu, na skutek ożywionego rozwoju rzemiosła, górnictwa,

hutnictwa, produkcji włókienniczej, a także oświaty i kultury znacznie rozwinęły
się istniejące miasta i zaczęły powstawać nowe. Wzrost rynków lokalnych oraz
handlu wpłynęły na rozwój sieci komunikacyjnej – drogowej i wodnej. Miasta
leżące w punktach węzłowych tej sieci miały szczególnie korzystne warunki
rozwoju. Np. wzdłuż Wisły rozwinęły się takie miasta jak Kraków, Sandomierz,
Warszawa, Zakroczym. Na drogach wschód-zachód rozwinęły się miasta wiel-
kich jarmarków: Lublin, Łowicz, Poznań, Wrocław. Rozkwitły miasta górnicze i
kamieniołomy – Pińczów, Wieliczka, Chęciny, Olkusz oraz miasta zjazdów
szlacheckich i sejmików, np. Lublin i Piotrków Trybunalski.

W drugim przełomowym okresie – w czasach Oświecenia – na obszarze

Polski działalność prowadzona przez wybitnych przedstawicieli epoki, wpły-
nęła na dalszy rozwój osadnictwa i układu komunikacyjnego. Przyczyniły się
do tego cztery zasadnicze czynniki: powstanie manufaktur, rozwój umiejętno-

ści wykorzystania bogactw naturalnych, szeroko zakrojona akcja porządkowa-
nia i rozwoju istniejących miast oraz tworzenie prywatnych osiedli rezyden-
cjonalnych.

Manufaktury – wczesne przedsiębiorstwa przemysłowe – zakładane były

w licznych przypadkach jednocześnie z osiedlami, mającymi zapewnić napływ
ludności niezbędnej dla utrzymania produkcji. Wspaniałym przykładem jest tu
założenie okręgu przemysłowego (manufakturowego) w okolicy Grodna przez
Antoniego Tyzenhausa działającego z upoważnienia króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Zrealizował on całą sieć osad z manufakturami produkujący-
mi przeważnie towary luksusowe: jedwab, galanterię, koronki, karty do gry i
inne. Zakładał młyny i garbarnie. Osiedla łączył siecią dróg. Nowe miasta i
osady przemysłowe z manufakturami zakładali też przedstawiciele możnych
rodów magnackich, jak: Poniatowscy (np. Stanisław – bratanek króla), Potoc-
cy, Braniccy, Czartoryscy.

Wybitny przedstawiciel okresu Oświecenia – Stanisław Staszic, wycho-

dząc z własnych badań zasobów naturalnych, przyczynił się do planowego
rozwoju kopalń, hut i fabryk, głównie w tzw. zagłębiu staropolskim, w rejonie
Kielc i Radomia. W okresie tym założono również około 80-ciu prywatnych
miast rezydencjonalnych – bądź jako nowe jednostki osadnicze, bądź w wyni-
ku przebudowy istniejących miast lub osad.

Działały również Komisje Dobrego Porządku, których celem był rozwój

miast. Komisje te powstały w 1765 r., a swoją działalnością przygotowały
społeczeństwo polskie do reform przeprowadzonych na Sejmie Czteroletnim
(1788-1792), który m. in. nadał specjalne prawa miastom królewskim i uchwa-
lił Zasady prawa o miastach.

Ważnym osiągnięciem Oświecenia w Polsce był świadomie realizowany

rozwój sieci komunikacji drogowej i wodnej, umożliwiającej handlowe kon-
takty Polski z zagranicą i wymianę towarową wewnątrz kraju. Powołana Ko-
misja Skarbowa miała za zadanie m.in. budowę i utrzymanie traktów handlo-
wych. Trakty te łączyły wschodnie obszary kraju z zachodnimi oraz południo-
we z północnymi, a więc utrwalały i wzmacniały tradycyjne kierunki tran-
zytowe. Również ważne znaczenie o zasięgu regionalnym miało zbudowanie
nowych dróg na terenach słabo zaludnionych w celu pobudzenia ich rozwoju
gospodarczego i osadnictwa. Do takich dróg należały m.in. droga pińsko-
słonimska i pińsko-wołyńska.

W okresie tym nastąpił znaczący rozwój dróg wodnych. W połowie XVIII

wieku hetman Michał Ogiński buduje na własny koszt Kanał Ogińskiego, długo-
ści 56 km, łączący Niemen z Dnieprem, czyli w praktyce umożliwiający trans-
port pomiędzy Morzem Czarnym a Bałtykiem. Nieco później zbudowano tzw.
kanał Królewski, długości 80 km, między Muchawcem, dopływem Bugu, a Piną
– dopływem Prypeci. Kanał Bydgoski, długości 27 km, połączył Wisłę z Odrą
przez Brdę i Noteć. Zbudował go rząd pruski po pierwszym rozbiorze Polski.

Od tysiącleci zatem człowiek świadomie przekształcał otaczającą go prze-

strzeń. W miarę wzrostu liczby ludności, wzrostu urbanizacji, rozwoju techni-
ki, zachodzących przemian gospodarczych, społecznych i politycznych inge-
rencja ta intensyfikowała się, powodując występowanie zarówno dodatnich jak
i ujemnych skutków. Czasem efekty tej działalności bywały drastyczne, do-
prowadzając do dewastacji wartości naturalnych. Zjawiska takie zaczęły wy-
stępować równolegle ze wzrostem uprzemysłowienia. Nie opanowany wyrąb
lasów powodował wyjałowienie gleb i zachwianie równowagi bilansu wodne-
go. Uprzemysłowienie powodowało zatruwanie gleby, powietrza i wody szko-
dliwymi odpadami produkcji. Wzrost zaludnienia i zagęszczenie przemysłu
prowadziły do trudności komunikacyjnych w przewozie ludzi i towarów. Na-
stępowało postępujące pogorszenie warunków zdrowotnych w miastach, osa-
dach, a nawet na terenach wiejskich. Wystąpiło też wiele innych ujemnych
zjawisk, stanowiących poważne zagrożenie dla człowieka.

W okresie nasilenia procesów urbanizacji, zwłaszcza związanych z rozwo-

jem górnictwa i przemysłu, powstała potrzeba objęcia świadomym gospoda-
rowaniem szerszej przestrzeni, niż pojedyncze miasto lub wieś. Starano się
świadomie wpływać na rozwój całych regionów. Często silny rozwój jednego
miasta powodował przyśpieszenie rozwoju osad położonych w jego otoczeniu.
Były też obszary, na których ludność wzrastała gwałtownie, a tereny zainwe-
stowania poszczególnych miast i osad zaczynały stykać się ze sobą, konkuru-
jąc o wolną, niezagospodarowaną przestrzeń. Przy tych formach rozwoju prze-
strzennego powstawała konieczność świadomego jego kształtowania na trzech
szczeblach:


na poziomie indywidualnej działki,



w obrębie miast i osad,



na obszarze całego regionu.

W pierwszej połowie XX wieku, w miarę rozbudowy środków komunika-

cji, potrzeba świadomej gospodarki przestrzennej rozciągnęła się na obszar ca-
łych krajów. W ten sposób pojawił się czwarty szczebel zarządzania przestrze-
nią, na szczeblu państwa (rządu). Pod koniec XX wieku powstały przesłanki do
skoordynowanej gospodarki przestrzennej na poziomie wyższym niż krajowy.
W wyniku procesów integracyjnych podjęto działania na rzecz koordynacji
zarządzania przestrzenią w skali wykraczającej poza granice państw. Dotyczyło
to np. obszaru Unii Europejskiej, której państwa członkowskie prowadzą współ-
pracę i przyjmują wspólne zasady gospodarowania przestrzenią. Jest to piąty
szczebel zarządzania przestrzenią, na szczeblu ponadnarodowym.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią?



Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego
kształtowania przestrzeni?

Interdyscyplinarny charakter gospodarki przestrzennej
Jak widać, sposób organizacji i wykorzystania przestrzeni jest dziedziną

powszechnej i wielostronnej działalności praktycznej. Jak każde świadome
działanie wymaga on podbudowy ze strony nauki. Rozległość i skomplikowa-
nie problematyki w tej dziedzinie sprawia jednak, że gospodarka przestrzenna
jako nauka i praktyka korzystać musi z dorobku wielu dyscyplin naukowych.

Niektórzy badacze

) wskazują, że na teorię gospodarki przestrzennej skła-

dają się cztery zasadnicze teorie cząstkowe:


teoria rozmieszczenia sił wytwórczych (zasobów naturalnych, zasobów
pracy i zasobów majątku trwałego);



teoria lokalizacji (ogólnej i szczegółowej);



teoria osadnictwa (rozmieszczenia siedzib ludzkich);



teoria rozmieszczenia infrastruktury.

Niezależnie od tego podziału, zauważyć trzeba, iż wiele gałęzi nauki wno-

si istotny wkład do dyscypliny gospodarki przestrzennej.

) Należy tu wymienić

przede wszystkim grupę nauk o Ziemi, a wśród nich zwłaszcza następujące
dyscypliny:


geodezja i kartografia: nauki o geometrii i dynamice Ziemi, stanowią
podstawę dla odwzorowań jej powierzchni. Tym samym dostarczają nie-
zbędnych danych dla racjonalnego gospodarowania jej zasobami. „Języ-
kiem” tych nauk jest mapa. Na mapach w różnej skali i o różnej tematyce
przedstawiane są zarówno zjawiska fizyczne, przyrodnicze, jak i związane
z działalnością człowieka (antropogeniczne), np. z zakresu demografii,
gospodarki, kultury i polityki;



fizyka Ziemi: nauka o złożonych procesach geofizycznych zachodzących
w układach wnętrza Ziemi, dająca podstawy do badań stosowanych, na-
stawionych głównie na poszukiwanie surowców mineralnych;



fizyka atmosfery (meteorologia): zajmująca się poznaniem skompliko-
wanych procesów zachodzących w atmosferze. Na tej podstawie rozwijają
się różne działy meteorologii, związane ze specyfiką poszczególnych
działów gospodarki, a zwłaszcza rolnictwa, komunikacji lądowej, po-
wietrznej i wodnej, gospodarki wodnej, turystyki, a także przemysłu (ze
względu na przemieszczanie się zanieczyszczeń powietrza) ;



fizyka zewnętrznych warstw Ziemi i badania przestrzeni kosmicznej:
są podstawą wielu metod i technik ważnych dla łączności, satelitarnych
obserwacji powierzchni Ziemi, w tym dla poszukiwania surowców, roz-
przestrzeniania się zanieczyszczeń oraz dla obserwacji zjawisk meteoro-
logicznych;

) podział wg [ 23 ]

) podział wg [ 14 ]



oceanologia: nauka poznawcza, zajmująca się wielostronnym badaniem
przyrodniczych właściwości morza i jego dna. W powiązaniu z badaniami
technologicznymi stwarza ona podstawy do racjonalnego gospodarowania
zasobami żywymi morza, eksploatacji surowców mineralnych z jego dna i
brzegów, technicznej zabudowy akwenów morskich i ujść rzecznych oraz
wykorzystania mórz na potrzeby żeglugi, przemysłu okrętowego, energe-
tyki i gospodarki komunalnej;



geologia: zespół nauk o minerałach, tektonice, stratygrafii, geochemii i
petrografii, badających budowę skorupy ziemskiej, procesy, którym ona
podlega oraz jej historię. Na tej podstawie oparte są badania aplikacyjne,
służące głównie poszukiwaniom surowców mineralnych;



geografia: wiąże się ona z naukami przyrodniczymi i społeczno-
ekonomicznymi (geografia gospodarcza). Dzięki takiej pozycji może ona
badać współoddziaływania człowieka i jego środowiska. Dlatego geogra-
fia otwiera szerokie pole badań stosowanych, stanowiących podstawę go-
spodarki człowieka w przestrzeni geograficznej. Szczególnie bliskie rela-
cje wiążą geografię z planowaniem przestrzennym i z ekonomiką regio-
nalną. Niektóre jej specjalizowane działy, jak geografia osadnictwa,
przemysłu, rolnictwa i komunikacji, stanowią bezpośrednią podstawę dla
planowania rozwoju przestrzennego, zwłaszcza w skali regionu i kraju.

W gospodarowaniu przestrzenią niezwykle istotna jest również rola nauk

biologicznych, a wśród nich głównie ekologii. Zajmuje się ona zagadnieniami
kształtowania stosunków przyrodniczych w środowisku. Przedmiotem jej
badań są w szczególności ekosystemy – stosunkowo jednorodne obszary, w
których na określonym podłożu fizycznym współżyją ze sobą elementy przy-
rody ożywionej (rośliny i zwierzęta), utrzymując określoną równowagę biolo-
giczną. Ingerencja człowieka, naruszająca te współoddziaływania, prowadzić
może do zaniku zdolności odtwarzania się ekosystemu, a w konsekwencji do
jego zniszczenia. Byłoby to równoznaczne z degradacją, często bezpowrotną
środowiska, w którym człowiek żyje. Tym samym nauka ta daje podstawy do
ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, co jest jednym z podstawo-
wych zadań gospodarowania w przestrzeni.

Gospodarka przestrzenna opiera się też na wkładzie nauk społeczno-

ekonomicznych. Poza ekonomią, należy tu zwłaszcza wymienić następujące
nauki:


demografia: nauka o strukturze ludności i jej dynamice – ruchu natural-
nym, migracjach i rozmieszczeniu. Obejmuje też statystykę ludności, da-
jąc podstawy do wielu analiz i badań stosowanych. Dla zadań gospodarki
przestrzennej szczególne znaczenie mają prognozy przyrostu ludności w
różnych przedziałach wieku i według płci. Stanowią one z kolei podstawę
do programowania przyrostu siły roboczej, rozwoju miast, budownictwa
mieszkaniowego i rozbudowy sieci usług;



socjologia: zajmująca się poznaniem praw rządzących rozwojem społe-
czeństwa, badająca zjawiska i procesy społeczne oraz prawa rządzące in-
stytucjami społecznymi i społeczną działalnością człowieka. Szczególne
znaczenie dla gospodarki przestrzennej ma gałąź socjologii zwana „ekolo-
gią społeczną”. Zajmuje się ona przestrzennymi aspektami współżycia
jednostek, grup społecznych i instytucji. Badania z tego zakresu mają na
celu wykrycie prawidłowości w zmiennych wzorach rozmieszczenia lud-
ności oraz instytucji. Badania w tej dyscyplinie skierowane są głównie na
związki między ludźmi, wynikające z warunków środowiska geograficz-
nego. Badana jest również struktura tego środowiska, a na tym tle roz-
mieszczenie w przestrzeni różnych form działalności człowieka (funkcji) i
związanych z tym zależności;



nauki prawne: mają podstawowe znaczenie jako podbudowa polityki
przestrzennej dla realizacji jej celów. Znajomość regulacji prawnej w za-
kresie gospodarki przestrzennej, a także umiejętność tworzenia przepisów
prawnych dla realizacji celów społecznych, jest warunkiem praworządne-
go gospodarowania przestrzenią i jej zasobami.

Wśród dyscyplin naukowych, które składają się na teoretyczną podbudo-

wę gospodarki przestrzennej nie można pominąć podstawowego wkładu nauk
technicznych. Wszystko bowiem, co człowiek tworzy w celu zagospodarowa-
nia określonego obszaru jest ostatecznie dziełem techniki. Spośród dziedzin
techniki najbliżej związanych z planowaniem przestrzennym wyliczyć należy
następujące:


architektura i urbanistyka: z istoty swej stoją one na pograniczu nauki i
sztuki w zakresie organizacji przestrzeni na potrzeby człowieka. Przed-
miotem architektury są poszczególne budynki i ich zespoły, służące za-
zwyczaj jednej funkcji, jak np. osiedla mieszkaniowe, zakłady przemy-
słowe, ośrodki usługowe i handlowe, wyższe uczelnie, zespoły sportowe.
Przedmiotem urbanistyki zaś są w zasadzie jednostki osadnicze, przede
wszystkim miasta oraz zespoły miast i osad tworzących aglomeracje miej-
skie. Są to wszystko elementy struktury przestrzennej regionu bądź kraju,
wyznaczające ogniska najbardziej intensywnego użytkowania przestrzeni.
Dlatego też architektura i urbanistyka w istotnym stopniu decydują o tym
jak wygląda i funkcjonuje środowisko człowieka, w którym upływa nasze
życie;



gospodarka wodna: jest złożoną dziedziną techniki, która wykorzystując
prawa hydrauliki pozwala przystosować naturalny układ zasobów wod-
nych do potrzeb człowieka. Są to potrzeby różnorodne, począwszy od za-
opatrzenia w wodę oraz odprowadzania ścieków na potrzeby bytowe lud-
ności, poprzez wodę potrzebną rolnictwu, leśnictwu, przemysłowi i tury-
styce, aż do potrzeb komunikacji wodnej i energetyki opartej na zasobach
wodnych, a także ochrony przeciwpowodziowej. W celu zaspokojenia

tych wszystkich potrzeb tworzy się odpowiednie systemy wodne, które
pokrywają całą powierzchnię kraju. Tak więc inżynieria wodna jest jed-
nym z podstawowych czynników organizacji przestrzeni;



inżynieria ruchu: to dziedzina techniki komunikacyjnej, zajmującą się
szeroko pojętymi przemieszczeniami osób i towarów. Zależnie od środ-
ków transportu wyróżnić można specjalizowane działy inżynierii ruchu:
transport kolejowy, drogowy, wodny i powietrzny. Każdemu z tych rodza-
jów transportu odpowiada właściwa mu sieć. Wszystkie te sieci, uzupeł-
niając się wzajemnie, tworzą w sumie system transportu, który przesądza
o dostępności poszczególnych obszarów i miejscowości, a w konsekwen-
cji o funkcjach społeczno-gospodarczych, jakie w nich mogą być spełnia-
ne;



łączność: jest dziedziną techniki zajmującą się przekazywaniem informa-
cji. Dziedzina ta dzieli się na łączność przewodową i bezprzewodową oraz
obsługę pocztową. Urządzenia tych trzech rodzajów składają się w sumie
na sieć łączności, która jest warunkiem rozwoju naszej cywilizacji. Jest to
trzeci podstawowy czynnik organizacji przestrzeni, którego rola ostatnio
gwałtownie wzrasta. Zaobserwowano bowiem, że rozwój łączności we
współczesnej cywilizacji obniża zapotrzebowanie na usługi transportowe,
w wielu sferach może nawet zastąpić transport. Łączność i transport okre-
śla się wspólnie pojęciem komunikacja;



inżynieria środowiska: jest młodą dziedziną techniki, która powstała na
tle ustawicznych zagrożeń środowiska naturalnego przez gospodarczą
działalność człowieka. Ekologia, o której była już mowa, mówi o tym, ja-
kie jest i powinno być środowisko, jako warunek naszego istnienia i roz-
woju. Stwierdza też stopień zagrożenia i degradacji tego środowiska. Nie
zajmuje się natomiast technicznymi sposobami, za pomocą których można
środowisko naturalne chronić i regenerować. To jest domeną inżynierii
środowiska. Ta, jako nauka techniczna, opiera się z jednej strony na wyni-
kach nauk przyrodniczych, zwłaszcza ekologii, z drugiej zaś na technolo-
gii produkcji przemysłowej i rolniczej oraz technologii transportu i innych
działów działalności ludzkiej powodujących zagrożenia środowiska.



sozologia i sozotechnika: są trochę zapomnianymi dziś pojęciami, stano-
wiącymi polski wkład w rozwój nauki i praktyki ochrony środowiska
przyrodniczego. Pojęcia te sformułował w latach 60-tych XX wieku Wale-
ry Goetel. Jego idee, rewolucyjne jak na tamte czasy, nie zostały jednak
szeroko rozpowszechnione. Sozologia zajmuje się oceną jakości geogra-
ficznego środowiska człowieka, rodzajami i przyczynami jego degradacji
oraz sposobami poprawy. Pojęcie sozotechniki dotyczy prowadzonych w
szerokim zakresie zabiegów technicznych w zakresie poprawy środowiska
w oparciu o podstawy naukowe.

Ta długa lista dyscyplin naukowych, składających się na podbudowę na-

ukową gospodarki przestrzennej uświadamia, jak bardzo złożona jest jej pro-
blematyka. Gospodarowanie w przestrzeni jest więc dziedziną wymagającą
syntezy i ścisłej współpracy interdyscyplinarnej. Często jest to bardzo trudne,
stąd osiąga się w praktyce co najwyżej współpracę wielodyscyplinarną. Spe-
cjaliści różnych dziedzin wiedzy, składających się na ujęcie syntetyczne, pra-
cują obok siebie na zasadzie połączenia równoległego. Ideałem jest jednak
połączenie ich wysiłków we wspólny proces.

Jednym z działań, w których uczestniczą przedstawiciele wielu różnych

dyscyplin jest praca nad konkretnym planem zagospodarowania przestrzenne-
go. Daje ona sposobność do wzajemnego porozumienia się, wymaga przezwy-
ciężenia jednostronności spojrzenia na przedmiot planu. Dobre tradycje prak-
tyki planowania przestrzennego w Polsce w znacznej mierze opierały się na
takiej partnerskiej współpracy.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki prze-
strzennej?



Czym zajmuje się ekologia?

Praktyczny wymiar gospodarki przestrzennej
Funkcjonowanie gospodarki przestrzennej wygodnie jest wyjaśniać, jako

system, złożony z niezmiernie wielu elementów, które podzielić można na
bierne i czynne.

)

SYSTEM GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

elementy bierne:

elementy czynne:

stacjonarne (działki)

podmioty gospodarki przestrzennej

wiążące (infrastruktura techniczna)

system regulacji

Pod pojęciem elementów biernych tego systemu należy rozumieć ele-

menty stacjonarne – to jest tereny (obszary, działki) o zróżnicowanym użyt-
kowaniu, oraz elementy wiążące te działki między sobą – czyli urządzenia i
sieci infrastruktury technicznej. Na sieci infrastruktury technicznej składają się
wszelkie szlaki komunikacyjne, sieci wodociągu i kanalizacji, linie energe-
tyczne, rurociągi.

Elementy stacjonarne, czyli działki terenu, zależnie od sposobu użytko-

wania mogą mieć rozmiary bardzo zróżnicowane: od rzędu tysięcy hektarów
(np. w leśnictwie) lub setek hektarów (np. w rolnictwie) do rzędu kilkuset
metrów kwadratowych (w przypadku urządzeń usługowych i budownictwa

) wg [ 14 ]

mieszkaniowego). W powszechnej ewidencji gruntów, jako główne rodzaje
użytkowania stacjonarnego traktuje się: użytki rolne, powierzchnie leśne, wo-
dy, tereny mieszkaniowe, tereny przemysłu i górnictwa, tereny rekreacyjne
oraz pozostałe (np. nieużytki). Rzecz jasna, każda z tych kategorii może być
dalej dzielona według bardziej szczegółowych kryteriów. Na przykład: użytki
rolne na pola uprawne, łąki i pastwiska, sady itp.; tereny przemysłowe wg
rodzaju lub uciążliwości prowadzonej tam działalności; tereny mieszkaniowe
na strefy zależnie od rodzaju i sposobu zabudowy.

Elementy wiążące (infrastruktura techniczna) także występują w ewiden-

cji gruntów. Ujmowane są tam jako "tereny komunikacyjne". Zajmują one
bowiem fizycznie pewien teren, co nie odbiera im cech urządzeń sieciowych.
Z punktu widzenia sposobu użytkowania terenu można je również dzielić. W
zakresie infrastruktury komunikacyjnej na tereny kolejowe, drogi i ulice, lotni-
ska itp.; w dziedzinie gospodarki wodnej na tereny źródliskowe (poboru wo-
dy), filtry, oczyszczalnie ścieków itp. i analogicznie w innych działach infra-
struktury technicznej. Inna sytuacja powstaje przy liczeniu powierzchni prze-
wodów podziemnych (sieć wodociągowa i kanalizacyjna) i nadziemnych (linie
energetyczne i łączność przewodowa), które przechodzić mogą pod lub nad
terenami stacjonarnymi. Liczy się wówczas szerokość pasa terenu niezbędnego
do wydzielenia ze względu na bezpieczeństwo i oddziaływanie przewodów.
Najmniej na zagospodarowanie przestrzenne wpływają urządzenia łączności
bezprzewodowej, które wymagają jedynie terenu na usytuowanie urządzeń
przekaźnikowych.

W tym kontekście warto podkreślić wzajemne związki, jakie zachodzą

między elementami stacjonarnymi i elementami wiążącymi. Te ostatnie, czyli
cała infrastruktura techniczna, warunkują prawidłowe funkcjonowanie elemen-
tów stacjonarnych. Jednocześnie zaś nasilanie się działalności gospodarczej i
wzrastająca intensywność użytkowania terenów zmuszają do inwestowania w
rozbudowę urządzeń i sieci infrastruktury technicznej. Z powiązania tego,
które ma charakter sprzężenia zwrotnego (wzajemnej zależności), wynikają
istotne implikacje dla gospodarki przestrzennej.

Na pojęcie elementów czynnych składają się podmioty gospodarcze, tj.

właściciele i dysponenci przypisanych im działek terenu, oraz system regula-
cji rozwoju przestrzennego, będący w ręku władz odpowiedzialnych za funk-
cjonowanie gospodarki przestrzennej w poszczególnych miejscowościach,
regionach lub krajach.

Podmioty gospodarcze są jednocześnie podmiotami gospodarki prze-

strzennej na swoim terenie. Oznacza to, że (w granicach określonych prawem)
mogą one swobodnie użytkować teren na swoje cele. Pod tym względem nie
ma między nimi istotnych różnic, aczkolwiek pod względem skali swej dzia-
łalności, środków i siły oddziaływania na przestrzeń są one oczywiście bardzo
zróżnicowane.

Pomiędzy wszystkimi elementami systemu gospodarki przestrzennej, jak

w każdym systemie, zachodzą rozmaite współoddziaływania. Z punktu wi-
dzenia omawianego w tym podrozdziale tematu należy rozpatrzyć przede
wszystkim oddziaływania, jakie zachodzą między podmiotami gospodarki
przestrzennej a fragmentami terenu (działkami) będącymi w ich władaniu.
Można w tym względzie wyróżnić następujące rodzaje podstawowych oddzia-
ływań:


Podmioty gospodarcze – wykonując swe zamierzenia, zainteresowane są
w uzyskaniu potrzebnego im terenu. Uzyskując ten teren (najczęściej
kupując go) i zmieniając sposób jego użytkowania – zmieniają także pro-
porcje między różnymi sposobami użytkowania terenów w skali większe-
go obszaru, np. miasta. W wyniku masowości takich zdarzeń – struktura
sposobu użytkowania terenu na danym obszarze ulega ciągłym prze-
kształceniom. Zjawisko to może się kształtować korzystnie bądź nieko-
rzystnie z punktu widzenia interesu poszczególnych uczestników tego
procesu jak i z punktu widzenia interesu publicznego (społecznego). Pod
pojęciem struktury korzystnej rozumieć należy taką strukturę, w której
proporcje w sposobie użytkowania terenów zachowują odpowiednią rów-
nowagę, zapewniając realizację wszystkich potrzeb społecznych. Istotne
jest też, aby każdy teren wykorzystywany był w sposób właściwy w sto-
sunku do jego potencjalnych możliwości (tzw. bonitacji).



Poszczególne podmioty gospodarcze, kierując się swym własnym intere-
sem (cząstkową racjonalnością ekonomiczną), dążą do zajęcia możliwie
najkorzystniejszego terenu dla swoich celów. Na terenie tym przeprowa-
dzają niezbędne inwestycje, a następnie prowadzą działalność gospodar-
czą lub – w przypadku budownictwa mieszkaniowego – po prostu użytku-
ją teren (działkę). Działalność gospodarcza jednakże, poza zamierzonymi
skutkami dla danego podmiotu gospodarczego, z reguły niesie ze sobą
skutki wtórne (pozytywne bądź negatywne) dla otoczenia, to jest dla są-
siednich podmiotów gospodarczych i mieszkańców. Często skutki te mo-
gą być istotne dla całej społeczności lokalnej, regionalnej, a czasem nawet
dla całego kraju. Skutki negatywne naruszają interesy innych podmiotów,
między innymi mogą przyczyniać się do zagrożenia i degradacji środowi-
ska, w którym dana społeczność żyje. Powstaje na tym tle zagadnienie
prawidłowej lokalizacji obiektów różnych użytkowników, nie tylko z
punktu widzenia ich korzyści, ale także racjonalności ogólnospołecznej.

W praktyce lokalizacyjnej można obserwować wiele błędów, powsta-

łych zarówno na tle niekompetentnych decyzji lub samowoli inwestorów.
Mogą to być przypadki lokalizacji przemysłu na wartościowych gruntach
rolnych lub w terenach leśnych. Szkodliwość takiej lokalizacji – w przy-
padku przemysłu uciążliwego dla otoczenia – polega nie tylko na bezpow-
rotnej stracie gruntu rolnego lub leśnego, ale przede wszystkim na zagro-

żeniu środowiska naturalnego w otoczeniu zakładu w postaci zniszczenia
drzewostanu, zatrucia powietrza i gleby. Błędy lokalizacyjne mogą pro-
wadzić do zablokowania możliwości rozwoju miasta w najkorzystniej-
szych kierunkach i zagrożenia jakości życia w dzielnicach mieszkanio-
wych. Nawet w drobnej, lokalnej skali błędy te mogą być bardzo uciążli-
we. Wystarczy dla przykładu wymienić dokuczliwe dla mieszkańców od-
działywanie źle zlokalizowanego zakładu produkcyjnego, lub niszczenie
krajobrazu przez samowolnie realizacje różnego typu budowli o charakte-
rze trwałej prowizorki.



Tereny w dyspozycji poszczególnych podmiotów gospodarczych mogą
być w trakcie ich działalności wykorzystywane właściwie lub niewłaści-
wie (nadmiernie bądź niewystarczająco). Niedostateczne wykorzystanie
terenu może działać na szkodę podmiotu gospodarczego (np. w rolnic-
twie), a wykorzystanie nadmierne (np. w postaci zbyt zagęszczonej zabu-
dowy) na jego niezasłużoną korzyść.

Ale w obu przypadkach straty ponosi społeczeństwo i gospodarka ja-

ko całość. W pierwszym przypadku straty przejawiają się w formie niedo-
statecznej efektywności gospodarowania, a w drugim – w pogorszeniu się
warunków życia i funkcjonowania gospodarki miasta, regionu czy całego
kraju. Na tym tle powstaje zagadnienie kontroli nad sposobem użytko-
wania terenu przez poszczególne podmioty gospodarcze.



Do oddziaływań między podmiotami gospodarczymi a ich terenem zali-
czyć należy też stosunek do istniejącego majątku trwałego, to jest do
zagospodarowania przestrzennego poszczególnych działek. Stosunek pra-
widłowy polega na konserwacji i utrzymywaniu istniejących budynków i
urządzeń. Stosunek nieprawidłowy prowadzi do dekapitalizacji majątku
trwałego i dopuszczaniu do jego ruiny. Jest to niegospodarność, prowa-
dząca do oczywistych strat, nie tylko właściciela terenu, ale i gospodarki
jako całości. Powstaje na tym tle potrzeba stałego nadzoru nad stanem, w
jakim utrzymywane są obiekty majątku trwałego.

Często właściciele zapominają, że stan, w jakim utrzymują posiadane

obiekty, jest nie tylko świadectwem ich własnej kultury, ale wpływa też
na atrakcyjność przestrzeni w szerszym sensie, wykraczającym poza gra-
nice ich działki. Działki sąsiednie tracą bowiem na atrakcyjności, co obni-
ża potencjalne korzyści, jakie z ich użytkowania mogłyby wyciągnąć inne
podmioty. Traci więc gospodarka jako całość.

W związku z tym w systemie gospodarki przestrzennej musi istnieć jesz-

cze jedna grupa elementów czynnych, pełniących funkcję regulatorów syste-
mu. Działalność podmiotów gospodarczych pozostawionych samym sobie,
bynajmniej nie gwarantuje racjonalnego działania – z punktu widzenia intere-
sów społeczeństwa – ani wykorzystania przestrzeni geograficznej, ani tzw.
ładu przestrzennego. Aby system gospodarki przestrzennej był kompletny

potrzebne są władze odpowiedzialne za przestrzeń w imieniu społeczeństwa.
Prowadzą one politykę przestrzenną, wykorzystując w tym celu instrumenty
przewidziane w systemie prawnym danego kraju.

Podsumowując, można powiedzieć, że gospodarka przestrzenna w

swym wymiarze praktycznym jest to całokształt działalności w zakresie prze-
strzennego zagospodarowania i użytkowania gruntów. Na gospodarkę prze-
strzenną składają się następujące rodzaje działalności:


inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze prywatne, samo-
rządowe i państwowe – dla realizacji ich własnych celów i zadań;



koordynacyjno-regulacyjna, pełniona przez administrację rządową lub
samorządową, poprzez decyzje przestrzenne w sprawach przeznaczania,
sposobu użytkowania i zagospodarowania gruntów;



kontrolna, prowadzona w trybie nadzoru przez administrację publiczną –
z punktu widzenia zgodności z prawem.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu gospo-
darki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych?



Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie
rodzaje działalności się na nią składają?

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA

Przestrzeń w teorii ekonomii
Ale gospodarka przestrzenna jest nie tylko dziedziną praktycznego działa-

nia – jest też dyscypliną ekonomii. Powstała jako rozwinięcie teorii ekonomii,
która do pewnego czasu wyjaśniała zjawiska i procesy nie uwzględniając
czynnika przestrzeni. Przed dostrzeżeniem problematyki przestrzeni – w teo-
riach wszystkich głównych szkół ekonomicznych gospodarka nie była prze-
strzennie zróżnicowana. Można powiedzieć, że miała charakter jednopunkto-
wy. Nie uwzględniano problemów wynikających z umieszczenia zjawisk i
procesów ekonomicznych na pewnym obszarze i różnego rozłożenia wynika-
jących stąd problemów w przestrzeni. W ten sposób rozważano produkcję,
konsumpcję, zatrudnienie, inwestycje, wzrost gospodarczy, politykę gospodar-
czą. Elementy przestrzenne w ograniczonym zakresie występowały w teorii
renty gruntowej, obszarów rynkowych, mobilności czynników produkcji i
handlu międzynarodowego.

Ekonomia klasyczna rozwijała się jako nauka o indywidualnym i społecz-

nym gospodarowaniu nastawionym na zysk. Paradygmatem tej nauki było

założenie, że człowiek w swym postępowaniu kieruje się zyskiem. Mniejszą
wagę przywiązywano natomiast do innych motywacji działania, wynikających
z systemu wartości moralnych, poczucia sprawiedliwości, potrzeby ładu i
piękna itp. Tymczasem wydaje się, że te tzw. czynniki pozaekonomiczne na-
bierają obecnie coraz większego znaczenia w kształtowaniu rzeczywistości.

Drugą cechą klasycznej ekonomii jest eksponowanie czynnika czasu.

Przykładem jest choćby stopa procentowa – miara zysku. Zupełnie jednak
pomijano czynnik przestrzeni. Zakładano, że procesy gospodarcze teoretycznie
przebiegają w jednym punkcie. Było to poniekąd uzasadnione, dopóki opero-
wano niewielkim zestawem celów, na które składały się: rozsądnie wyważony
wzrost gospodarczy, pełne zatrudnienie i względna stabilność cen.

Rzeczywistość okazała się jednak bardziej złożona. W zarządzaniu rozwo-

jem większych terytoriów – często teorie i prognozy ignorujące aspekt prze-
strzenny nie sprawdzały się. Zaczęto więc dostrzegać konieczność wprowadze-
nia do ekonomii czynnika przestrzeni. Zamiast traktować procesy gospodarcze
jako odbywające się teoretycznie w jednym punkcie, trzeba było rozpatrywać
obszar jako całość składającą się z wielu podobszarów, regionów, a w nich z
kolei wyodrębniać ich części składowe, w tym np. miasta i obszary wiejskie.

W kształtowaniu polityki społeczno-gospodarczej kraju, początkowo jed-

norodnie sformułowane cele, trzeba było rozdzielać i precyzować, uwzględnia-
jąc różne – często sprzeczne ze sobą interesy, zarówno poszczególnych dzia-
łów i gałęzi gospodarki narodowej, jak i społeczności regionalnych i lokal-
nych. Osiągnięcie ogólnych celów gospodarczych, przy jednoczesnym zaspo-
kojeniu potrzeb i aspiracji różnych grup ludności, okazało się zadaniem nie-
zwykle skomplikowanym, wymagającym wielu kompromisów.

Wprowadzenie czynnika przestrzeni do rozważań ekonomicznych wyma-

gało uwzględnienia tzw. oporu przestrzeni. Wiąże się to z zagadnieniem do-
stępności, która jest podstawowym warunkiem użytkowania przestrzeni przez
człowieka. W ten sposób jednak problematyka ekonomiczna znacznie się
skomplikowała.

Ponadto, wprowadzając do rozważań ekonomicznych konkretną prze-

strzeń geograficzną, należało uwzględnić jej zróżnicowanie pod względem
cech, zarówno naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka. W związku z
tym trzeba było do ekonomii wprowadzić bogatą problematykę środowiska
naturalnego i jego przekształceń, także degradacji, spowodowanych gospodar-
czą działalnością człowieka.

Takie istotne skomplikowanie problematyki sprawiło, że konieczne stało

się żmudne budowanie od podstaw ekonomii, uwzględniającej nie tylko czyn-
nik czasu, ale i przestrzeni. Nie było bowiem usystematyzowanej teorii, która
uogólniałaby funkcjonowanie i rozwój gospodarki w jej zmienności prze-
strzennej. Teorii, która rozpatrywałaby gospodarkę, jako system miejsc i ob-
szarów, powiązanych siecią oddziaływań.

Twierdzenia teorii ekonomii pomijające wymiary przestrzenne są niepełne

i przedstawiają rzeczywistość w zbytnim uproszczeniu. Twierdzenia dotyczące
np. wytwarzania i podziału dochodów w społeczeństwie nie opisują rzeczywi-
stości, jeśli pomijają procesy kumulacyjne i powstawanie regionów bogatych i
biednych. Twierdzenia dotyczące innowacji i ich roli we wzroście gospodar-
czym mają ograniczoną moc wyjaśniającą, jeśli pomijają regionalne zróżnico-
wanie wynalazczości oraz mechanizmy przepływu (dyfuzji) innowacji i zdol-
ności do ich wchłaniania. Twierdzenia dotyczące efektywności inwestycji dają
niepełne wyjaśnienie, jeśli nie uwzględniają korzyści koncentracji, przy ich
umiejscawianiu w przestrzeni. Twierdzenia dotyczące zmian w gałęziowej
strukturze gospodarki są niepełne bez określenia wpływu profilu gospodarcze-
go obszaru, na którym te zmiany się odbywają – czy jest to obszar o tradycyj-
nej, mało elastycznej strukturze, czy też obszar nowej generacji, z innowacyj-
nymi i dynamicznymi gałęziami gospodarki. Twierdzenia dotyczące wahań
gospodarczych, aby osiągnąć wyższy stopień prawdopodobieństwa, muszą
obejmować skutki przenoszenia wahań z regionu do regionu.

Tak więc współzależności gospodarcze ujmowane we wczesnej teorii eko-

nomii najpierw zdynamizowano przez wprowadzenie czynnika czasu. Po
przejściu od statyki do dynamiki systemów gospodarczych przyszła kolej na
następny krok w rozwoju teorii ekonomii – uwzględnienie wymiarów prze-
strzennych. Następowało to jednak powoli. Koncepcje przestrzenne były ra-
czej dodawane do istniejącego zasobu wiedzy i przez długi okres nie powodo-
wały przestrzennego przemodelowania teorii ekonomii. Ważnymi krokami na
tej drodze były teorie lokalizacyjne Johanna Heinricha von Thünena i Alfreda
Webera oraz geograficzna teoria ośrodków centralnych Waltera Christallera.
Proces formowania się usystematyzowanej przestrzennej teorii gospodarki
uwieńczyło pod koniec lat 30-tych XX wieku, dzieło Augusta Löscha.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach nie-
których szkół ekonomicznych?



Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika prze-
strzeni?

Rozwój teorii gospodarki przestrzennej
Między przestrzennymi wymiarami gospodarki ustalają się rozliczne po-

wiązania. Są one przez badaczy opisywane i wyjaśniane. Zauważone przy tym
prawidłowości stanowią punkt wyjścia w konstruowaniu teorii gospodarki
przestrzennej. Poniżej zostaną przedstawione w zarysie teorie, które odegrały
główną rolę w rozwoju myśli przestrzenno-gospodarczej.

)

) wg [ 4 ]

W początkach XIX wieku poszukiwano racjonalnego pod względem eko-

nomicznym, układu stref rolniczych wokół miast będących rynkiem zbytu dla
produktów rolnych. Pionierskie prace w tym względzie prowadził Johann
Heinrich von Thünen (1826). Jego zdaniem prawidłowy układ, powstaje, gdy
każdy kawałek ziemi jest użytkowany w sposób dający największą rentę, tj.
różnicę między przychodami ze sprzedaży i kosztami transportu. Koncepcja
Thünena opierała się na uproszczonych założeniach, które przedstawiały się
następująco:


przestrzeń rolnicza nie jest zróżnicowana pod względem urodzajności gle-
b;



istnieje jeden ośrodek konsumpcji produktów rolniczych z obszaru otacza-
jącego i nie ma on powiązań z innymi ośrodkami i obszarami (jest on izo-
lowany);



koszty transportu są funkcją odległości i masy ładunków;



ceny sprzedaży wszystkich produktów jednego rodzaju są jednolite.

W pierwotnym modelu Thünena zasada, która określa jakie miejsce zaj-

muje dany rodzaj użytkowania w koncentrycznie kształtujących się strefach
użytków, była prosta: produkcja rolnicza, która daje największą produkcję z
hektara, ponosi najwyższe koszty transportu a więc lokalizuje się najbliżej
rynku zbytu. Inne rodzaje produkcji układają się w kolejności zależnej od
wielkości produkcji z hektara. Każdy rodzaj użytkowania zajmuje więc strefę,
w której może dać wyższą rentę niż jakiekolwiek inne użytkowanie. Strefy te
układają się w kształcie pierścieni wokół ośrodka centralnego – miasta. Ze
względu na ten charakterystyczny kształt, zasadę odkrytą przez Thünena na-
zywa się często „teorią pierścieni Thünena”.

Sytuacja komplikuje się przy bardziej realistycznych założeniach, np. gdy

uwzględni się, że intensywność użytkowania ziemi i produkcja z hektara
zmienia się w obrębie jednego rodzaju produkcji i jednej strefy lub że produk-
ty różnego rodzaju są przewożone przy różnych kosztach transportu. W bar-
dziej realistycznych modelach w pobliżu miast lokalizują się np. uprawy wa-
rzyw i owoców nie znoszące długiego transportu.

Znaczącym impulsem w rozwoju teorii i praktyki gospodarki przestrzennej

dała teoria lokalizacji przedsiębiorstwa przemysłowego sformułowana przez
Alfreda Webera z początków XX wieku (1909). Teoria ta oparta była na na-
stępujących założeniach:


jej przedmiotem była lokalizacja pojedynczego przedsiębiorstwa wytwa-
rzającego jeden produkt w określonej ilości;



określona była lokalizacja miejsc konsumpcji i źródeł surowców;



koszty transportu za tonokilometr przyjmowano jako jednolite;



techniczne wskaźniki produkcji przyjmowano jako stałe;



lokalizacja uznawano za optymalną, gdy minimalizowała koszty transpor-
tu.

Weber rozwiązał problem optymalnej lokalizacji przy pomocy przyrządu,

odwzorowującego fizyczną przestrzeń. Znając punkt będący ośrodkiem kon-
sumpcji oraz dwa dalsze punkty, będące źródłami zaopatrzenia w surowce,
wykonywał sztywną płytkę, odwzorowującą mapę. W punktach odbioru towa-
rów i zaopatrzenia w surowce nawiercał otwory i przeprowadzał przez nie
nitki. Do ich końców przywiązywał odważniki, których wielkość odpowiadała
iloczynowi wagi ładunków nabywanych lub odbieranych w danym punkcie
przez jednostkowe koszty transportu (koszty tonokilometra). Po związaniu
nitek ze sobą ciężarki swobodnie opadają. W tych warunkach węzeł usytuuje
się w punkcie równowagi sił, który jednocześnie jest punktem optymalnej
lokalizacji przedsiębiorstwa przemysłowego, jeśli za kryterium optymalności
przyjmujemy minimalne koszty transportu. Rozwijając eksperyment, można
było powiększyć liczbę źródeł zaopatrzenia i rynków zbytu pod warunkiem, że
wykreślony wielobok był zawsze wypukły.

Po określeniu punktu minimalnych kosztów transportu Weber analizował

wpływ płac na lokalizację przedsiębiorstwa przemysłowego. Zakładał przy
tym, że płace są przestrzennie zmienne i mogą wpływać na zmianę lokalizacji
przedsiębiorstwa w stosunku do wyznaczonego przedtem punktu minimalnych
kosztów transportu. Jeśli celem przedsiębiorstwa jest minimalizacja łącznych
kosztów (transportu i pracy), przestrzenne zróżnicowanie kosztów pracy sta-
wało się dodatkowym wyznacznikiem optymalnej lokalizacji.

W celu znalezienia punktu minimalnych kosztów i optymalnej lokalizacji

przedsiębiorstwa Weber stosował technikę izodapan – linii wyznaczających
jednakowe koszty transportu.. Wstępnie ustalał optymalną lokalizację ze
względu na minimalizację kosztów transportu, a następnie przystępował do
wyznaczania pierwszej z izodapan. Była ona linią łączącą wszystkie punkty
wokół punktu początkowego, dla których koszty transportu spowodowane
odchyleniem od minimum wzrastają o jednostkę. Druga izodapana łączyła
punkty, dla których koszty transportu wzrastają o dwie jednostki itd.

Wzrost kosztów transportu porównywany był następnie z poziomem kosz-

tów pracy, które mogły się obniżać wraz z odległością od punktu minimalnych
kosztów transportu. Linia łącząca punkty, w których wzrost kosztów transpor-
tu był równy spadkowi kosztów pracy, Weber nazwał izodapaną krytyczną.
Jest to krzywa, na której koszty lokalizacji w każdym z punktów są równe
kosztom w punkcie początkowym. Weber starał się swoją metodą uwzględnić
także korzyści aglomeracji, które mogły pokrywać z nawiązką wzrost kosztów
transportu i pracy. Metoda graficzna wyznaczanie optymalnej lokalizacji za
pomocą izodapan – przy uwzględnianiu dużej liczby czynników – była jednak
złożona i mało przejrzysta.

Wielką popularność wśród geografów i ekonomistów zyskała koncepcja

systemu osadniczego Waltera Christallera (1933). Mówiła ona o prawidło-
wościach rozmieszczenia osiedli (miast i wsi) oraz o ich hierarchii. Była to

pierwsza próba sformułowania ogólnej teorii wyjaśniającej genezę i rozwój
sieci osadniczej jako systemu, w którym znajdują odbicie prawa ekonomiczne
i społeczne, niezależnie od miejsca i czasu. W ciągu kilku lat teoria ta zrobiła
światową karierę. Przede wszystkim zainteresowali się nią geografowie osad-
nictwa, ekonomiści i urbaniści.

Christaller oparł swoją teorię na kilku tezach, m. in. na tym, że każdy

ośrodek (wieś, osiedle i miasto) jest ściśle powiązany z otaczającym go obsza-
rem. Ponadto ośrodek i otaczający go obszar wzajemnie na siebie oddziałują.
Drugą tezą było występowanie naturalnej hierarchii ośrodków. Poszukując
praw wyjaśniających formowanie się systemu osadniczego, starał się wyjaśnić
zależności między liczbą, wielkością i rozmieszczeniem miast. Założenia teo-
retyczne weryfikował przez porównanie z rzeczywistym systemem osadni-
czym, który ukształtował się w południowych Niemczech.

Christaller uznał miasto za centrum społeczności regionalnej i ośrodek po-

średniczący w handlowej obsłudze tej społeczności. W jego terminologii mia-
sto było ośrodkiem centralnym. Ośrodki centralne różnią się wielkością a ich
liczebność jest odwrotnie proporcjonalna do wielkości (dużych ośrodków jest
mniej, a małych więcej). Ośrodki większe (wyższego rzędu w hierarchii) od-
działują na większe obszary i spełniają więcej funkcji centralnych – ich poziom
centralności jest wyższy. Ośrodki położone niżej w hierarchii (ośrodki niższe-
go rzędu) oferują dobra i usługi niższego rzędu, natomiast ośrodki położone
wyżej w hierarchii (ośrodki wyższego rzędu) oferują dobra i usługi zarówno
niższego, jak i wyższego rzędu.

Ranga dóbr i usług jest określana poprzez przestrzenny zasięg ich sprzeda-

ży. Istnieją charakterystyczne, typowe zasięgi dla poszczególnych dóbr i usług.
Zasięg ten jest wyznaczany przez maksymalną odległość, którą rozproszona
ludność gotowa jest pokonywać, aby je nabyć. Odległość rozumiana jest w
sensie ekonomicznym, tj. w kategoriach czasu i kosztu. Ranga ośrodka jest
funkcją trzech cech:


rozległością obsługiwanego obszaru,



liczbą ludności zamieszkującej obszar,



wysokością dochodów netto tej ludności.

W teorii Christallera obszary rynkowe poszczególnych dóbr i usług mają

kształt sześcioboków. Obszary wyższego rzędu są wielokrotnością obszarów
niższego rzędu. System obszarów ma więc układ hierarchiczny. Podobnie
ośrodkom wyższego rzędu są podporządkowane ośrodki niższego rzędu. Sieć
ośrodków ma również układ heksagonalny i hierarchiczny. Christaller założył,
że relacja między liczebnością ośrodków należących do poszczególnych
szczebli hierarchii wynosi 3. Główny ośrodek centralny jest jeden, ośrodków
niższego szczebla jest trzy, kolejnego szczebla dziewięć, itd. W praktyce układ
ośrodków centralnych ulega modyfikacji, gdy uwzględni się dodatkowo czyn-
niki komunikacyjne i administracyjne.

Pierwsza ogólna teoria gospodarki przestrzennej jest dziełem Augusta

Löscha.

) Jego dzieło, opublikowane w roku 1940, stanowi wyraźną cezurę w

rozwoju myśli przestrzenno-gospodarczej. Zamknęło ono długi okres kształ-
towania się teoretycznego systemu gospodarki przestrzennej, a zarazem pobu-
dziło do wielu pytań, które inspirowały badaczy w następnych latach.

Lösch rozwinął teorię lokalizacji. Za kryterium optymalnej lokalizacji

przyjął maksymalizację zysku, w odróżnieniu od Webera, który poszukiwał
punktu minimalnych kosztów. Ta różnica przesłanek ma konsekwencje lokali-
zacyjne. Jeśli popyt na wyroby przemysłu nie jest wielkością stałą i wykazuje
zmienność (elastyczność) względem cen i dochodów, wówczas produkcja i jej
lokalizacja kształtują się odmiennie przy założeniu minimalizacji kosztów oraz
maksymalizacji zysków.

W koncepcji Löscha działalność przedsiębiorstw konkurujących jest

współzależna. Przy założeniu wolnej konkurencji liczba konkurentów na rynku
będzie wzrastała – rezultatem wolnej konkurencji jest tendencja do maksyma-
lizacji liczby podmiotów gospodarczych. Lokalizacja przedsiębiorstw jest
wypadkową dwóch przeciwstawnych sił: maksymalizacji indywidualnych
zysków i maksymalizacji liczby podmiotów gospodarczych. Decyzje moty-
wowane tymi dążeniami prowadzą do przestrzennej równowagi działalności
gospodarczej. Lösch sformułował tę współzależność, nie doszedł jednak do
rozwiązania praktycznego.

Lösch uwzględniał korzyści aglomeracji (koncentracji) zarówno w sferze

produkcji, jak i w sferze konsumpcji. Za pomocą tego pojęcia wiązał problem
lokalizacji jednostek gospodarczych z problemem lokalizacji osiedli ludzkich.
Sednem dzieła Löscha jest pojęcie i teoria regionu ekonomicznego. Teorię tę
wyprowadził z przesłanek czysto ekonomicznych, abstrahując od administra-
cyjnych i politycznych implikacji pojęcia regionu, widocznych w teorii Chri-
stallera. Przesłanki teorii Löscha były następujące:


istnieje rozległa jednorodna równina z równomiernie rozmieszczoną lud-
nością rolniczą i jednakowymi warunkami transportu we wszystkich kie-
runkach;



występują korzyści skali w produkcji oraz korzyści aglomeracji (koncen-
tracji);



przemieszczanie produktów pociąga za sobą koszty transportu;



gusty i preferencje ludności są jednakowe, natomiast popyt jest elastycz-
ny;



stosowany jest system cen loco magazyn wytwórcy;



przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji zysków;



prawidłowa organizacja systemu przestrzennego oznacza minimalizację
kosztów transportu.

) [ 13 ]

W procesie produkcji pojawiają się korzyści skali, które umożliwiają pod-

noszenie jednostkowego zysku. Jednak zbyt powiększonej produkcji w odda-
lonych osadach pociąga za sobą dodatkowe koszty związane z transportem.
Wskutek tego przestrzenny rozkład produkcji jest rezultatem wzajemnego
oddziaływania korzyści skali produkcji, związanej z koncentracją (aglomera-
cją) oraz kosztów transportu. Przy systemie cen loco magazyn wytwórcy i
elastyczności popytu, całkowity popyt na produkcję będzie malał wraz ze
zwiększaniem odległości od miejsca produkcji.

Stąd nasuwa się obserwacja, że dobra spożywane powszechnie – produ-

kowane są w dużej liczbie miejsc, bowiem ich rynki zbytu są małe. Dobra
nabywane rzadko –produkowane są w małej liczbie miejsc, bo ich rynki zbytu
są rozleglejsze.

W obrazie graficznym teoria Löscha przypomina wcześniejszą koncepcję

systemu osadniczego W. Christallera. I tu za idealny ekonomicznie kształt
obszaru rynkowego uznano sześciobok foremny. Sieć takich sześcioboków
pokrywa w sposób ciągły (bez „pustych” miejsc) rozważaną równinę – w
rysunku przypominając plaster miodu. Poza tym – ze wszystkich wieloboków
foremnych sześciobok najmniej różni się on od koła, które charakteryzuje
równa geometrycznie dostępność jego środka z całego obszaru. Taki układ
sprzyja minimalizacji kosztów transportu w zaspokajaniu popytu, czyli mak-
symalizowaniu popytu ludności zamieszkującej równinę.

Wielkość sześcioboków tworzących sieć obszarów rynkowych jest od-

mienna dla dóbr różnego rodzaju. Jeśli sieci te nałoży się na siebie, otrzyma się
obraz chaotyczny. Można jednak do tego chaosu wprowadzić porządek, ukła-
dając sieci tak, aby miały przynajmniej jeden wspólny punkt środkowy. W
punkcie tym powstaną warunki do rozwoju wielkiego miasta, dzięki korzy-
ściom aglomeracji. Po drugie, sieci należy obracać wokół tego ośrodka tak
długo, aż uzyska się sześć sektorów z zagęszczonymi i sześć sektorów z nie-
licznymi miejscami produkcji. Układ taki posiada następujące właściwości:


największa liczba lokalizacji zbiega się w tych samych punktach;



największa liczba zakupów może być dokonywana na miejscu (rynek
lokalny);



suma odległości między lokalizacjami jest najmniejsza i w rezultacie nie
tylko przewozy, ale również długość linii transportowych są sprowadzone
do minimum.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera?



Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.
Löscha?

Regionalistyka
W połowie lat pięćdziesiątych pojawiła się nowa dziedzina badań, znana

pod angielską nazwą regional science. Jej inicjatorem i organizatorem był
Walter Isard. W Polsce przyjęło się tłumaczyć angielski termin jako „regio-
nalistyka”. Przez długie lata Isard tworzył konstrukcję metodologiczną i teore-
tyczną swych badań. Jego intencją było wypełnienie luki, która powstała
wskutek utrzymywania się jednopunktowej ekonomii oraz opisowego i karto-
graficznego ujmowania problemów geografii. Regionalistyka akcentowała nie
tylko nowe problemy badawcze wynikające z praktyki społeczno-
gospodarczej, lecz także wskazywała na możliwość rozwiązywania narosłych
problemów regionalnych nowymi metodami. Preferowała metody matema-
tyczne, zapewniające rygoryzm naukowy. Równocześnie akcentowano ko-
nieczność konstruowania teorii dotyczących miast i regionów. Wyrażeniem
tych teorii miały być modele matematyczne. Deklarowano, że regionalistyka
jest wielodyscyplinarną nauką społeczną, zajmującą się przestrzennymi za-
chowaniami ludzi i instytucji oraz ich zbiorów – miast i regionów. Przebiega-
jące w przestrzeni procesy fizyczne i biologiczne traktowano marginalnie.

Ta sytuacja zmieniła się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesią-

tych. Napór problemów środowiska człowieka nie ominął regionalistyki,
wręcz nabrały one wkrótce fundamentalnego znaczenia w tej nauce. Równole-
gły postęp w geografii oraz naukach społecznych sprawił, że regionalistyka
szybko wchłonęła nowych idee społeczne i rozwinęła kierunki zorientowane
problemowo (w tym ekologicznie i społecznie) oraz aplikacyjnie.

Regionalistyka w początkowym okresie rozwoju była uprawiana na wyso-

kim poziomie ogólności. Stopniowo jednak, w wyniku naturalnego procesu
ewolucji i otwarcia na potrzeby społeczne, środowisko naukowe regionalistów
zaczęło w coraz szerszym zakresie interesować się rozwiązywaniem prob-
lemów, zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. Rozległość problematyki
sprawiła, że rozwinęły się różnorodne orientacje badawcze, które wpłynęły na
dzisiejszy kształt wiedzy i praktyki w obrębie dyscypliny gospodarki prze-
strzennej.

Zagadnienia przestrzennej dynamiki i samoorganizacji wprowadzono

do gospodarki przestrzennej stosunkowo niedawno. Ich śledzenie w literaturze
przedmiotu zaczyna się zwykle od prac szwedzkiego geografa, Hagerstranda
(1967), który opracował model i wykonał badania empiryczne na temat dyfuzji
informacji i innowacji. W badaniach ewolucji systemów miejskich i regio-
nalnych obok geografów i ekonomistów wzięli udział przedstawiciele innych
dyscyplin, m.in. fizyki teoretycznej, zajmujący się synergetyką. Jest to wielo-
dyscyplinarna dziedzina nauki badająca wzajemne oddziaływanie komponen-
tów w złożonych strukturach. Takimi strukturami są m.in.: społeczeństwo,
miasta i regiony.

Po opublikowaniu przez Isarda jego prac nt. regionalistyki pojawiły się dalsze
próby integracji pola badawczego i metodologii badań właściwej gospodarce
przestrzennej jako wielodyscyplinarnej dziedziny nauki. Największy rozgłos
zyskały próby A.G. Wilsona i P. Krugmana. Obaj dostrzegli możliwość prze-
niesienia na grunt geografii swoich wcześniejszych doświadczeń naukowych z
dziedziny fizyki i ekonomii wraz z nawykiem traktowania problemów nauko-
wych z dużym rygoryzmem metodologicznym.

Książka Wilsona (2000) próbuje dokonać integracji gospodarki prze-

strzennej jako dyscypliny wiedzy. Autor wskazał te idee, które mogą tworzyć
fundament dalszego rozwoju. Głównym wynikiem jego badań było stwierdze-
nie, że do rozwiązywania problemów występujących w analizie miast i regio-
nów może być stosowany model interakcji i lokalizacji. W rezultacie prac
Wilsona opracowano wiele modeli odtwarzających złożone systemy prze-
strzenne. Stały się one podstawą wielostronnej i zintegrowanej analizy miast i
regionów.

Kolejnym osiągnięciem Wilsona było wprowadzenie do analizy społecz-

no-gospodarczej miast i regionów pojęcia entropii zaczerpniętego z fizyki.
Oznacza ono stopień nieuporządkowania elementów i procesów (stanów)
występujących w danym zbiorze. Jest więc miarą jego nieokreśloności. W
fizyce uważa się, że zjawiska związane z przepływem energii przebiegają w
kierunku maksymalizacji entropii. Podobnie zakłada teoria informacji. Wilson
przeprowadził dowód, że zasada maksymalizacji entropii może być stosowana
także do przewidywania kierunków rozwoju innych systemów, w tym także
systemów przestrzennych.
P. Krugman (1999) wskazał, że w teorii gospodarki przestrzennej powinien
nastąpić zwrot ku ekonomii. Zauważył bowiem, że główni teoretycy ekono-
mii pomijali i zaniedbywali problematykę przestrzenną, uważając, że nie mie-
ści się ona w terminach ich teorii. Krugman postawił sobie za cel wypełnienie
tej luki i włączenie geografii ekonomicznej do głównego nurtu teorii ekonomii.
Tytuł jego głównego dzieła poświęconego, jak sam pisze, ponownemu odkry-
ciu geografii ekonomicznej, brzmiał „Ekonomia przestrzeni” (The spatial
economy).

Krugman przyjął dwie proste idee. Pierwsza głosi, że producenci lokalizu-

ją się blisko swoich dostawców i odbiorców, z czego wynika, że wszyscy oni
chcą lokalizować się blisko siebie (aglomeracja). Druga idea głosi, że brak
możliwości przemieszczania niektórych zasobów, zwłaszcza gruntów i w
wielu przypadkach pracy, działa jako siła odśrodkowa przeciwdziałająca do-
środkowej sile aglomeracji. To napięcie między siłami odśrodkowymi i do-
środkowymi kształtuje ewolucję przestrzennej struktury gospodarki. Oparta na
tym założeniu analiza, daje wgląd w szeroki zakres zjawisk – od podstawowe-
go podziału gospodarki narodowej na przemysł i rolnictwo, do spontanicznego
powstania sieci miast o zróżnicowanej hierarchii.

W wyniku wieloletniego procesu rozwoju dzisiejsza regionalistyka jest

interdyscyplinarną dziedziną nauki, zajmującą się objaśnianiem gospodarcze-
go, politycznego i społecznego zachowania się w przestrzeni. Charaktery-
stycznymi cechami tej dyscypliny nauki są:


wprowadzenie zasadniczego wymiaru przestrzeni do istniejących już
nauk;



inderdyscyplinarna analiza wymiaru przestrzeni.

Głębokie wprowadzenie wymiaru przestrzeni do nauki, pociąga za sobą

konieczność traktowania zjawisk ogólnogospodarczych i ogólnospołecznych w
sposób zróżnicowany regionalnie oraz implikuje konieczność analizy oddzia-
ływania poszczególnych regionów w całym systemie społeczno-gospodarczo-
przestrzennym. Analiza wymiaru przestrzeni wyraża się w uwzględnianiu i
szacowaniu społecznych kosztów transportu, barier odległości, barier w ko-
munikowaniu się oraz mobilności społecznej, barier handlowych i innych
niedogodności stwarzanych gospodarce i społeczeństwu przez przestrzeń.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na
czym polegało jej znaczenie?



Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

KOMPONENTY PRZESTRZENI

Problematyka gospodarki przestrzennej jest bardzo szeroka i złożona.

Przestrzeń składa się bowiem z wielu komponentów, które można ująć w
dwóch zasadniczych grupach:


dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe, czyli środowisko, w którym
toczą się procesy społeczne i gospodarcze; w tej grupie jako podstawowe
można uznać środowisko przyrodnicze, będące zasadniczą podstawą go-
spodarowania i środowisko kulturowe, czyli te elementy środowiska, które
na przestrzeni wieków wytworzył człowiek, kształtując naszą cywilizację;



procesy rozwoju przestrzennego – w wyżej wymienionym środowisku
społeczeństwo, zaspokajając swoje potrzeby, uruchamia procesy, które
wpływają na zmiany zastanego kształtu przestrzeni; zatem pod wpływem
procesów społecznych i gospodarczych zmienia się kształt przestrzeni;

W celu prawidłowego gospodarowania w przestrzeni trzeba poznać jej

komponenty (elementy składowe) oraz występujące między nimi prawa i
współzależności. Dopiero na tej podstawie można kształtować działania, zmie-
rzające do osiągnięcia określonych celów indywidualnych i społecznych.

DZIEDZICTWO PRZYRODNICZE

I KULTUROWE

Środowisko przyrodnicze
Całość czynników ożywionych i nieożywionych, które w znaczeniu przy-

rodniczym decydują o życiu roślin i zwierząt oraz o funkcjonowaniu ich nie-
ożywionego (abiotycznego) środowiska, będącego podłożem ich życia – okre-
śla się mianem środowiska przyrodniczego. Pełni ono funkcje przemiany
biologicznej i geochemicznej, przenoszenia informacji, produkcji i regulacji w
przyrodzie. W rozumieniu gospodarki przestrzennej środowisko przyrodnicze
stanowi całość warunków fizycznych i zasobów pochodzenia przyrodniczego,
które są używane i dostosowywane do różnorodnych potrzeb człowieka. Pełni
ono też funkcje: użytkowe i estetyczne, kulturowe i rekreacyjne oraz biolo-
giczne. Pozostaje pod presją obciążeń spowodowanych przez człowieka, które
mogą prowadzić do jego degradacji i naruszenia równowagi ekologicznej w
przyrodzie. Taki wpływ i oddziaływanie człowieka na otaczające go środowi-
sko przyrodnicze nazywany jest antropopresją. Elementy wprowadzone do
środowiska, powstałe w wyniku działania człowieka – nazywamy elementami
antropogenicznymi.

Badania interakcji człowiek – środowisko mogą być prowadzone w róż-

nym zasięgu przestrzennym, gdyż faktycznie interakcje te zachodzą na róż-
nych poziomach.

) W stosunku do środowiska geograficznego badania te mo-

gą dotyczyć zatem:


małych fragmentów terenu wyznaczanych w oparciu o naturalne kryteria
przyrodnicze (np. geokompleksy, zlewnie) lub sztuczne (wydzielonych
geodezyjnie);



lokalnych struktur przestrzennych: przyrodniczych (mikroregiony fizycz-
nogeograficzne) lub administracyjnych (gminy);



większych regionów (mezo- i makroregiony fizycznogeograficzne, więk-
sze dorzecza, powiaty, województwa, państwa);



całych kontynentów albo wręcz Ziemi jako całości.

W odniesieniu do drugiego podmiotu tych interakcji – podsystemu spo-

łecznego, przedmiotem badań może być:


pojedynczy człowiek lub niewielkie grupy ludzi,



społeczności lokalne (miejskie, wiejskie, gminne lub związane z innymi
specyficznymi funkcjami terenu, np. wypoczywające na danym obszarze),



społeczności regionalne (powiatowe, wojewódzkie, grupy etniczne),



narody lub społeczności państwowe,



mieszkańcy kontynentu lub całego globu.

Społeczności te kształtują struktury gospodarcze o rozmiarach proporcjo-

nalnych do swoich możliwości, które wchodzą w interakcje ze środowiskiem
przyrodniczym.

Ukształtowanie terenu

) ma istotny wpływ na sposób jego wykorzysta-

nia. Osiągnięcie właściwej wydajności w rolnictwie nie jest możliwe na terenie
zbyt zróżnicowanym wysokościowo. Rzutuje to bezpośrednio na formy orga-
nizacyjne upraw i na strukturę gospodarstw rolnych. Tereny osadnicze wyma-
gają zdrowych warunków naturalnych i możliwości względnie łatwego zago-
spodarowania. Korzystne są łagodne zbocza dobrze nasłonecznione, nieko-
rzystne tereny zbyt zróżnicowane i źle nasłonecznione, a także obszary zalega-
nia zimnego powietrza. Rzeźba terenu musi być brana pod uwagę w meliora-
cji, przy trasowaniu dróg i sieci uzbrojenia, przy wyznaczaniu stref ochron-
nych od powodzi, przy projektowaniu sztucznych zbiorników wodnych.

Rzeźba terenu jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech krajobra-

zowych. Wykorzystanie jej indywidualności i walorów może być ważnym
czynnikiem rozwoju. Właściwe wykorzystanie rzeźby terenu przy jego zago-
spodarowaniu jest podstawą technicznej sprawności i ekonomiki funkcjono-
wania struktur przestrzennych. Wyjątki odstąpienia od tej zasady są niesłycha-
nie rzadkie. W obecnym modelu rozwoju nie wolno pomijać także wartości

) typologia wg. [ 9 ]

) o komponentach wg [ 3 ]

estetycznych krajobrazu – każdy teren zarówno górzysty, pagórkowaty i płaski
ma swoje indywidualne, ale bezsprzeczne walory estetyczne. Walory te należy
dostrzec, a poprzez prawidłowe działania rozwijać. Zeszpecenie krajobrazu i
pogorszenie jego wartości biologicznych jest bardzo łatwe. Straty w tym za-
kresie powodują wymierne efekty społeczne i gospodarcze. Społeczeństwo
traci bowiem jeden z ważniejszych składników jakości życia, gospodarka traci
możliwość rozwoju wielu gałęzi, dla których jakość środowiska i krajobrazu
ma znaczenie decydujące.

Analizy ukształtowania terenu prowadzi się na podstawie map geomorfo-

logicznych lub na podstawie map z oznaczeniem warstwic (hipsometrii). Istot-
ne są przy tym różnice wysokości, stromość i kierunek zboczy (ze względu na
nasłonecznienie), rozległość wyodrębnionych w ten sposób obszarów. Na
podstawie konfiguracji pionowej terenu można ocenić jego przydatność pod
różne cele. Oczywiście o ostatecznym przeznaczeniu terenu decydują również
inne cechy środowiska geograficznego, ale ukształtowanie pionowe terenu jest
jednym z podstawowych kryteriów.

Warunki geologiczne określają zarówno możliwości wykorzystania go-

spodarczego terenu jak i sposoby jego zagospodarowania. Istotnym zagadnie-
niem w gospodarce przestrzennej, wynikającym z warunków geologicznych,
jest więc m.in. ocena jakości i zasobności złóż przydatnych do eksploatacji.
Analiza ta sprowadza się najczęściej do określenia:


rodzajów surowców;



lokalizacji, warunków zalegania i miąższości złoża;



zasobów złóż wg poszczególnych jego kategorii;



jakości kopaliny i jej składu;



obecnego i potencjalnego kierunku jej wykorzystania;



warunków górniczych oraz sposobów eksploatacji złoża;



opłacalności eksploatacji złoża.

Na podstawie badań geologicznych opracowuje się mapy rozmieszczenia

surowców mineralnych w skali kraju i regionu wraz z przekrojami ilustrują-
cymi miąższość i głębokość zalegania złóż. Analizuje się też zagadnienia opła-
calności eksploatacji i zasady technologii.

Eksploatacja złóż z natury rzeczy prowadzić może do naruszenia stosun-

ków wodnych, zmian w środowisku przyrodniczym i dewastacji krajobrazu.
Eksploatacja, a w szczególności prace odkrywkowe, które wymagają usunięcia
tzw. nadkładu, tj. warstw nie nadających się do eksploatacji, leżących nad
złożem przeznaczonym do wydobycia, powinny być prowadzone w sposób
uwzględniający wymogi ochrony innych komponentów środowiska. W przy-
padku podziemnej eksploatacji złóż istotne jest określenie terenów zagrożo-
nych zapadaniem się warstw nadkładowych (szkód górniczych) oraz sposobów
ochrony powierzchni Ziemi i kierunków jej zagospodarowania.

Warunki klimatyczne mogą decydować o kierunkach gospodarki prze-

strzennej na danym obszarze. Dlatego celowe jest określenie klimatu lokalne-
go poszczególnych obszarów, a także wykrywanie i sygnalizowanie zmian,
które zachodzą w klimacie na skutek działalności ludzkiej lub przyczyn natu-
ralnych.

W zależności od wielkości obszaru, który poddajemy obserwacji – rozróż-

niamy makroklimat (np. części kontynentu, całego kraju lub dużej części kra-
ju), klimat lokalny nazywamy też mezoklimatem (części kraju: regionu i części
regionu), oraz mikroklimat charakterystyczny i odmienny dla małych obszarów
(np. pasa nadmorskiego, południowego zbocza wzgórza, wąskiego pasa pod
lasem, polany leśnej, dzielnicy miasta itp.). Należy podkreślić, że różnice
klimatu lokalnego i mikroklimatu obszarów położonych nawet w bezpośred-
nim sąsiedztwie – bywają bardzo znaczne.

Nauka o klimacie – klimatologia, wyprowadza miarodajne wnioski jedynie

z wieloletnich, systematycznie prowadzonych obserwacji. Obserwacje meteoro-
logiczne na potrzeby gospodarki regionalnej wykorzystuje się przede wszystkim
do planowania zagospodarowania rolniczego, leśnego i ogrodniczego, zagadnień
osadnictwa oraz rekreacji i lecznictwa. Poza tym obserwacje te są niezbędne
przy lokalizacji zakładów przemysłowych szkodliwych lub uciążliwych dla
otoczenia, przy trasowaniu ważniejszych dróg i w wielu innych zagadnieniach.
O ile nie ma odpowiednio blisko stacji meteorologicznej lub materiału ba-
dawczego z punktu obserwacyjnego, klimat ocenia się szacunkowo.

Najpełniejsze opracowania klimatologiczne przyjęło się robić dla celów

rolnictwa. Stosuje się tu od dawna wprowadzone metody klimatologii klasycz-
nej, przy czym uwzględnia się wymagania klimatyczne poszczególnych roślin
uprawnych. Tradycyjnie wykonywano badania klimatologiczne dla celów
hodowlanych. W obu przypadkach stosowane są szczegółowe kryteria, jakim
powinny odpowiadać poszczególne cechy klimatu, np. okresy i siła nasłonecz-
nienia, temperatura w różnych porach roku i doby, w kilku poziomach od
poziomu gruntu, wilgotność powietrza, kierunki i siła wiatrów, zaleganie
mgieł, pokrywa śnieżna itp. Uproszczone badania prowadzone są dla potrzeb
klimatologii uzdrowiskowej. Mniej precyzyjnie podchodzi się też do badań
klimatycznych na potrzeby związane z lokalizacją miejsc zamieszkania.

Gospodarka przestrzenna musi uwzględniać cechy klimatyczne, ale trzeba

podkreślić, że sposobem zagospodarowania można w znacznym stopniu zmie-
nić klimat lokalny. Znane są skutki, korzystnego dla poprawy mikroklimatu
wpływu zbiorników wodnych (w tym sztucznych), znane są korzystne zmiany
mikroklimatu powodowane przez właściwie przeprowadzone zalesienia.

Warunki hydrologiczne mają zasadnicze znaczenie zarówno dla jakości

życia mieszkańców, jak i dla zagospodarowania regionu. W zakresie hydrolo-
gii dla potrzeb gospodarki przestrzennej określa się potencjalne znaczenie wód
regionu, analizując następujące elementy:



wody powierzchniowe, a więc rzeki, strumienie, jeziora i stawy; istotne tu
jest rozeznanie obfitości tych wód w różnych porach roku, możliwości
wystąpienia powodzi lub suszy, a także rodzaje i stopień zanieczyszcze-
nia;



wododziały główne i między dopływami – ich obszary i możliwości połą-
czeń;



tereny podmokłe – ich zasięg, znaczenie w systemie przyrodniczym, spo-
sób ewentualnego ich wykorzystania lub melioracji;



pierwszy poziom wód gruntowych – bardzo istotny dla osadnictwa i
upraw;



wody podziemne – ich rozmieszczenie, stan zasobów oraz wydajność
warstw wodonośnych.

Występujący i pogłębiający się obecnie w wielu krajach, a między innymi

i w Polsce, kryzys w gospodarce wodnej zmusza do intensywnego działania
przede wszystkim w zakresie oczyszczania wód oraz problematyki zapewnie-
nia odpowiedniej ilości wody na tzw. terenach deficytowych, to jest o więk-
szym zapotrzebowaniu na wodę od jej zasobów tam występujących. Prócz tego
częstym problemem jest konieczność utrzymania przewozów drogami wod-
nymi, co wiąże się ze sprawnością żeglowną rzek i systemu kanałów.

Wody powierzchniowe są też istotnym elementem krajobrazu podnoszą-

cym jego walory estetyczne i gospodarcze. Zagospodarowanie terenów wokół
strumieni, rzek, jezior i stawów powinno być przedmiotem starannych analiz.
Nadwodne tereny rekreacyjne mogą zwiększać w znaczącym zakresie zarówno
jakość życia mieszkańców jak i możliwości rozwoju turystyki jako sektora
gospodarki.

Warunki glebowe bada się pod względem ich przydatności dla gospodar-

ki rolnej, ogrodniczej, hodowlanej i leśnej. Mapa rozmieszczenia poszczegól-
nych typów i klas gleb opracowywana jest na podstawie badań genetycznych
(powstanie rodzajów gleby) i bonitacyjnych (klasyfIkacja gleb). Lokalizacje
inwestycji nie związanych bezpośrednio z wykorzystaniem gleby, powinny
mieć miejsce na terenach o słabszych warunkach glebowych.

Poważnym problemem jest erozja gleb. Zjawisko to występuje na skutek

współdziałania szeregu uzupełniających się wzajemnie negatywnych konse-
kwencji działań w gospodarce leśnej, wodnej, rolniczej i przemysłowej. Zjawi-
ska związane z erozją gleb mogą być także niebezpieczne i w postaci nagłych
osuwisk zagrażać siedzibom ludzkim. Niewłaściwa gospodarka przemysłowa
doprowadzić może także m.in. do dewastacji gruntów.

Zasoby przyrodnicze to całość komponentów fizycznych, bogactw i su-

rowców ożywionej i nieożywionej przyrody, które znajdują się w troposferze,
litosferze i hydrosferze. Umożliwiają one życie populacji zwierzęcych i roślin-
nych oraz działalność społeczną i gospodarczą człowieka. Należą do nich
zjawiska cieplne, powietrze i opady, minerały i kopaliny, grunty użytkowe,

martwe substancje organiczne, wody podziemne i powierzchniowe oraz popu-
lacje biotyczne (żywe). Generalnie dzielą się na zasoby odnawialne i nieod-
nawialne.

Powierzchnia Ziemi wraz z cienką warstwą podłożą, wodami i dolną czę-

ścią atmosfery – to biosfera, strefa życia, przestrzeń zamieszkała przez orga-
nizmy żywe. Dziedzina nauki badająca organizmy w ich środowiskach, popula-
cje zwierzęce i roślinne oraz różnego typu zespoły organizmów, ich strukturę,
funkcjonowanie, zmienność i wzajemne zależności – nazywa się ekologią.

)

Wzajemnie powiązany układ, składający się z organizmów żywych (bio-

cenozy) i jej środowiska (biotopu) określa się mianem ekosystemu. W ekosys-
temie wzajemnie na siebie oddziałują żywe organizmy i nieożywiona część
środowiska oraz zachodzi obieg materii i przepływ energii. Zawiera on abio-
tyczne i biotyczne części składowe.

Tak więc podstawowe jednostki ekologiczne zwane ekosystemami, złożo-

ne są z biocenozy, która tworzy organizację ożywionej przyrody, oraz z bioto-
pu, który tworzy jej nieożywioną przestrzeń życiową. W tej całości funkcjo-
nalnej występują zjawiska i procesy, związki i zależności właściwe dla danego
ekosystemu. Ekosystemy, np. leśne, wodne, łąkowe czy glebowe, funkcjonują
na obszarach przyrodniczych i zurbanizowanych, tworząc części składowe
większych jednostek ekologicznych. Mogą istnieć układy ekologiczne sztucz-
ne lub przekształcone przez człowieka, np. pole uprawne. Ten szczególny
przypadek nazywa się agroekosystemem (agrobiocenozą lub agrocenozą).

Jednostką wyższą od ekosystemu jest biom, który stanowi bioregion ro-

ślinny i zwierzęcy utworzony pod wpływem swoistego klimatu oraz specyficz-
nych warunków podłoża (np. step, pustynia). Granice biomów są wyznaczane
głównie przez temperaturę i opady.

Biocenoza zatem to zespół populacji roślin, zwierząt i drobnoustrojów ży-

jących w określonym środowisku – biotopie, stanowiący autonomiczną jed-
nostkę ekologiczną o biologicznej równowadze dynamicznej, o określonych
powiązaniach między organizmami i abiotycznymi czynnikami środowiska.
Istnieją biocenozy pól uprawnych, łąk, torfowisk, a wysoce złożoną organiza-
cję biocenotyczną stanowi las. Roślinna część biocenozy nazywana jest fitoce-
nozą – są to zbiorowiska roślinne. Badaniami fitocenozy zajmuje się fitosocjo-
logia (socjologia roślin) – nauka o zbiorowiskach roślinnych i ich typach,
prawidłowościach rządzących składem florystycznym, strukturą, ekologią i
dynamiką, oraz o ich rozmieszczeniu na kuli ziemskiej.

Biotop to naturalne środowisko o swoistym zespole czynników abiotycz-

nych, stanowiące podłoże życia danej biocenozy. Rośliny i zwierzęta – w
oparciu o określone warunki środowiska, czyli biotop – tworzą ściśle współży-
jącą ze sobą organizację – biocenozę. Związki w niej występujące nie są pro-

) definicje wg [ 24 ]

ste, lecz miewają często charakter pośredni i skomplikowany, zaś przebiegają-
ce w nich procesy są długotrwałe i niełatwe do wyśledzenia.

Geokompleksem określa się część terytorium, zawartą w granicach fi-

zyczno-geograficznych, w której występuje względna jednorodność budowy
(struktury) i prawidłowo funkcjonujący zespół wzajemnie powiązanych kom-
ponentów przyrodniczych.

Obszar o lokalnych warunkach sprzyjających przeżyciu określonego ga-

tunku zwierząt lub roślin, podczas gdy na innych terenach wyginęły one wsku-
tek zmian środowiska – nazywany jest ostoją.

Nisza ekologiczna to specyficzny obszar zasiedlony przez pojedyncze ga-

tunki lub skupiska gatunków (szczególnie roślin zarodnikowych i zwierząt
bezkręgowych), o zbliżonych wymaganiach pod względem zawartości sub-
stancji odżywczych, wilgoci, światła itp. Natomiast siedlisko to całokształt
warunków rzeźby, wodnych, glebowych, klimatycznych w miejscu występo-
wania gatunku roślin i zwierząt lub ich zespołów.

Biocenoza nie jest zjawiskiem statycznym stałym i niezmiennym, w któ-

rym panuje trwała równowaga, lecz ulega ciągłym zmianom i przekształce-
niom. Zmiany krótkofalowe, sezonowe nie wnoszą do biocenozy istotniej-
szych przemian jakościowych, natomiast zmiany długofalowe, przekształcają-
ce jedną biocenozę w inną, noszą nazwę sukcesji. Gospodarcze działanie
człowieka wprowadza do rozwoju biocenozy ogromne zmiany, mające charak-
ter pozytywny lub negatywny. Często działanie gospodarcze tak intensywnie
wpływa na dokonywanie się ujemnych zmian w biocenozie, że naturalne śro-
dowisko człowieka – biotop człowieka – jest zagrożony. Występują nawet
takie obszary, na których niemożliwe jest już życie człowieka i zostały one
wyludnione. Dlatego problematyka ekologiczna jest niezwykle ważna w go-
spodarce przestrzennej.

Ekologia daje podstawy poznawcze do ochrony środowiska przyrodni-

czego – zachowania, właściwego wykorzystania oraz odnowy zasobów i
składników przyrody: świata roślin i zwierząt, a także kompleksów i ekosys-
temów przyrodniczych. Ochrona ta ma za zadanie:


utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów,



zachowanie bioróżnorodności, czyli różnorodności gatunkowej – rozma-
itości form życia na Ziemi.,



zachowanie dziedzictwa geologicznego.

Dla stabilności ekosystemów poważne zagrożenie stanowi działalność

człowieka. Powoduje ona dostarczanie (emisję) do atmosfery, do gleby lub do
wód – rozmaitych substancji w trzech stanach skupienia oraz różnych postaci
energii. Czasami również źródłem takiej emisji są procesy naturalne. Wielkość
emisji określa rodzaj i ilość wprowadzanych do środowiska substancji lub
energii w określonym czasie oraz stężenie lub poziom tych substancji lub
energii, w szczególności w gazach odlotowych, wprowadzanych ściekach oraz

wytwarzanych odpadach. Wielkość emisji danego zanieczyszczenia przenika-
jącego do środowiska w określonym czasie, mierzy się więc np. w kg/rok.
Zanieczyszczenia występujące w powietrzu w postaci cząstek stałych o naj-
drobniejszych wymiarach nazywa się zanieczyszczeniami pyłowymi. Opad
zanieczyszczeń to ilość (masa) zanieczyszczeń pyłowych opadających na
podłoże (wyrażona np. w tonach pyłu/km2/rok).

Imisja zanieczyszczeń to wielkość stężenia zanieczyszczeń w powietrzu w

danym miejscu i czasie. Jest wyrażana w jednostkach wagowych na jednostkę
objętości powietrza (np. mg pyłu/m3). Stężenia zanieczyszczeń gazowych są
wyrażane dodatkowo w jednostkach objętości danego zanieczyszczenia na
jednostkę objętości powietrza, np. stężenie dwutlenku siarki równe 1 ppm
oznacza, że w 1 m3 powietrza znajduje się 1 cm3 dwutlenku siarki, co stanowi
jego milionową część.

Zanieczyszczenie i ubytki gleby są silnie odczuwalnym problemem w rol-

nictwie. Niepokojąco zwiększa się ilość obszarów podlegających erozji, wy-
stępuje niepokojące zjawisko stepowienia, do niedawna jeszcze bardzo wydaj-
ne gleby tracą swoje wartości. Występuje też niezwykle groźne dla człowieka
zjawisko potoków błotnych (lawin błotnych) – niszczącego zabudowania
spływu drobnego materiału skalnego, nasiąkniętego wodą po stoku.

Innym poważnym niebezpieczeństwem dla gleby jest stosowanie środków

chemicznych zwalczających owady i choroby roślin oraz nawozów mineral-
nych. Stosowanie tych środków przez dłuższy czas powoduje niekorzystne
zmiany w glebie, jak np. spadek zawartości próchnicy, zakwaszanie, zmniej-
szanie się ilości składników gleby itp. W okolicach silnie uprzemysłowionych
występuje groźne zatruwanie gleb przez opad pyłów. Zanieczyszczenia gleby
spływają wraz z wodą do wód, rozprzestrzeniając się na znacznym obszarze i
powodując problemy w zapewnieniu właściwych parametrów wody pitnej.

Ogólnie pod terminem ochrona środowiska rozumie się podjęcie lub za-

niechanie określonych działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie
równowagi przyrodniczej. Ochrona środowiska polega w szczególności na:


racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami śro-
dowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju (ta zasada omówiona
będzie w następnym rozdziale),



przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,



przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

W odróżnieniu od ochrony środowiska, terminem ochrona przyrody

określa się system działań mających na celu zachowanie, właściwe wykorzy-
stanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, a w szczególności
roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych. Ochrona przyrody jest
prawnym obowiązkiem każdego obywatela, organów administracji publicznej,
a także jednostek organizacyjnych oraz osób prowadzących działalność wpły-
wającą na przyrodę. Do szczególnych form ochrony przyrody należy:



tworzenie parków narodowych,



uznawanie określonych obszarów za rezerwaty przyrody,



tworzenie parków krajobrazowych,



wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu,



wprowadzanie ochrony gatunkowej roślin i zwierząt,



wprowadzanie indywidualnej ochrony: pomników przyrody, stanowisk
dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-
krajobrazowych.

Opracowywane są specjalne plany ochrony dla obszarów objętych ochro-

ną oraz programy w celu ochrony gatunków i ich siedlisk. Sporządza się je dla
obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych objętych ochroną prawną
oraz ich otulin. Plany takie posiadają parki narodowe, rezerwaty przyrody oraz
parki krajobrazowe. Ustalenia planów ochrony są obowiązujące dla podmio-
tów dokonujących zmian w przeznaczeniu terenu lub jego zainwestowaniu.

Park narodowy jest to obszar o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha

wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, społecznymi, kultu-
rowymi i wychowawczymi. Na terenie parku ochronie podlega całość przyro-
dy. Wokół parku tworzy się strefę ochronną (otulinę). Park narodowy jest
udostępniany zwiedzającym, jednak na określonych warunkach (odpłatność,
poruszanie się po wytyczonych szlakach pod kierunkiem przewodnika itp.).
Utworzenie parku narodowego następuje w wyniku decyzji rządu. Dla terenów
parku i jego otuliny sporządza się plany ochrony. Parkiem zarządza dyrektor,
przy którym działa rada naukowa jako organ doradczy.

Rezerwat przyrody to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w sta-

nie naturalnym lub mało zniszczone, określone gatunki roślin i zwierząt, ele-
menty przyrody nieożywionej. Wokół rezerwatu przyrody może być tworzona
strefa ochraniająca – otulina. Uznania określonego obszaru za rezerwat przy-
rody dokonuje minister odpowiedzialny za ochronę środowiska. Dla rezerwatu
także sporządza się specjalny plan ochrony.

Obszar chroniony ze względu na swe wartości przyrodnicze, historyczne i

kulturowe – nazywa się parkiem krajobrazowym. Celem jego tworzenia jest
zachowanie wspomnianych jego wartości i upowszechnienie ich w warunkach
racjonalnego gospodarowania. Wokół parku może być utworzona otulina
chroniąca park przed wpływami zewnętrznymi. O utworzeniu parku krajobra-
zowego decyduje minister odpowiedzialny za ochronę środowiska. Dla parku
krajobrazowego wraz z otuliną sporządza się plan ochrony.

Z wyróżniających się krajobrazowo terenów o różnych typach ekosyste-

mów, lub dla powiązania obszarów cennych przyrodniczo – tworzy się tzw.
obszary chronionego krajobrazu. Ich zagospodarowanie powinno zapewnić
stan względnej równowagi ekologicznej obszaru jako całości. Wprowadzenie
ochrony przyrody w formie wyznaczenia obszaru chronionego krajobrazu
następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa nazwę obszaru,

jego położenie, ewentualny zasięg otuliny oraz ograniczenia sposobów jej
użytkowania i zagospodarowania.

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywio-

nej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historycz-
no-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi ce-
chami, wyróżniającymi je z otoczenia. W szczególności są to sędziwe lub
okazałych rozmiarów drzewa i krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska,
skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.

Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej nazywamy

ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania for-
macji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych
oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i
podziemnych.

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosys-

temów, znaczące dla zachowania unikatowych zasobów środowiska, jak: natu-
ralne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne "oczka wodne", kępy drzew i
krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, staro-
rzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce oraz stanowiska rzadkich lub
chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego prze-
bywania lub rozrodu. W obszarach tych należy stosować specyficzne formy
gospodarowania. Jest to ekosystem mało zmieniony, będący podstawą zacho-
wania zasobów genowych dzikiej roślinności i odtwarzania zanikających ty-
pów środowiska.

Istnieje też pojęcie „zespołów przyrodniczo-krajobrazowych”, jako

podstawa do ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego
i kulturowego w celu zachowania jego wartości estetycznych.

Jak wspomniano, strefa ochronna zabezpieczająca park narodowy, park

krajobrazowy lub rezerwat przyrody przed szkodliwym oddziaływaniem czyn-
ników zewnętrznych nazywana jest otuliną. Na obszarze otuliny obowiązują
określone zasady rozwoju oraz plany ochrony środowiska przyrodniczego.

Obszar leśny szczególnie chroniony ze względu na określone zadania

przyrodnicze lub użytkowe nazywa się lasem ochronnym. Za takie mogą być
uznane: lasy chroniące powierzchnię ziemi i gleby oraz brzegi wód i źródła
rzek, drzewostany uszkodzone przez przemysł, drzewostany nasienne, ostoje
zwierząt objętych ochroną gatunkową, lasy mające znaczenie przyrodniczo-
naukowe i ważne dla bezpieczeństwa państwa. Za lasy ochronne uznaje się
także lasy położone w granicach administracyjnych miast liczących ponad 50
tys. mieszkańców i w odległości do 10 km od ich granic, w strefach ochron-
nych sanatoriów i uzdrowisk oraz w strefie górnej granicy lasów. Uznanie lasu
za ochronny następuje na podstawie zarządzenia ministra odpowiedzialnego za
ochronę środowiska.

Obszary chronione składają się na krajowy system obszarów chronio-

nych. System ten stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się
form ochrony przyrody, połączonych korytarzami ekologicznymi. Bowiem
dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów niezbędna jest ciągłość prze-
strzenna obszarów chronionych. Tworzy się więc strukturę, nastawione na
wytworzenie w skali kraju i regionów ciągłego układu obszarów ekologicznie
aktywnych, w tym zwłaszcza obszarów leśnych i nawodnych. Ważnymi ele-
mentami krajowego systemu obszarów chronionych są istniejące i projektowa-
ne obszary chronione prawnie, jak parki narodowe, parki krajobrazowe i ob-
szary chronionego krajobrazu. Krajowy system obszarów chronionych obej-
muje 30% terytorium Polski.

Korytarz ekologiczny to obszar będący trasą przemieszczania się osob-

ników różnych populacji. Zapewniają one większy kontakt osobników, gwa-
rantując wymianę genów i trwanie danego gatunku. Sięgacz ekologiczny to
obszar stanowiący łącznik między korytarzem a niszą ekologiczną.

W przestrzeni wyróżnia się też korytarze przewietrzające, jako ciągłe

pasy terenu, wolne od zabudowy, w obrębie terenów otwartych, o szerokości
co najmniej 500 m, porośnięte niską roślinnością. Ze względu na łatwość ru-
chu powietrza w takim terenie (mały tzw. współczynnik szorstkości) – koryta-
rze te ułatwiają napływ świeżego powietrza na obszary zurbanizowane. Jako
korytarze wykorzystuje się najczęściej doliny, otwarte obniżenia i inne wklęsłe
formy terenu położone zgodnie z przeważającymi kierunkami wiatru.

Dla obszarów leśnych sporządza się plany urządzenia lasu, określające

zadania gospodarki leśnej (pozyskiwanie drewna, zalesienia, pielęgnacja, go-
spodarka łowiecka) i potrzeby infrastruktury technicznej, sporządzane zasad-
niczo na okres 10 lat. Dla lasów prywatnych może być sporządzany plan
uproszczony.

Warto podkreślić, że zagadnienia dotyczące ekologii nie wiążą się wy-

łącznie z obszarami, w których dominują elementy przyrodnicze. Także miasto
jest odrębnym i właściwym układem ekologicznym, analogicznym pod wzglę-
dem hierarchicznym do innych ekosystemów. Ekosystem miasta rozumiany
jako układ strukturalno-funkcjonalny, składający się z elementów biotycznych
(populacja ludzka, rośliny i zwierzęta) oraz abiotycznych (beton, asfalt, infra-
struktura nadziemna i podziemna) stanowi środowisko, w którym zachodzą
podstawowe procesy obiegu materii i przepływu energii. Miasto jest układem
ekologicznym całkowicie zdominowanym przez człowieka. Jego potrzeby
fizjologiczne i kulturowe, przy znacznym zagęszczeniu na obszarach miej-
skich, wywierają głęboki wpływ zarówno na sferę abiotyczną, jak i biotyczną.
Pomimo dużej niezależności i znacznego zakresu kulturowej kontroli swego
siedliska, człowiek pozostaje elementem określonej biocenozy, nazywanej
urbicenozą lub antropocenozą, której poza nim samym i w pełni udomowio-

nymi gatunkami funkcjonują liczne gatunki nie podlegające jego kontroli.
Tego typu problematyką zajmuje się odrębna dyscyplina – ekologia miasta.

System przyrodniczy miasta to obszar w którym jest położone miasto,

składający się z geokompleksów o określonej strukturze i związkach funkcjo-
nalnych oraz podporządkowane im funkcje pozaprzyrodnicze miasta, np.
mieszkaniowa, produkcyjna i cała infrastruktura. Wydzielone tereny miejskie,
pokryte głównie roślinnością lub zabudowane w niewielkim procencie, o bi-
lansie cieplnym, powierzchni czynnej i bilansie wodnym zbliżonych do natu-
ralnych tworzą system terenów otwartych miasta. Elementy tego systemu to:
rzeźba powierzchni, sieć hydrograficzna, gleby. Zasadą tworzenia systemu jest
ciągłość układów przyrodniczych w przestrzeni i ich stałość.

Oprócz działań ochronnych podejmuje się też na niektórych obszarach

działania na rzecz przywrócenia środowisku jego stanu użytkowego, np. biolo-
gicznej produkcyjności gleby. Ma to miejsce gdy uprzednio nastąpiło jego
zdewastowanie przez przemysł lub klęski żywiołowe. Takie działania nazywa-
ne są rekultywacją.

Pod pojęciem tym należy rozumieć wszystkie przedsięwzięcia, które ko-

nieczne są do odtworzenia i nowego ukształtowania krajobrazu na terenach,
których stan czasowo uległ pogorszeniu lub zostały zniszczone w wyniku
ingerencji gospodarczej człowieka. Tego rodzaju ingerencją mogą być np.
kopalnie odkrywkowe węgla brunatnego, żwirownie, hałdy odkrywkowe lub
urządzenia oczyszczania i przetwarzania odpadów miejskich. W niektórych
przypadkach określonych przez prawo występuje obowiązek rekultywacji, np.
w przypadku wysypisk odpadów.

Istnieje też pojęcie renaturyzacji środowiska lub „restytucji środowiska”,

związane z zabiegami w środowisku zmienionym lub zdegradowanym, przy-
wracającymi mu jego pierwotne cechy i związki w geokompleksach i ekosys-
temach.

Ochrona środowiska stanowi jedno z podstawowych narzędzi równoważe-

nia rozwoju. Nie chodzi jednak wyłącznie o bezpośrednie związki społeczeń-
stwa z podsystemem przyrodniczym, gdyż powodzenie ochrony środowiska,
rozumianej jako utrzymanie aktualnego stanu zasobów i walorów przyrod-
niczych, a w niektórych przypadkach nawet jego wzbogacanie, zależy w dużej
mierze od działań prowadzonych w systemie gospodarczym i społecznym oraz
w zakresie gospodarki przestrzennej. Ochrona środowiska ujmowana w sposób
klasyczny miała przeciwdziałać degradacji przyrody, czyli powstrzymywać
rozprzestrzenianie się (dyspersję) zanieczyszczeń w środowisku. W praktyce
działanie takie najczęściej polega na tworzeniu "centrów", w których kumulują
się zanieczyszczenia, takich jak oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów,
urządzenia wychwytujące produkty spalania paliw – dzięki nim możliwe jest
utrzymanie względnie dobrej jakości środowiska na pozostałych obszarach.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe?



Co oznacza termin „antropopresja”?



Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony
przyrody”?



Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych?



Co oznacza termin „rekultywacja”?

Dziedzictwo kulturowe
Otoczenie, w którym toczą się procesy społeczne i gospodarcze składa się

ze środowiska przyrodniczego i środowiska kulturowego, czyli tych elemen-
tów, które na przestrzeni wieków wytworzył człowiek, kształtując naszą cywi-
lizację;

Na środowisko kulturowe składa się zatem otoczenie materialne i niema-

terialne, wartości cywilizacyjne oraz obiekty i obszary o funkcjach kulturo-
twórczych i symbolizujących. Środowisko kulturowe tworzone jest z material-
nych zasobów dziedzictwa historycznego, przekazywanych doświadczeń po-
koleniowych i współczesnych działań kulturalnych. Wyodrębniają się z niego
obiekty (np. pomniki) i działania (np. obrzędy religijne) o silnie utrwalonych
funkcjach symbolizowania i komunikowania się społeczeństwa w danym krę-
gu kulturowym.

W gospodarce przestrzennej całokształt spuścizny przedmiotów nieru-

chomych, a także poszczególne przedmioty o wartości historycznej, artystycz-
nej i kulturowej określa się mianem dziedzictwa kulturowego. Składają się na
nie w szczególności:


dzieła budownictwa, urbanistyki i architektury, jak historyczne założenia
urbanistyczne, parki i ogrody dekoracyjne, cmentarze, budowie i ich wnę-
trza wraz z otoczeniem, zespoły budowlane o wartości architektonicznej,
budowle mające znaczenie dla historii budownictwa, dzieła sztuk pla-
stycznych;



obiekty etnograficzne, jak typowe układy zabudowy osiedli wiejskich,
krajobrazy ukształtowane przez człowieka oraz szczególnie charaktery-
styczne budowle i urządzenia;



pamiątki historyczne: pola bitew oraz miejsca innych ważnych zdarzeń
historycznych, obozy zagłady oraz inne tereny i budowle związane z wy-
darzeniami historycznymi;



obiekty archeologiczne i paleontologiczne: ślady pierwotnego osadnictwa,
jaskinie, kopalnie pradziejowe, grodziska, cmentarzyska, kurhany itp.;



obiekty techniki i kultury materialnej, jak stare kopalnie, huty, warsztaty,
budowle, konstrukcje itp.

wg [21]

Przedmioty dziedzictwa kulturowego mogą być objęte ochroną prawną ja-

ko zabytki, ale nawet jeśli nie zostały uznane za zabytki mogą i powinny być
chronione ze względu na wartości, które ze sobą niosą.

Zabytkiem nazywamy nieruchomość lub rzecz ruchomą, a także ich czę-

ści lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i
stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia. Ich zachowanie leży w
interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystycz-
ną lub naukową. Zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej część lub zespół
nieruchomości, które spełniają powyższe kryteria. Zabytek ruchomy to przed-
miot, posiadający cechy zabytkowe.

Zabytek archeologiczny to zabytek, będący powierzchniową, podziemną

lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z
nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów.

Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez

władze publiczne działań, mających na celu:


zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umoż-
liwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i
utrzymanie;



zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla warto-
ści zabytków;



udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;



przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi za-
bytków za granicę;



kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;



uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu prze-
strzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Bez względu na stan ich zachowania – ochronie i opiece podlegają w

szczególności następujące zabytki nieruchome:


krajobrazy kulturowe,



układy urbanistyczne (na obszarach wiejskich stosuje się termin – układy
ruralistyczne) i zespoły budowli,



dzieła architektury i budownictwa,



dzieła budownictwa obronnego,



obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady
przemysłowe,



cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni,



miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybit-
nych osobistości lub instytucji.

Stosuje się następujące formy ochrony zabytków:



wpis do rejestru zabytków, prowadzonego przez odpowiedni urząd (kon-
serwatora zabytków lub konserwatora przyrody);



uznanie za pomnik historii, co może uczynić Prezydent Rzeczypospolitej
Polskiej;



utworzenie parku kulturowego, co należy do kompetencji władz gminy,
a ma na celu ochronę wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabyt-
kami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budow-
lanej i osadniczej;



ustalenia ochrony w prawie lokalnym (planie zagospodarowania prze-
strzennego).

Minister odpowiedzialny za sprawy dziedzictwa narodowego może przed-

stawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis zabytku na listę
dziedzictwa światowego, w celu objęcia go ochroną na podstawie Konwencji w
sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej
w Paryżu w 1972 roku.

Wojewódzki konserwator przyrody uznaje obiekt przyrodniczy za pomnik

przyrody prawnie chroniony. Mogą to być stare drzewa, aleje, stanowiska
rzadkich roślin i odkrywki geologiczne.

Objęcie ochroną ogranicza prawa właściciela obiektu. M.in. pozwolenia

wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga:


prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowla-
nych;



wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku;



dokonywanie podziału zabytkowej nieruchomości;



zmiana przeznaczenia zabytku lub sposobu korzystania z niego;



umieszczanie na zabytku urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napi-
sów;



podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia
substancji lub zmiany wyglądu zabytku.

Przez zespół zabytkowy należy rozumieć zgrupowanie budowli oraz ota-

czających je terenów, które z uwagi na swe walory poznawcze lub emocjonal-
ne zasługuje na zachowanie. Wpisanie do rejestru zabytków zespołu zabytko-
wego nie wyklucza osobnego wpisania tam poszczególnych obiektów, wcho-
dzących w jego skład. Zespół zabytkowy może obejmować zarówno całą jed-
nostkę osadniczą (miasto, osadę. wieś). jak i jej część, zarówno obiekty po-
wstałe w odległej, jak i niedalekiej przeszłości. W jego obrębie mogą znajdo-
wać się, albo nawet przeważać, elementy krajobrazu naturalnego. Wiele postu-
latów zmierzających do ochrony zespołów zabytkowych odnosi się tak do
miast, jak i do osad wiejskich czy nawet do niewielkich grup budynków wraz z
otaczającym je krajobrazem naturalnym, albo i do kompleksów zieleni poło-
żonych poza obszarem osiedli.

Różnorodne czynności. zmierzające za pomocą środków prawnych. Organi-

zacyjnych, budowlanych i innych do zabezpieczenia dziedzictwa kulturowego

przed zniszczeniem lub zniekształceniem, określa się terminem ochrona. Poję-
ciem konserwacji obejmuje się działalność mającą na celu zachowanie i utrwa-
lenie substancji zabytkowej, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz doku-
mentowanie tych działań. Restauracja oznacza przywrócenie zabytkowi lub
jego częściom dawnego stanu, wyeksponowanie wartości artystycznych i este-
tycznych zabytku, w tym – jeżeli istnieje taka potrzeba – uzupełnienie lub od-
tworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań. Pojęcie rekonstruk-
cja odnosi się do obiektów całkowicie zniszczonych lub już nie istniejących.

Stosowany jest też termin rewaloryzacja oznaczający przywrócenie albo

zwiększenie wartości zespołów zabytkowych. Ma ono szerokie znaczenie.
Rewaloryzacja może obejmować różne zabiegi konserwacji, restauracji i mo-
dernizacji wyposażenia budynków oraz zmianę ich funkcji, usuwanie obiektów
szpecących, odpowiednie zagospodarowanie obszaru zespołów zabytkowych
oraz ich otoczenia itp. Stanowi ona często podstawowy warunek skutecznej
ochrony.

)

Postawa wobec dziedzictwa kulturowego jest dziś zasadniczo inna, niż by-

ła dawniej. Obojętny lub niechętny stosunek do budowli powstałych w prze-
szłości i nie odpowiadających aktualnym wymaganiom lub upodobaniom
architektonicznym ustąpił miejsca zainteresowaniu nimi oraz docenianiu ich
wartości. Potrzeba ochrony i rewaloryzacji cennego dziedzictwa znalazła szer-
sze zrozumienie. Wzmożone zainteresowanie ochroną zagrożonej przeszłości
nie jest wyrazem tendencji do zaniedbywania potrzeb współczesnych, ale
stanowi konsekwencję przemian zaszłych w psychice współczesnego człowie-
ka, w jego dążeniach i aspiracjach. Dziś trudno jest uwierzyć, że jeszcze w
1804 roku poważnie rozważano rozbiórkę krakowskiego Barbakanu i Bramy
Floriańskiej – aby zaopatrzyć miasto w tani materiał budowlany. Akcja ochro-
ny i rewaloryzacji budynków oraz zespołów zabytkowych włącza się dziś do
znacznie szerszej kampanii, której zadaniem jest podniesienie walorów środo-
wiska życia człowieka.

Przyczyny zainteresowania dziedzictwem są natury poznawczej i emocjo-

nalnej. Odczuwany jest coraz silniejszy związek i zainteresowanie pokoleniami,
które odeszły i z ich dorobkiem materialnym. Wzrasta zainteresowanie dziejami
i kulturą własnego miasta, regionu, narodu i całego świata. Wzrost ruchliwości
powoduje chęć zapoznania się w bezpośrednim kontakcie z osiągnięciami mi-
nionych wieków – wydaje się, że zainteresowanie to będzie się nasilać.

Zabytki przeszłości zależnie od roli, którą kiedyś odegrały, mogą mieć du-

że znaczenie dla umacniania poczucia tożsamości narodowej, regionalnej czy
lokalnej – ale również dla integracji międzynarodowej. W budowlach wznie-
sionych przez poprzednie pokolenia, znalazły czytelne odbicie charaktery-

) problematykę zasad ochrony i konserwacji dziedzictwa kulturowego omó-

wiono wg [ 17 ]

styczne cechy kultury kraju, regionu lub miejscowości oraz ważne wydarzenia
z ich dziejów. Zespoły zabytkowe tworzą skarbiec pamięci narodowej i uzmy-
sławiają jednostce jej powiązanie ze społecznością, której cząstkę stanowi.
Zainteresowanie dziedzictwem kulturowym może mieć też coraz większe
znaczenie gospodarcze.

W tym względzie chodzi nie tylko o ramy życia, jakie tworzą stare budyn-

ki, ulice i place, ale także o życie, które je wypełnia. Nie chodzi więc tylko o
„zabalsamowanie” historycznych miast i obiektów, ale o zachowanie ich przy
życiu oraz wypełnienie treścią odpowiadającą współczesnym potrzebom spo-
łecznym.

Podstawowe znaczenie dla ratowania obiektów i zespołów zabytkowych

mają przepisy, zakazujące rozbiórki i przebudowy obiektów podlegających
ochronie oraz nakazujące szczególne wymogi wobec budowy lub przebudowy
budynków na działkach położonych w obrębie zespołów zabytkowych oraz w
ich pobliżu itp. Jednakże takiej ochronie biernej, opartej na zakazach i ograni-
czeniach, musi towarzyszyć znacznie trudniejsza, operująca różnorodnymi
środkami działania ochrona czynna, polegająca na szeroko pojętej rewalory-
zacji dziedzictwa kulturowego. Może to być:


rewaloryzacja techniczna, obejmująca roboty budowlane niezbędne do
usunięcia braków konstrukcyjnych i do modernizacji budynków;



rewaloryzacja funkcjonalna, polegająca na wyznaczeniu zespołom za-
bytkowym funkcji współczesnych, właściwych z uwagi na chęć poszano-
wania dziedzictwa, oraz na korekcie sposobu użytkowania;



rewaloryzacja estetyczna (architektoniczna), zajmująca się pełnym wy-
dobyciem lub wzbogaceniem jakości architektury;



rewaloryzacja otoczenia (środowiskowa), wymagająca odpowiedniego
zagospodarowania terenu zespołu i jego otoczenia, wprowadzenia nie-
zbędnych urządzeń usługowych, usunięcia obiektów niepożądanych itp.

Dopóki celem ochrony zabytków była konserwacja poszczególnych bu-

dowli, zwłaszcza wyróżniających się wybitnymi walorami artystycznymi,
zadanie to spoczywało na barkach konserwatorów. Sytuacja zmieniła się, gdy
powstał problem ochrony rozległych zespołów, znalezienia dla nich funkcji
odpowiadających współczesnym potrzebom, zabezpieczenia ich przed zagro-
żeniami związanymi z rozwojem albo i stagnacją miasta.

Utrzymanie dawnych funkcji zespołów zabytkowych, zarówno samych

budynków, jak ulic i placów, w zasadzie wskazane, jest nie zawsze możliwe.
Wymagania stawiane lokalom przeznaczonym na cele mieszkaniowe zwięk-
szają się, potrzeby podlegają zmianom. Wzrostowi miasta towarzyszy po-
wstawanie nowych ognisk życia społecznego i gospodarczego. Podstawowe
znaczenie przy poszukiwaniu nowych funkcji dla poszczególnych obiektów
lub zespołów zabytkowych ma analiza jej granicznej pojemności zwanej czę-
sto chłonnością.

Budynki zabytkowe zasadniczo powinny pełnić funkcje, które od-

powiadają ich strukturze i układowi wnętrz, a w związku z tym nie wymagają
niepożądanych przekształceń. Z reguły przeznaczenie budynków na cele zbli-
żone do tych, dla których zostały wzniesione, ułatwia ochronę substancji histo-
rycznej. Główną tkankę zespołów zabytkowych tworzą na ogół domy miesz-
kalne. Zachowanie ich dotychczasowych funkcji jest przeważnie rozwiąza-
niem najwłaściwszym, oczywiście wtedy, kiedy można zaspokoić elementarne
wymagania dotyczące jakości mieszkań i ich wyposażenia w usługi podsta-
wowe. Mieszkania w starych domach mogą być bardzo cenione, zwłaszcza
gdy położone są w centrum miasta, w środowisku o wysokich walorach funk-
cjonalnych i estetycznych.

Wykorzystanie zespołów zabytkowych na współczesne potrzeby może

jednak wymagać wprowadzania zmian do substancji historycznej – w zakresie
nie zagrażającym jej walorom, ale także dostosowania sposobu użytkowania
zespołów do ich charakteru i możliwości.

Utrzymanie harmonii między formą a wypełniającą ją treścią, między bu-

dynkiem lub zespołem budynków a ożywiającymi je funkcjami stanowi pod-
stawowy warunek ochrony dawnej zabudowy i jej integracji z otoczeniem.
Osiągnięcie takiej harmonii wymaga jednak nie tylko adaptowania starych
budowli do nowych potrzeb, w granicach dopuszczalnych z uwagi na ich war-
tość historyczną, ale także dostosowania wymagań i przyzwyczajeń użytkow-
ników do życia w środowisku historycznym. Użytkownicy powinni się zgo-
dzić na to, że funkcjonowanie w zabytkowym otoczeniu nakłada pewne ogra-
niczenia i nie może spełniać wszystkich warunków dostępnych w nowych
obiektach, ale może i powinno wynagradzać te ewentualne braki swymi szcze-
gólnymi walorami.

Krajobraz miejski powstaje w wyniku nawarstwień powstałych z upływem

czasu. Stanowi odbicie przemian stosunków społecznych. rozwoju środków
technicznych, zmian upodobań estetycznych i możliwości ich zaspokajania.
Także poglądy na zadania konserwacji i restauracji budynków oraz rewalory-
zacji zespołów zabytkowych ulegały zasadniczym zmianom, a i dziś ścierają
się przeciwstawne tendencje. Główny spór dotyczy tego, w jakim zakresie
należy przywracać historyczny kształt budowli, usuwając elementy nowsze.
Odsłonięcie warstwy starszej powoduje zniszczenie młodszej oraz wypaczenie
obrazu procesu historycznego. Chęć odtworzenia stanu pierwotnego grozi
zastąpieniem tkanki autentycznej przez wątpliwej wartości rekonstrukcję.

Wartość autentyzmu w zabytkach jest oczywista, podobnie jak niewątpli-

we są niebezpieczeństwa związane z odbudową obiektów nie istniejących czy
też z restauracją obiektów zniekształconych albo z przenoszeniem w nowe
miejsce obiektów zachowanych lecz narażonych na zagładę. Ogólnych zasad
ochrony nie należy stosować schematycznie w najrozmaitszych przypadkach,
do których się mogą odnosić. Inaczej należy postępować w odniesieniu do

wielkich dzieł sztuki a inny tam, gdzie mamy do czynienia z zespołami skrom-
nych anonimowych budynków, ulegających zniszczeniu wskutek obojętności i
zaniedbania. Rewaloryzacja architektoniczna zespołu zabytkowego musi
uwzględniać wiele motywów, przemawiających za restauracją czy rekon-
strukcją, a nie kierować się jedynie troską o autentyzm.

Troszcząc się o autentyzm zespołu zabytkowego trzeba mieć na uwadze

nie tylko autentyzm materii, czyli zachowanie historycznej substancji budow-
lanej, ale także autentyzm struktury krajobrazu miejskiego. Każde pozostawie-
nie pustki w miejscu, w którym stał ongiś budynek, powoduje zniekształcenie
stanu pierwotnego i może przynieść duże straty zespołowi zabytkowemu.
Nowe budynki wznoszone w zespołach historycznych muszą nawiązywać do
struktury krajobrazu miejskiego. Ochrona zespołów historycznych nie może
ograniczać się do zachowania zabytkowych obiektów. Równie ważna, a często
trudniejsza jest ochrona charakterystycznych cech ukształtowania zespołu, sta-
nowiących o jego indywidualnym wyrazie.

Wprowadzenie budynków stanowiących opozycję (kontrast) wobec są-

siedztwa jest wskazane, gdy różnorodność elementów stanowi charaktery-
styczny rys zespołu. W takich przypadkach obok cech różnicujących występu-
ją także cechy wiążące poszczególne części w harmonijną całość. Nowa zabu-
dowa może uwydatnić walory wielkiego dzieła architektonicznego, gdy jest
mu świadomie podporządkowana – szkodzi mu, gdy zamiar skontrastowania
prowadzi do rozwiązań agresywnych.

Nowe obiekty nie powinny szkodzić symbiozie zabudowy zabytkowej z

przyrodą. Ważne jest, aby nie przesłaniały i nie zniekształcały atrakcyjnych
widoków, aby nie naruszały zieleni wymagającej ochrony. Miejsca krajobra-
zowo eksponowane wymagają szczególnej troski. Jeśli miasto leży w dolinie i
może być oglądane z góry, istotne znaczenie ma sposób ukształtowania i po-
krycia dachów oraz wszelkich elementów, które dostrzega się z wysokości.
Może być wskazane otwarcie nowych widoków panoramicznych lub fragmen-
tarycznych czy to z odpowiednio prowadzonych dróg, czy też z projektowa-
nych budynków.

Nowa architektura powinna dostosować się do rytmu budynków zabytko-

wych oraz do charakterystycznych cech ich ukształtowania i kolorytu. Sposób
i stopień dostosowania nowego budynku do środowiska zależą od konkretnego
zadania, przede wszystkim od usytuowania nowego obiektu. W przypadku
niewielkiej "plomby" w szeregu budynków z reguły wskazane jest nadanie
nowemu obiektowi charakteru podobnego do istniejących; jeśli ma powstać
budynek usytuowany na skraju zespołu zabytkowego lub w pewnej izolacji od
niego, warunek ten jest mniej istotny. Przy wznoszeniu budynków poza obsza-
rem zabytkowym należy dbać o ochronę atrakcyjnych widoków na historyczną
zabudowę.

Nowe budownictwo musi się podporządkować rozmieszczeniu historycz-

nych akcentów architektonicznych. Współczesne budynki, zbyt wysokie lub o
nadmiernych gabarytach, mogą całkowicie zmienić strukturę plastyczną i
wymowę ideową krajobrazu miejskiego, w którym panowały kiedyś wieże
kościołów i ratuszy. Ważne jest też respektowanie historycznego obrysu parce-
lacji terenów.

Prawidłowe rozwiązanie zagadnień komunikacyjnych ma podstawowe

znaczenie dla ochrony i rewaloryzacji zespołów zabytkowych oraz dla ich
integracji z otoczeniem. Problemy te muszą być rozpatrywane w ramach ob-
szaru znacznie rozleglejszego od samego rejonu chronionego. Chodzi zarówno
o zapewnienie dostatecznej obsługi komunikacyjnej dzielnic staromiejskich,
jak i o zmniejszenie uciążliwości ruchu kołowego. Istotne jest także przywró-
cenie ulicom i placom zabytkowym ich tradycyjnych funkcji – obszaru oży-
wionych kontaktów społecznych. I tu można mówić o konieczności zachowa-
nia właściwych relacji między formą i treścią, jaka je wypełnia: nadmierne
osłabienie funkcji ulic jako arterii, którymi przepływa ruch miejski, grozi do-
prowadzeniem do upadku obsługiwanego przez te ulice obszaru, ale pod
wpływem zbyt intensywnego ruchu kołowego środowisko zabytkowe ulega
szybkiej degradacji. Jednym z ważnych środków, mających na celu osiągnięcie
właściwych relacji, jest przekształcanie obszarów zabytkowych w rejony pre-
ferowania ruchu pieszego.

Ważnym zadaniem systemu komunikacyjnego miasta jest zapewnienie na-

leżytej obsługi zespołów zabytkowych, a zarazem ochrona ich przed przekro-
czeniem granicznej pojemności. Zadaniu temu służą trzy podstawowe środki:


ograniczenie „generatorów ruchu” na obszarze wymagającym ochrony;



korekta sieci komunikacyjnej otoczenia, a w pewnym zakresie także rejo-
nu zabytkowego;



prawidłowa organizacja ruchu.

Zwiększenie pojemności komunikacyjnej ulic przez ich poszerzenie lub

przebicie nowych dróg w zasadzie nie wchodzi w grę na obszarach zabytko-
wych albo jest dopuszczalne najwyżej w nieznacznym zakresie. Klasyczny
zabieg zmierzający do zmniejszenia nasilenia ruchu kołowego na obszarze
zabytkowym polega na przeniesieniu na zewnątrz wszystkich przejazdów,
które nie muszą odbywać się na terenie chronionym, zwłaszcza mających
charakter przelotowy. W przypadku zespołów historycznych zajmujących dużą
powierzchnię chodzi także o eliminowanie przejazdów wewnętrznych między
poszczególnymi częściami zespołu. Zadaniu temu powinny służyć przede
wszystkim drogi odciążające o układzie obwodowym albo stycznym do obsza-
ru chronionego oraz rozbudowa sieci środków transportu publicznego.

W obrębie zespołów zabytkowych najistotniejsza korekta systemu komu-

nikacji polega na usunięciu albo zmniejszeniu konfliktów między ruchem
kołowym i pieszym. Chodzi o zwiększenie bezpieczeństwa przechodniów oraz o

stworzenie warunków sprzyjających zarówno oglądaniu dziedzictwa kulturowe-
go, jak i życiu w środowisku historycznym. Uciążliwości ruchu kołowego moż-
na ograniczyć najbardziej przez zamknięcie niektórych ulic dla pojazdów i prze-
kształcenie ich w ulice piesze bez jezdni. Wnętrze uliczne łatwo jest wtedy oży-
wić, ożywia się handel i usługi, zwiększa atrakcyjność obszaru dla pieszych. W
rejonie chronionym nie należy lokalizować obiektów, które wymagają znacz-
nych transportów towarowych czy też powodują duży napływ samochodów.

Aby działania na rzecz ochrony i rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego da-

ły zadowalające wyniki, konieczne jest przede wszystkim zyskanie dla nich
szerokiego poparcia społecznego. Konieczne jest uwrażliwienie społeczeństwa
na wartość dziedzictwa oraz na jego zagrożenia. Troska o dziedzictwo kulturowe
powinna znaleźć wyraz we wszystkich przejawach działalności związanej z
gospodarką przestrzenną, w działaniach mających na celu ochronę środowiska
przyrodniczego, w aktywizacji upadających miejscowości, w rozwoju turystyki,
poprawie warunków życia ludności zamieszkującej stare domy, usprawnieniu
komunikacji, podniesieniu jakości środowiska życia w miastach itp.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego?



Jakie są stosowane formy ochrony zabytków?



W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa właści-
ciela obiektu?



Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?

Krajobraz
Krajobraz to obraz powierzchni ziemi. Człowiek od początku działalności

przekształcał w mniejszym lub większym stopniu swe otoczenie i wpływał na
formę krajobrazu. Ludzkość przeszła szereg etapów rozwojowych, coraz sil-
niej przekształcających krajobraz. Kolejne fazy cywilizacyjne wytworzyły
charakterystyczne środowisko geograficzne i właściwe mu krajobrazy.

W tym względzie klasyczny podział wyodrębnia trzy typy krajobrazu –

pierwotny, naturalny i kulturowy z odmianami, według ukształtowania terenu.
Drugi podział, mieszczący się w poprzednim, obejmuje rodzaje zmian ukształ-
towania i pokrycia krajobrazu, związane z naturalnym działaniem przyrody i
gospodarczym działaniem człowieka – mamy tu do czynienia z formami kra-
jobrazu. Jako dwie główne składowe, tworzące formę krajobrazu, przyjąć na-
leży ukształtowanie i pokrycie terenu.

)

typy krajobrazu formy wg ukształtowa-

formy pokrycia

) zastosowano typologię wg [ 1 ] i [ 3 ]

nia

PIERWOTNY

płaski
sfalowany
pagórkowaty
górzysty itd.

wyłącznie naturalne

NATURALNY

płaski
sfalowany
pagórkowaty
górzysty itd.

naturalne i częściowo

sztuczne

KULTUROWY

płaski
sfalowany
pagórkowaty
górzysty itd.

naturalne i sztuczne

Krajobraz pierwotny powstał wyłącznie pod wpływem działania czynni-

ków przyrody bez interwencji człowieka. Rozróżnić można następujące zasad-
nicze typy krajobrazów pierwotnych opierając się na dominujących cechach
występujących na danym obszarze:


pod względem ukształtowania powierzchni: płaskie, sfalowane, pagórko-
wate, górzyste;



pod względem nawodnienia: rzeczne, pojezierne, nadmorskie;



pod względem roślinności: leśne, stepowe, bagienne.

Te dominujące cechy rzadko występują pojedynczo. Zazwyczaj charakte-

ryzujemy krajobraz pierwotny łącząc dominanty ukształtowania powierzchni z
dominantami nawodnienia lub roślinności, lub nawet łącząc trzy podstawowe
dominanty, np.: krajobraz równinno-stepowy, krajobraz lesisto-górski, krajo-
braz pagórkowato-pojezierno-Ieśny, itd.

W naszej części świata zachowało się bardzo niewiele fragmentów krajo-

brazów pierwotnych. Stanowią one przeważnie obszary wchodzące w skład
parków narodowych lub rezerwatów przyrody.

Krajobraz naturalny powstał w wyniku wprowadzania zmian w krajobra-

zie pierwotnym przez człowieka. Pola uprawne, zabudowania i drogi wprowa-
dzają nowe elementy, które w różnym stopniu nasycają początkowo pierwotny
krajobraz. W tym typie krajobrazu elementy zagospodarowania są zdecy-
dowanie podporządkowane ilościowo i jakościowo krajobrazowi pierwotnemu.

Istnieją jeszcze znaczne obszary o krajobrazie naturalnym. Występują one

tam, gdzie rozwój życia gospodarczego jest stosunkowo słaby. Na niektórych
obszarach występuje powrotna fala "dziczenia" krajobrazu. Na uprzednio
uprawne pola wchodzi roślinność dzika, opuszczone wsie zarastają krzewami i
drzewami, nieużywane drogi również atakuje roślinność. W takich warunkach
krajobraz może powrócić do form naturalnych.

Ukształtowanie terenu wraz z siecią wodną, jeżeli powstało w wyniku

działania sił przyrody, jest pochodzenia naturalnego (np. równiny, góry) –
mówimy wtedy o naturalnym ukształtowaniu terenu. Może ono być również
pochodzenia kulturowego (antropogenicznego), jeśli powstało w wyniku dzia-
łalności człowieka (kamieniołomy, hałdy, stawy, zalewy) – wtedy mówimy o
sztucznym ukształtowaniu terenu.

Również pokrycie terenu dzielić można na formy związane z działalnością

przyrody, a więc naturalne, biologiczne, takie jak: trawy, krzewy, drzewa, w
konsekwencji prowadzące do powstania stepów, upraw rolnych, różnych form
zadrzewień, lasów itp. oraz związane z działalnością człowieka, a więc sztucz-
ne, takie jak: drogi, budowle inżynierskie, budynki, dzięki którym w konse-
kwencji powstaje sieć komunikacyjna, sieć osadnicza itp.

Postępująca ingerencja człowieka w rozwój życia gospodarczego na ob-

szarach o krajobrazie naturalnym, doprowadza do tworzenia krajobrazu kul-
turowego czyli użytkowego. W tym typie krajobrazu naruszona jest naturalna
równowaga – zmiany wprowadzone w krajobrazie przez człowieka są posunięte
tak dalece, iż trwałe jego istnienie może być utrzymywane tylko dzięki stałym
zabiegom. Typ fizjonomii (wygląd) krajobrazu kulturowego zależy od dominu-
jącej formy użytkowania obszaru, np. krajobraz rolniczy, zurbanizowany. Wa-
runkiem utrzymania krajobrazu kulturowego jest dostosowanie rodzaju i skali
nowych elementów zagospodarowania do środowiska naturalnego.

Krajobraz, z którym mamy na co dzień do czynienia, stanowi splot najroz-

maitszych elementów ukształtowania i pokrycia, dający w efekcie ogromną
różnorodność typów i odmian. Krajobraz pierwotny był wynikiem, działalności
czynników wyłącznie przyrodniczych, bez ingerencji człowieka. Długotrwałość
współistnienia jego elementów i wzajemne ich oddziaływanie doprowadziły do
wytworzenia się biocenozy, dającej w efekcie naturalną trwałość i harmonijność
środowiska przyrodniczego. W obrębie krajobrazów kulturowych także powstają
związki, tworzące biocenozę i podstawę gospodarki. Nieprzemyślane naruszenie
tych związków może doprowadzić do niepowetowanych szkód zarówno w zaso-
bach przyrody, jak i w gospodarce człowieka.

Krajobraz kulturowy występuje w dwóch głównych typach jako:



krajobraz kulturowy harmonijny – jeśli sposób jego użytkowania jest
dostosowany do charakteru środowiska przyrodniczego i geograficznego
oraz zgodny z prawami nimi rządzącymi;



krajobraz kulturowy zdegenerowany – powstający wtedy, gdy człowiek
przez nowe czynności gospodarcze w wyniku nieświadomości lub chęci
nadmiernych korzyści naruszy naturalną równowagę składników fizjoce-
nozy, wywołując trwałe, progresywnie postępujące, niekorzystne zmiany.
Zmiany te, niekorzystne dla naturalnego środowiska, rzutują negatywnie
na gospodarkę człowieka, a jednocześnie stanowią z reguły oszpecenie
krajobrazu.

W tym zakresie na uwagę zasługuje się kilka problemów: właściwe prze-

chodzenie z krajobrazu naturalnego w kulturowy, rekonstrukcja krajobrazu
zdegenerowanego oraz świadome wyznaczenie i zachowanie obszarów o kra-
jobrazie naturalnym i pierwotnym.

Kształtowanie krajobrazu nie jest działaniem autonomicznym w gospo-

darce przestrzennej. Krajobraz przekształca się pod wpływem aktywności w
innych sferach. Dlatego dbałość o właściwy wpływ na przekształcenia krajo-
brazowe powinna towarzyszyć wszelkim działaniom z zakresu gospodarki
przestrzennej.

Istotne są działania z zakresu gospodarki wodnej i oczyszczenia wód, czy-

stości powietrza i jakości gleb. Następnie istotna jest poprawa warunków kli-
matu lokalnego oraz utrzymanie lub wprowadzanie szaty roślinnej. Wszystkie
te prace uwzględniać muszą właściwie rozumiany dalszy rozwój gospodarki
kraju, regionów i ich części.

Jako punkt wyjściowy do poznania i kształtowania form krajobrazu należy

przyjąć pojęcie wnętrza krajobrazowego.

) Krajobraz poznajemy poprzez

rozeznanie poszczególnych jego „wnętrz”. Wnętrzem w tym przypadku jest całe
fizjonomiczne otoczenie miejsca, z którego oglądamy krajobraz. Miejsc takich
może być oczywiście nieskończona liczba. Niemniej badając teren, można ich
liczbę ograniczyć do serii najpełniej charakteryzującej poszczególne typy i for-
my krajobrazu, a zatem stanowiących zwykle węzłowe jego punkty.

Tak np. typowymi wnętrzami dla zabytkowego miasta będzie wnętrze

rynku i powtarzające się wnętrza poszczególnych ulic. Podobnie w otwartym
krajobrazie typowym wnętrzem będzie dolina otoczona wzgórzami, czy też
widok ze szczytu wzgórza zamknięty linią horyzontu. W każdym wnętrzu
wydzielić można cztery główne tworzące go elementy:


"płaszczyznę" poziomą, stanowiącą niejako podłogę wnętrza, ogranicza-
jącą je poniżej linii horyzontu; w pomieszczeniu będzie to podłoga, w
ogrodzie – parter, w krajobrazie – np. płaszczyzna upraw wraz z drogami,
rzekami, łąkami itp.;



"ściany" wydzielające wnętrze z otoczenia i odcinające go całkowicie lub
częściowo czy też pozornie od wnętrz sąsiednich; w pomieszczeniu będą
to dosłownie ściany, w mieście – fasady budynków, w ogrodzie – szpalery
krzewów, w krajobrazie – ściany lasu, łańcuchy wzgórz itp.;



"sklepienie" zamykające wnętrze od góry; w pomieszczeniu może to być
sufit, w ogrodzie – np. nadwieszenie koron drzew lub niebo;



"elementy wolno stojące" umieszczone we wnętrzu, lecz nie tworzące
ściany; w pomieszczeniu będzie to np. stół, krzesło czy inne sprzęty, w
ogrodzie – grupa drzew, w krajobrazie – pojedyncze wzgórze, zagajnik,
grupa domów itp.

) sposób wyjaśnienia przyjęto za [ 1 ]

Elementy te w specyficzny sposób oddziałują na krajobraz, dając wrażenie

jego zamknięcia lub otwarcia, chaosu lub ładu, charakteru zabytkowego lub
współczesnego, decydując również poprzez oświetlenie, koloryt pory roku,
nastawienie oglądającego itp. o subiektywnych wrażeniach z nim związanych.

Przekształcenia krajobrazu odbywały się wraz z rozwojem i następowa-

niem po sobie kolejnych etapów cywilizacji i wynikały głównie z przesłanek
utylitarnych. Każdy fragment krajobrazu kulturowego powstał w wyniku dłu-
gotrwałych, zwykle wielosetletnich przemian. Kolejno przechodził on od typu
pierwotnego poprzez naturalny, dalej przez szereg form kulturowych histo-
rycznych, aż do swej współczesnej kulturowej postaci. Każdy zatem krajobraz
kulturowy zachował w mniejszym lub większym stopniu ślady lub pozostało-
ści czy też elementy swej historycznej ewolucji. Mogą one być mniej lub bar-
dziej widoczne. Nierzadko zachowały się tylko w ukształtowaniu lub w war-
stwach geologicznych i kulturowych ziemi. Z reguły jednak w jakiś sposób,
przynajmniej we fragmentach, nawarstwienia te są możliwe do odczytania w
układzie terenu, pokryciu i oddziałują na obecne właściwości oraz na formę
krajobrazu. Ten zespół właściwości określić można mianem tradycji miejsca.
W obecnym etapie rozwoju naszej cywilizacji troska o ten walor krajobrazu
nabiera na znaczeniu: nie tylko dla poczucia tożsamości mieszkańców, ale
również jako pewnego rodzaju produkt, który może stać się podstawą określo-
nych korzyści gospodarczych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują?



Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”?



Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

PROCESY ROZWOJU PRZESTRZENNEGO

Cechy przestrzeni
W opisanym wcześniej środowisku, składającym się z komponentów natu-

ralnych, jak i stworzonych przez człowieka (antropogenicznych), przebiegają
wielokierunkowe procesy, przekształcające to środowisko.

) Wpływ na prze-

bieg tych procesów mają szczególne cechy przestrzeni, w której one przebie-
gają. Jednak pewne cechy (właściwości) przestrzeni mają charakter niezmien-
ny, niezależny od miejsca, i dotyczą wszystkich procesów społecznych i go-
spodarczych. Takie podstawowe znaczenie mają następujące cechy przestrze-
ni:

) procesy rozwoju przestrzennego wg [ 14 ]



jako dobro niepomnażalne – przestrzeń jest ograniczona;



przestrzeń stawia opór działalności ludzkiej;



przestrzeń jest zróżnicowana, zarówno pod względem cech naturalnych
jak i antropogenicznych.

Przestrzeń jest ograniczona zarówno w skali całego globu ziemskiego,

jak i w granicach poszczególnych krajów, regionów czy miast. Przy wzrastają-
cej gęstości zaludnienia, coraz mniej przestrzeni przypada na statystycznego
mieszkańca. Wraz ze wzrostem zaludnienia i rozwojem społeczno-
gospodarczym, rośnie liczba podmiotów gospodarczych oraz interakcji między
nimi. Ponieważ zaś każdy z tych podmiotów dla swojej działalności potrzebuje
przestrzeni, wzrasta liczba konfliktów między poszczególnymi podmiotami i
różnymi dziedzinami działalności gospodarczej, toczącej się w przestrzeni.

Zachodzi przy tym ogólna prawidłowość, że na określonej przestrzeni spo-

soby jej zagospodarowania intensyfikują się. Mniej intensywne sposoby użyt-
kowania przestrzeni zastępowane są przez sposoby bardziej intensywne. Po-
szczególne fragmenty przestrzeni zmieniają z biegiem czasu funkcje spełniane
w rozwoju społeczno-gospodarczym. W Europie lasy pierwotnie zajmowały
przeważającą część jej powierzchni. Ze względu na wzrost zapotrzebowania
na pożywienie, na powierzchni (przestrzeni) zajmowanej pierwotnie przez lasy
rozprzestrzeniło się rolnictwo. Lasy jednak – oprócz funkcji gospodarczych –
są niezbędnym i nie zastępowalnym elementem środowiska przyrodniczego.
Spadek powierzchni leśnej poniżej dopuszczalnego poziomu grozi trwałymi
negatywnymi skutkami w środowisku.

Z kolei w fazie industrializacji, przy gwałtownym wzroście zaludnienia,

obszary rolne były wypierane przez bardziej intensywne formy zagospodaro-
wania, jak górnictwo, przemysł i obszary osadnictwa oraz związana z nimi
powierzchnia komunikacyjna. Jakkolwiek procent powierzchni kontynentu
przeznaczany na te funkcje jest do dziś statystycznie stosunkowo niewielki, to
zmiany te niosą kolejne zagrożenia. Wszystkie bowiem intensywne funkcje
silniej oddziałują na środowisko np. poprzez skażenia powietrza, wody i gleby.
Wzrost zapotrzebowania na żywność prowadzi z kolei do intensyfikacji rolnic-
twa poprzez zabiegi agrotechniczne, które również mogą w rezultacie nega-
tywnie wpłynąć na środowisko. Intensywne rolnictwo powoduje również
wzrost zapotrzebowania na wodę, której dostępność należy do cech przestrze-
ni. Zatem przestrzeń w coraz większym stopniu staje się dobrem deficytowym,
którym należy przezornie gospodarować.

Drugą cechą, a precyzyjniej mówiąc właściwością przestrzeni jest opór,

jaki stawia ona działalności ludzkiej. Im jakieś miejsce jest dalej położone,
tym więcej czasu bądź energii potrzeba, aby do niego dotrzeć. Z ekonomicz-
nego punktu widzenia oznacza to, że intensywność wykorzystania przestrzeni
jest zależna od jej dostępności komunikacyjnej. Szeroko pojęta komunikacja
odegrała istotną rolę w procesie rozwoju naszej cywilizacji. Pojęcie to

obejmuje zarówno transport osób i towarów, jak i przekazywanie informacji.
Każdemu z rodzajów komunikacji odpowiadają właściwe im szlaki i środki
komunikacji, które służą pokonywaniu oporu przestrzeni.

Najwcześniej rozwinęły się szlaki komunikacji wodnej, które przy wyko-

rzystaniu siły mięśni ludzkich lub siły wiatru pozwalały pokonywać znaczne
odległości. Na krótszych dystansach rozwijały się trakty piesze i konne. Sys-
tem ten od czasów starożytnych pozwalał na wymianę towarową i przepływ
wiadomości. Dopiero od czasu rewolucji przemysłowej, postęp techniczny
wpłynął na kolejne udoskonalenia systemów komunikacji – najpierw w trans-
porcie a potem w łączności. Sieci różnorodnych systemów przez nakładanie
się pozwalały zwielokrotnić szlaki komunikacyjne. Wiązki szlaków połączyły
między sobą wszystkie obszary naszego globu. Postępujący rozwój komunika-
cji, a ostatnio szczególnie łączności, stał się jedną z najbardziej charaktery-
stycznych cech obecnego rozwoju naszej cywilizacji.

Za tym trendem kryje się istotna prawidłowość. Jest to sprzężenie zwrotne,

jakie zachodzi pomiędzy rozbudową systemów komunikacji a rozwojem coraz
bardziej intensywnych form wykorzystania przestrzeni, przede wszystkim
uprzemysłowienia i urbanizacji. Im bardziej w jakimś obszarze rozbudowane
są sieci szlaków komunikacyjnych, tym dogodniejsze warunki powstają w nim
dla funkcji przetwórstwa i obsługi, a w konsekwencji dla rozwoju skupisk
miejskich. Jednocześnie jednak rozwijające się skupiska miejskie wymagają
rozbudowy coraz szybszych i sprawniejszych systemów komunikacji. Tak
więc mamy do czynienia z mechanizmem działania, który w określonym ob-
szarze prowadzi do gwałtownego rozwoju gospodarczego. Pierwotnie ustalony
przebieg szlaku komunikacyjnego wpływa na dalszy rozwój społeczny i go-
spodarczy położonych wzdłuż niego obszarów.

Trzecią cechą przestrzeni jest jej zróżnicowanie, i to zarówno pod wzglę-

dem cech naturalnych, jak i tworzonych przez człowieka. Zróżnicowanie cech
naturalnych przestrzeni predysponują poszczególne obszary do określonego
użytkowania. Występowanie określonych cech stwarza możliwość racjonalne-
go ich wykorzystania. Z ekonomicznego punktu widzenia łatwiej jest bowiem
w danym miejscu wykorzystać to, co dała natura, niż sztucznie odtwarzać
cechy naturalne.

Trudności w racjonalnym wykorzystaniu zasobów przyrody, zgodnie z ich

predyspozycjami, polegają na tym, że proporcje występowania i rozmieszcze-
nie zasobów naturalnych wcale nie muszą odpowiadać potrzebom społecznym.
Niedostatek obszarów o określonych cechach naturalnych powoduje nadmiar
popytu na nie w stosunku do podaży. Często też poszczególne obszary wyka-
zują cechy, które predysponują je do dwu lub więcej wzajemnie kolidujących
sposobów wykorzystania. Takie konflikty funkcji w sposób charakterystyczny
występują między rozbudową miast a sąsiadującymi z miastem obszarami

rolnymi lub leśnymi. Rozwiązywanie konfliktów tego rodzaju jest jednym z
trudniejszych zadań gospodarki przestrzennej.

Na zróżnicowanie naturalnych cech przestrzeni geograficznej nakłada się

różnorodność form zagospodarowania przestrzeni (zagospodarowania prze-
strzennego) tworzonych przez człowieka. Prawidłowe gospodarka przestrzen-
na polega na dostosowywaniu poszczególnych fragmentów przestrzeni do
sposobu użytkowania, jakiemu mają służyć.

Te działania podporządkowane są ogólnej prawidłowości, że człowiek w

swoim działaniu kieruje się zasadą minimalizacji wysiłku – cele, jakie sobie
stawia w zagospodarowaniu przestrzeni, stara się osiągnąć możliwie najmniej-
szym nakładem sił i środków. W konsekwencji wykorzystuje najpierw to, co
już istnieje, zanim zdecyduje się stworzyć coś od nowa. Ze środowiska natu-
ralnego wykorzystuje najpierw zasoby najlepsze, a stopniowo dopiero, w mia-
rę ich wyczerpywania się, zmuszony jest do wykorzystywania słabszych.

Podobnie zasoby raz przez siebie stworzone, stara się do końca wykorzy-

stać, zanim zacznie budować nowe. Wyrazem tego jest bezwładność inwesty-
cji raz stworzonych. Są one stopniowo rozbudowywane i modernizowane,
rzadkością są natomiast działania w celu radykalnego przekształcenia elemen-
tów przestrzennych. W szczególności, inwestycję nową podejmuje się dopiero
wówczas, jeśli koszty przebudowy i modernizacji istniejącego majątku prze-
kraczają wysokość kosztów inwestycji nowej. Jednocześnie za racjonalną
należy uznać dbałość o to, by majątek istniejący utrzymywać jak najdłużej w
dobrym stanie i sprawności technicznej.

Znaczenie tej prawidłowości ma swoje istotne konsekwencje w gospodar-

ce przestrzennej. Przekształcając przestrzeń, człowiek jest zwykle kontynuato-
rem działań poprzednich pokoleń i powinien swe działania traktować jako
racjonalną kontynuację tego co już istnieje.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce prze-
strzennej?



Na czym polega „opór przestrzeni”?



Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?

Struktura przestrzeni
Nałożenie na siebie cech naturalnych i antropogenicznych przestrzeni

geograficznej daje w rezultacie nieprzeliczoną mnogość kombinacji poszcze-
gólnych cech. Cechy naturalne mogą występować w różnym nasileniu i ukła-
dzie. Obszary, na których zamieszkuje i gospodaruje człowiek dzielą się na
różne strefy, zależnie od typu wykorzystania gospodarczego i szczegółowych
rodzajów użytkowania terenów. Mamy więc do czynienia z nieskończenie

zróżnicowaną mozaiką form. W dodatku mozaika ta nie jest stabilna, lecz w
miarę rozwoju społeczeństwa i gospodarki, wciąż się zmienia.

Dla odnalezienia w tej mozaice porządku i prawidłowości należy rozpo-

znać w niej grupy terenów, które można by wyróżnić pod kątem określonego
kryterium. Pomiędzy tak wyodrębnionymi grupami terenów istnieją powiąza-
nia oraz wzajemne zależności. Tworzą one zatem pewną strukturę.

W związku z tym budowę lub układ przestrzeni określa się pojęciem

struktura przestrzenna. Struktura przestrzenna kształtuje się na skutek
współoddziaływania na przestrzeń wszystkich istotnych czynników, takich jak:
zdarzenia naturalne, przemiany polityczne i administracyjne, rozwój społeczny
wraz z zapotrzebowaniem na nowe siedziby ludzkie, rozwój gospodarczy i
powstające miejsca pracy, udostępnienie komunikacji i rozwój funkcji usłu-
gowych, a także możliwości wypoczynku i spędzenia wolnego czasu. Struk-
tura przestrzenna jest zatem wynikiem zbioru przestrzennie zależnych od sie-
bie warunków społecznych i gospodarczych, które w szerokim zakresie warun-
kują się nawzajem i tym samym określają lub wpływają na układ przestrzeni.
Pojęcie struktura przestrzenna stosowane jest często w połączeniu z pojęciem
struktura osadnicza lub jako pojęcie dwuczłonowe struktura przestrzenna i
osadnicza.

Pierwotnie terminem osadnictwo określano wyłącznie proces osiedlania

się ludności na określonym obszarze. Wyróżniano formy osadnictwa związa-
nego z rolnictwem, przetwórstwem, handlem usługami wyższego rzędu. Jed-
nak w przypadku rozważania struktury osadniczej pod terminem osadnictwo
należy rozumieć całokształt form zagospodarowania przestrzeni na określo-
nym obszarze. Strukturę osadniczą tworzą zgrupowania jednostek lub tzw.
układów osadniczych wraz z występującymi pomiędzy nimi powiązaniami
funkcjonalnymi.

Od początku naszej cywilizacji rozmieszczenie siedzib ludzkich kształto-

wane było w sposób odpowiadający ówczesnym możliwościom i dążący do
zaspokojenia potrzeb występujących w danym czasie. Siedziby ludzkie zgru-
powane w ciaśniejsze lub luźniejsze, o różnej wielkości i różnym charakterze
osady – tworzyły sieć osadniczą. Sieć osadniczą można badać na wybranym
obszarze – kontynencie, kraju, regionie lub na ich fragmentach. Pomiędzy
poszczególnymi elementami sieci osadniczej – osiedlami różnego typu – za-
chodzą liczne i różnorakie związki oraz zależności, warunkujące trwałość lub
zmienność układu jako całości i poszczególnych jego elementów.

Uogólniając, na strukturę przestrzenną składają się trzy rodzaje elemen-

tów: strefowe, liniowe i punktowe:


elementy strefowe, są to obszary o określonych cechach naturalnych,
które predysponują je do pełnienia różnych funkcji gospodarczych. Są to
głównie obszary leśne, obszary rolne, rejony wydobycia surowców mine-
ralnych oraz obszary turystyczno-wypoczynkowe. Do elementów strefo-

wych zaliczyć ponadto wypada obszary o cechach jednorodnych, nie
użytkowane gospodarczo. Należą do nich skaliste zbocza pasm górskich,
bagna, pustynie i przestrzenie polarne. Ale i one w jakimś stopniu są uży-
teczne, dzięki wykorzystaniu ich cech naturalnych, służąc turystyce, re-
tencji wodnej, celom badawczym;



elementy liniowe, tworzące powiązania między różnymi elementami
użytkowania stacjonarnego. Służą one komunikacji, czyli przemieszczaniu
ludzi, towarów, informacji oraz zaopatrzeniu w wodę i energię. Elementy
liniowe zawierają więc ciągi infrastruktury, służącej funkcjonowaniu spo-
łeczeństwa i gospodarki. Wiązki tych ciągów, wytwarzają podłużne strefy,
w których powstają korzystne warunki do rozwoju gospodarki, a w kon-
sekwencji – osadnictwa. Ciągi te i ich wiązki (pasma) mogą mieć różne
znaczenie (rangę);



elementy punktowe – ogniskujące, które powstają i rozwijają się na
skrzyżowaniach elementów liniowych. Dzięki temu położeniu i łatwej do-
stępności z obszarów otaczających, posiadają korzystne warunki do roz-
woju funkcji produkcyjnych, ale przede wszystkim do funkcji usługo-
wych. Podobnie jak elementy liniowe, punkty ogniskujące (miasta i osie-
dla) mają strukturę hierarchiczną. Pozycja w hierarchii wynika głównie z
ich położenia, wielkości i zasięgu powiązań z otoczeniem.

Z tych trzech rodzajów elementów strukturalnych zbudowana jest struktu-

ra przestrzeni wszystkich kontynentów. W każdym fragmencie tej przestrzeni
odczytać można szkielet jej struktury, składający się z pasm infrastruktury,
choćby w postaci szlaków transportu, i powstających na ich skrzyżowaniach
punktów ogniskujących w postaci skupisk miejskich, osiedli różnego typu, lub
choćby drobnych osad. W „oczkach” tej sieci pasm infrastruktury dostrzec
można układy strefowe, o mniej lub bardziej zróżnicowanym użytkowaniu
typu eksploatacyjnego. Strefy te stanowią naturalne podłoże, na którym czło-
wiek rozwija swą działalność gospodarczą i rozwija różne formy osadnictwa.

Struktura taka, choć złożona tylko z trzech rodzajów elementów, jest w

rzeczywistości niezwykle urozmaicona i zróżnicowana. Wynika to głównie ze
stopnia intensywności zagospodarowania przestrzennego, które wynika ze
stopnia rozwoju społecznego i gospodarczego. W miarę zwiększającej się
gęstości zaludnienia i rozwoju społeczno-gospodarczego przestrzeń zagospo-
darowywana jest coraz intensywniej. Układy strefowe dzielone są na coraz
drobniejsze części o wyspecjalizowanym użytkowaniu: szlaki transportowe są
rozbudowywane i przekształcane w wiązki coraz bardziej nowoczesnych urzą-
dzeń, zróżnicowanych stosownie do potrzeb różnych rodzajów komunikacji:
punkty ogniskujące zaś – na zasadzie sprzężenia zwrotnego, o którym była już
mowa – rozwijają się w wielkie skupiska miejskie typu aglomeracji czy ko-
nurbacji.

Innym czynnikiem zróżnicowania form przestrzeni – budowanych zawsze

z trzech podstawowych rodzajów elementów strukturalnych – jest skala tych
elementów. Ze względu na hierarchiczną strukturę elementów liniowych i
ogniskujących, układy ich mogą być rozpatrywane w różnej skali. We wszyst-
kich skalach powtarza się ta sama ogólna zasada organizacji przestrzeni, że
"oczka" sieci wyższego rzędu wypełniane są układami w skali niższego rzędu,
a te z kolei – układami jeszcze niższymi (lokalnymi).

Sieć punktów ogniskujących, to jest sieć osadnicza, ma strukturę hierar-

chiczną. Zależnie od położenia, dostępności i wielkości zaludnienia można w
tej sieci wyróżnić miasta i osiedla różnej rangi. Podstawą podziału hierar-
chicznego są różne zasięgi ich bezpośredniego wpływu na otoczenie. W każ-
dym z punktów ogniskujących rozwija się szereg funkcji administracyjnych
usługowych i produkcyjnych, co pozwala im oddziaływać na otoczenie. Ogni-
ska struktury przestrzennej (osadniczej) pełnią więc różnorodne funkcje w tej
strukturze.

Tradycyjnym, od wieków występującym podziałem ognisk sieci osadni-

czej jest podział na miasta i wsie. O ile zupełnie prosto i bez możliwości po-
myłek można było dokonywać tego podziału w średniowieczu, w renesansie,
baroku i jeszcze później, to obecnie nie jest łatwe zdefiniowanie miasta i wsi, a
dokonanie takiego podziału natrafia na zasadnicze przeszkody.

Średniowieczne miasto otoczone murami i fosami obronnymi miało ściśle

ograniczone granice i nie budziło żadnych wątpliwości, że za fortyfikacjami
kończyło się miasto. W okresie uprzemysłowienia zachodziły przemiany w
dotychczas występujących miastach i wsiach oraz powstawały nowe organi-
zmy, niełatwe do zakwalifikowania wg dawnych kryteriów. Zakłady przemy-
słowe – manufaktury budowane były wewnątrz istniejących miast lub w ich
bezpośrednim sąsiedztwie, na wsiach lub na specjalnie wybranym nowym
terenie. Przy manufakturach powstawały siedziby pracowników, którzy oprócz
pracy w przemyśle zajmowali się uprawą kawałka roli. Zespoły ich domów,
stojące na sporych działkach nie przypominały tradycyjnego miasta, a także
nie były tradycyjną wsią. Tak więc niektóre miasta obrastały w przedmieścia,
niektóre wsie rozbudowywały się, zatracając dotychczasowy charakter. Oprócz
tego powstawały nowe formy osadnicze – osady przemysłowe.

Miasto jest tworem najwyżej wykształconym w tej hierarchii. Wyróżnia

się sposobem zabudowy, skoncentrowaniem urzędów i usług, skupia ludzi nie
zatrudnionych w rolnictwie, tworząc społeczeństwo miejskie o specjalnych
cechach. Miasta to obszary intensywnie zabudowane i uzbrojone, klasyfiko-
wane według:


wielkości zaludnienia;



rangi administracyjnej;



stopnia rozwoju funkcji miastotwórczych.

Funkcje miastotwórcze są podstawą istnienia miasta. Według tego po-

działu rozróżniamy miasta rolnicze (obsługujące swoje rolnicze zaplecze),
przemysłowe, portowe, obsługujące węzły komunikacyjne, usługowe (obsłu-
gujące różnego typu usługami swoje zaplecze), uzdrowiskowe, rekreacyjne,
akademickie (np. Oxford, Cambridge), administracyjne.

Funkcje miastotwórcze pojedyncze występują na ogół jedynie w miastach

małych i średnich. Zazwyczaj im miasto jest większe, tym więcej funkcji w
nim występuje, chociaż niektóre z nich są dominujące. Największe miasta
posiadają funkcje metropolitalne, oddziaływujące na bardzo szerokie otocze-
nie, rzędu kilkuset kilometrów, lub w niektórych przypadkach na cały świat.

Obraz struktury przestrzennej opisany za pomocą trzech rodzajów elemen-

tów składowych jest z konieczności statyczny. Jednak należy zauważyć, że w
miarę rozwoju nowych potrzeb społecznych i możliwości techniki, obraz ten
ulega powolnym, lecz ustawicznym zmianom. Generatorem tych zmian są
przede wszystkim elementy punktowe – węzły sieci. W skupiskach miejskich
bowiem dochodzi do najbardziej intensywnych interakcji społecznych i go-
spodarczych, także w sferze nauki i kultury. Miasta więc stają się źródłami
innowacji, tam też dochodzi do największych konfliktów, które wymagają
łagodzenia i trudnych nieraz rozwiązań przestrzennych. Chcąc więc kierować
rozwojem struktur przestrzennych, a zwłaszcza miast, należy poznać mechani-
zmy tego rozwoju.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się
na nią?



Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ osad-
niczy”?



Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?

Mechanizmy rozwoju przestrzennego
Rozwój naszej cywilizacji uruchomił procesy urbanizacji, które dziś

uznawane są za znamienną jej cechę. Wynikiem ale i siłą napędzającą rozwój
cywilizacji jest wzrost miast. Urbanizacja doprowadziła z jednej strony do
znacznego zagęszczenia sieci osiedli typu miejskiego, a z drugiej do gwałtow-
nego wzrostu niektórych miast.

Dzięki swemu położeniu i wskutek wykorzystania sprzężenia zwrotnego –

miasta, zwiększając swe zaludnienie, rozrastają się jednocześnie w przestrzeni.
Z czasem ogarniają one swym bezpośrednim wpływem sąsiadujące miasta i
osiedla, które stają się w ten sposób elementami większej całości, jaką jest
aglomeracja. Na niektórych obszarach, dzięki szczególnym warunkom, skupi-
ska typu aglomeracji zrastają się ze sobą, tworząc tzw. konurbacje.

W tych warunkach tradycyjne pojęcie miasta, jako obszaru zabudowanego

wyodrębniającego się wyraźnie z otoczenia, zatraca już swój dawny sens.
Między miastem a aglomeracją istnieją często większe różnice niż między
niewielkim miastem a wsią. Aglomeracje i konurbacje „rozlewają się” na
znaczne obszary. Trudno jest rozpoznać granicę między jednym miastem a
drugim, między miastem a jego terenami podmiejskimi, nie można też łatwo
określić, czy dana jednostka osadnicza jest tworem względnie samodzielnym
czy częścią aglomeracji.

W strukturze przestrzennej układem osadniczym nazywamy jednostkę

osadniczą wraz z jej najbliższym otoczeniem funkcjonalnym. Układ osadniczy
to zatem pewien obszar funkcjonalny związany z osiedlaniem się, wyznaczony
i powiązany zasięgami koncentracji urządzeń obsługi i miejsc pracy. Jego
zasięg nie musi pokrywać się z granicami administracyjnymi danej jednostki
osadniczej, np. miasta, gdyż jest określony występującymi powiązaniami
funkcjonalnymi. Wyróżnia się układy osadnicze proste (np. wieś), złożone (np.
miasto) i bardzo złożone (np. aglomeracja miejsko-przemysłowa). Zgrupowa-
nia układów osadniczych tworzą sieć osadniczą.

Im wyższy jest stopień złożoności układu osadniczego, tym trudniej jest

odnaleźć układy osadnicze o jednorodnej funkcji. Niemal zawsze mamy do
czynienia z układami o funkcjach mieszanych. Pierwotne układy osadnicze
charakteryzowały się ruchami odśrodkowymi, tj. od skupionych miejsc zasie-
dlenia do rozproszonych miejsc pracy; układy osadnicze wtórne – bezpośred-
nim sąsiedztwem miejsca zamieszkania obok zakładu pracy; kształtujące się w
obecnej fazie rozwoju cywilizacji układy osadnicze trzeciego rzędu – ruchami
dośrodkowymi, tj. od rozproszonych miejsc zamieszkania do skupionego miej-
sca pracy.

Od początku naszej cywilizacji przestrzeń udostępniana przez człowieka

nasycała się tak rozumianymi układami osadniczymi. Zachodziła przy tym
znamienna ewolucja: w kolejnych przemianach zawsze pewna część tych
układów rosła i rozwijała się kosztem układów sąsiednich. Spośród mnóstwa
elementarnych układów związanych z rolnictwem, tylko część uzyskała formę
wsi, to jest skupionych osiedli. Spośród nich zaś część tylko rozwinęła się do
formy miasta. Rzadko powstawały miasta, zakładane planowo od razu na wyż-
szym poziomie złożoności. Mogły o tym przesądzać względy religijne (miej-
sca kultu), obronne (twierdze) lub gospodarcze (skrzyżowania szlaków komu-
nikacyjnych).

Doszukując się w ewolucji układów osadniczych jakichś praw ogólnych,

należy zwrócić uwagę na zjawisko koncentracji. Tendencja do koncentracji
tkwi już w samej genezie osadnictwa. Raz powstałe skupiska ludzkie dawały
początek akumulującym się procesom koncentracji.

Z ekonomicznego punktu widzenia wzrost skupisk ludzkich tłumaczy się

korzyściami, jakie osiągają podmioty gospodarcze dzięki lokalizacji w tych

skupiskach. Są to korzyści dwojakiego rodzaju. Pierwsze to korzyści skali,
polegające na tym, że im większa jest skala produkcji, tym bardziej obniżają
się jej koszty jednostkowe. W konsekwencji wzrost skali produkcji pozwala
obniżyć cenę sprzedaży przy jednoczesnym zwiększeniu zysku. Drugi rodzaj
to tzw. zewnętrzne korzyści aglomeracji, które polegają na korzystaniu przez
podmioty gospodarcze z warunków i urządzeń, które już istnieją, a zostały
wytworzone bez ich udziału. Do warunków tych zalicza się bezpieczeństwo,
zaopatrzenie w wodę i energię, łatwość kontaktów handlowych i kooperacyj-
nych, bliskość ogniw władzy, a także szersze możliwości zatrudnienia pra-
cowników. W rezultacie każdy podmiot gospodarczy, mając swobodny wybór
lokalizacji, skłonny jest wybrać takie miejsce, w którym korzystać można z
wartości już wytworzonych.

Nie tylko jednak podmioty gospodarcze mają powody do skupiania się.

Skupiska ludzkie przyciągają mieszkańców bliskiego zaplecza, a nawet odle-
glejszych rejonów. Migracje ludności do miast zawsze były związane z poszu-
kiwaniem pracy, a także atrakcyjnych warunków życia społecznego. Im więk-
sze skupisko, tym silniejsze jest jego oddziaływanie. Jednak zarówno pęd
ludności ku dużym skupiskom w celu poprawy warunków bytowania, jak i
omówione poprzednio ekonomiczne korzyści skali i korzyści zewnętrzne
aglomeracji, nie świadczą o tym, że skupiska ludzkie posiadają wyłącznie
pozytywne cechy. Postępująca koncentracja w węzłach osadniczych ma także
skutki negatywne.

Negatywne cechy wielkich skupisk miejskich od dawna już zwracają

uwagę socjologów. Na skutek różnych przyczyn to właśnie w nich narasta
problem marginalizacji społecznej, mnożących się przestępstw i zbrodni, a w
czasach ostatnich plaga terroryzmu. Z kolei korzyści ekonomiczne, odnoszone
przez podmioty gospodarcze – są osłabiane przez problemy, związane z nie-
sprawnościami funkcjonalnymi wielkich miast i degradacją środowiska w ich
otoczeniu. Zjawiska tego rodzaju nazwano kosztami społecznymi. Są to straty
powstające wskutek wtórnych efektów działalności przedsiębiorstw, jakie
ponosić musi ostatecznie całe społeczeństwo. Korzyści zewnętrzne aglomera-
cji, powodujące koncentrację ludności i działalności gospodarczej, prowadzą
w efekcie do żywiołowego wzrostu aglomeracji miejskich, a przez to do
znacznego wzrostu kosztów społecznych związanych z funkcjonowaniem
układów osadniczych.

W miarę przyrostu zaludnienia – miasta zajmują coraz większą po-

wierzchnię. Proces ten przebiega jednak w sposób nierównomierny – miasta
rozprzestrzeniają się skokowo. Wynika to ze zróżnicowania przestrzeni, i to
zarówno pod względem cech naturalnych, jak i tworzonych przez człowieka.
Wskutek tego miasto powiększając obszar swego zainwestowania napotyka
kolejno na różnego rodzaju ograniczenia.

Ograniczenia przestrzennego rozwoju miast wynikają z wielu powo-

dów. Można wśród nich wyróżnić cztery:


zróżnicowania fizjograficzne przestrzeni – Granice terenów o różnych
cechach fizjograficznych mogą stanowić istotne ograniczenie dla rozwoju
miasta. Tak na przykład brzeg morza czy dużego jeziora stanowi barierę
dla rozwoju miasta, rozbudowa miasta na sąsiednim brzegu dużej rzeki
wymagać będzie budowy mostów, strome zbocza mogą utrudniać bądź
uniemożliwić zabudowę, a zlewnia rzeki będzie ograniczać zasięg syste-
mu kanalizacji, podobnie jak wyczerpanie miejscowych zasobów wod-
nych może zmusić do sprowadzania wody z odległych ujęć rzecznych.



struktura użytkowania terenów i związana z nią struktura własności
gruntów – Tereny już zajęte przez jakąś funkcję są trudno dostępne na in-
ne cele. Miasto ma więc problemy w zajmowaniu coraz to nowych tere-
nów, leżących na jego obrzeżu, gdyż są one na ogół dość intensywnie
użytkowane. Zmiany przestrzenne są zatem powolne a przeznaczenie
funkcjonalne terenu posiada dużą inercję – jego zmiana jest trudna i po-
ciąga zwykle dodatkowe koszty.



ograniczenia wynikające z technologii systemów infrastruktury tech-
nicznej – Zaopatrzenie miasta w wodę można podnosić tylko do granic
wydolności źródła. System kanalizacji można rozbudowywać tylko do gra-
nic przepustowości głównego kolektora. Systemy transportu miejskiego, za-
leżnie od środka transportu, mają również ograniczoną wydolność. Im
większe miasto, tym sprawniejszych wymaga ono systemów transportu.



ograniczenia strukturalne przestrzeni miasta (aglomeracji) – Polegają
one na konieczności przebudowy pewnych części miasta z chwilą gwał-
townego przyrostu jego zaludnienia. Dotyczy to przede wszystkim śród-
mieść i centrów miasta. Wymagają one bowiem rozbudowy, której koszty
wzrastają niepomiernie wobec konieczności likwidowania otaczającej
centrum starej zabudowy, zwykle dość intensywnej.

Wszystkie te ograniczenia przestrzenne mają istotną cechę wspólną – nie

są one absolutne. Wszystkie można też przezwyciężać, ale dzieje się to zawsze
bardzo znacznym kosztem. W większości przypadków bowiem wymagają
tworzenia nowych systemów infrastruktury, w dodatku budowanych od razu z
odpowiednim zapasem wydajności, przewidującym dalszą koncentrację i
wzrost aglomeracji.

Ograniczenia przestrzenne rozwoju miast i aglomeracji mają więc postać

swego rodzaju progów rozwoju. Analiza zjawisk progowych pomocna jest w
wykrywaniu istotnych prawidłowości w rozwoju miast.

Istota ograniczeń. progowych sprowadza się nie do tego, by przekraczać je

w sposób racjonalny ze społecznego i ekonomicznego punktu widzenia. Po
osiągnięciu progu rozwoju, w przypadku braku odpowiednich inwestycji,
napływ ludności do miasta nie znajduje odpowiednika w rozbudowie funkcji

mieszkaniowych, urządzenia miejskie zaczynają funkcjonować niesprawnie, a
środowisko przyrody degraduje się. Obniża się więc jakość życia, co skłaniać
może ludność i przedsiębiorstwa do odpływu z miasta.

Obserwuje się wówczas procesy dekoncentracji lub dezurbanizacji. Pro-

cesy dekoncentracji mogą mieć różny zasięg i różną formę. Mogą przebiegać
w obrębie układu osadniczego i poza jego obrębem. Dekoncentracja może bo-
wiem przejawiać się w rozwoju innych, zwykle sąsiednich układów osadni-
czych. Dekoncentracja przejawia się w przesuwaniu ludności do peryferyjnych
dzielnic mieszkaniowych i nowych osiedli budowanych jako miasta satelitarne.
Zakłady przemysłowe przenoszą się na odległe tereny podmiejskie, a nawet w
dziedzinie usług obserwuje się tworzenie się nowych ośrodków, położonych na
wolnych jeszcze terenach zewnętrznych miasta. Spontaniczne ruchy odśrodkowe
nie są na ogół ucieczką od miasta, lecz poszukiwaniem nowej lokalizacji, która
zapewniając niezbędne wymagania lokalizacyjne różnych funkcji, umożliwiłaby
jednak jeszcze funkcjonowanie w tym samym ośrodku miejskim. W dłuższej
jednak perspektywie tendencje odśrodkowe mogą spowodować zanik trendów
rozwoju w danym mieście, na korzyść innych ośrodków.

Dzięki ruchom odśrodkowym centrum miasta zostaje odciążone. Równo-

cześnie, w miarę starzenia się (amortyzacji) zabudowy śródmieścia, powstaje
możliwość jego przebudowy, by mogło ono w fazie następnej przejąć tym
większe obciążenia wynikające z przyrostu ludności i rozwoju gospodarczego
powiększającego się układu osadniczego. Po okresie regresu może nastąpić
jego ponowny wzrost. Obserwacja ta była podstawą teorii falowego rozwoju
przestrzennego miast. W myśl tej koncepcji kolejne koncentryczne fale rozwo-
ju (wzrostu) nakładają się na siebie, rozchodzą się od centrum miasta, ku jego
peryferiom. Grzbiety tych fal, mierzone gęstością zaludnienia, przesuwają się
na zewnątrz,. wytwarzają w centrum coraz bardziej pogłębiający się krater.
Ale faza wzrostu centrum powraca, tak więc centrum pulsuje – przekształca
się i poprzez kolejny cykl wzrostu daje bodźce do generowania następnych fal.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”?



Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego występowa-
nia?



Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”?



Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

WSPÓŁCZESNY PARADYGMAT

GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

Współczesny świat jest pełen konfliktów i zagrożeń. Lawinowo zwiększa-

jąca się złożoność współczesnych mechanizmów gospodarczych powoduje, że
procesy rozwoju są coraz bardziej zależne od uwarunkowań technologicznych,
a mimo stałego postępu technologii we współczesnej gospodarce – w dalszym
ciągu jest ona silnie zależna od surowców o znaczeniu strategicznym, wśród
których surowce energetyczne mają znaczenie szczególne. Sytuacja ta sprzyja
eskalacji tlących się lub ujawnionych konfliktów politycznych, religijnych,
gospodarczych i etnicznych. W praktyce większość tych konfliktów występuje
łącznie.

Konflikty te i zagrożenia rzutują na sposób pojmowania zadań stojących

przed poszczególnymi dziedzinami wiedzy i praktyką życia społeczno-
gospodarczego. Kształtują one zatem paradygmat każdej z dziedzin życia, w
tym także gospodarki przestrzennej.

Paradygmat – to przyjęty w danej dziedzinie sposób widzenia rzeczywi-

stości – swoisty wzorzec lub model, do którego odnosi się wszelkie rozważa-
nia teoretyczne i praktyczne. Można powiedzieć, że na polu gospodarki prze-
strzennej paradygmat ten kształtują obecnie:


świadomość zachodzących przemian cywilizacyjnych;



troska o przyszłość ludzkości, wykraczająca poza horyzont obecnych
pokoleń.

Są to zatem czynniki o nieco odmiennym charakterze: pierwszy wyzwala

głównie poszukiwania praktycznych rozwiązań i kierunków przemian, jako
reakcję na występujące trendy w obrębie omawianej dziedziny; drugi wynika z
pewnego niepokoju intelektualnego czy moralnego – lecz posiada również
wyraźny wymiar praktyczny, kształtujący przemiany cywilizacyjne.

Przedstawiając współczesny paradygmat gospodarki przestrzennej można

zatem sprowadzić go do dwóch grup czynników, kształtujących nasz sposób
widzenia otaczającej nas postindustrialnej rzeczywistości:


czynników związanych z kształtującym się obiektywnie modelem cywili-
zacyjnym, zwanym cywilizacją informacyjną;



czynników związanych z postindustrialnymi przewartościowaniami w
sferze intelektualnej i moralnej, które skłaniają do przyjęcia modelu
zrównoważonego i trwałego rozwoju, jako podstawy pożądanych prze-
mian cywilizacyjnych.

CYWILIZACJA INFORMACYJNA

Gospodarka przestrzenna musi sprostać nowym jakościowo wyzwaniom

XXI wieku, które tworzy kształtująca się cywilizacja informacyjna. Jej pod-
stawowym masowo wytwarzanym, przesyłanym, kupowanym, sprzedawanym
i konsumowanym produktem jest informacja. Ludzie, ich kwalifikacje, po-
stawy i sposób organizowania stają się współcześnie główną siłą motoryczną
rozwoju, a dotychczasowe rozmieszczenie surowców i majątku produkcyjnego
odgrywa coraz mniejszą rolę w przekształceniach przestrzeni. Rośnie nato-
miast znaczenie rozmieszczenia ludzi oraz ich mobilność i kwalifikacje.

)

Cywilizacja informacyjna tworzy nowe rynki: elektronicznego obrotu fi-

nansowego, elektronicznych zakupów, telekonferencji, internetu, poczty elek-
tronicznej, telefonii komórkowej, telewizji kablowej i interakcyjnej, środków
audiowizualnych itp. Informatyzacja zmienia przestrzenną organizację wielu
dziedzin życia, powstają też nowe sfery działalności. Do istotnych przestrzen-
nie zjawisk tego rodzaju należą: telepraca, nauka na dystans, sieci uniwersy-
teckie i badawcze, usługi telekomunikacyjne i informacyjne dla małych i śred-
nich firm, zarządzanie, kontrola ruchu powietrznego i drogowego, sieci opieki
zdrowotnej, elektroniczne przetargi, ogólnoeuropejska sieć administracji pu-
blicznej, infostrady.

Gęstość bezpośrednich kontaktów między ludźmi, ich podatność na przy-

swajanie i wytwarzanie informacji jest potencjalnie najwyższa w aglomera-
cjach wielkomiejskich i stanowi najważniejszy element ich atrakcyjności loka-
lizacyjnej. Ta cecha rozwoju może jednak oznaczać pogłębianie podziałów
społecznych na grupy „dobrze poinformowanych – zamożnych” i „niedoin-
formowanych – ubogich”. Można temu przeciwdziałać poprzez rozwój sieci
infrastruktury telekomunikacyjnej. Nowe technologie informacyjne zmieniają
charakter przestrzeni. Odległość fizyczna traci na znaczeniu, wzrasta natomiast
znaczenie technicznej i językowej dostępności telekomunikacyjnej. Oznacza to
znacznie większą mobilność majątku produkcyjnego, zmianę dominującego
sposobu produkcji z masowego i taśmowego na jednostkowy i elastyczny,
powoduje także wzrost potrzeby osobistych kontaktów między ludźmi. Proce-
sy te będą prowadziły do przestrzennego zróżnicowania dynamiki dotychcza-
sowego rozwoju. Regiony i miasta będą prawdopodobnie szybciej rosły i
szybciej upadały. Ewentualne zapobieganie regresowi społecznemu i gospo-
darczemu obszarów upadających wymaga elastycznego, zdecentralizowanego
zarządzania i znacznego skrócenia czasu podejmowania decyzji.

Warunkiem włączenia się do globalnie kształtującej się cywilizacji infor-

macyjnej jest podjęcie działań z zakresu gospodarki przestrzennej. Społeczeń-

) wg [ 11 ]

stwo i gospodarka często nie są przygotowane do odbioru coraz potężniejszego
strumienia informacji, ich sprawnego przetwarzania i gospodarczego wykorzy-
stywania. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga wielkiego wysiłku edukacyjnego,
organizacyjnego i inwestycyjnego.

Wraz z rozwojem cywilizacji informacyjnej występują nowe megatren-

) organizujące rozwój społeczeństwa, gospodarki i państwa. Można do

nich zaliczyć:


globalizację procesów gospodarczych i społecznych;



polaryzację poziomu rozwoju poszczególnych obszarów;



decentralizację decyzji związanych z wykorzystaniem przestrzeni.

Globalizacja
Globalizacja jest jednym z najważniejszych zjawisk współczesnego świa-

ta. Następujące jej cechy wydają się być najistotniejsze:


korporacje ponadnarodowe stają się najsilniejszymi aktorami na globalnej
scenie gospodarczej;



kontrola rządów i organizacji międzynarodowych nad procesami gospo-
darczymi istotnie się zmniejsza;



rozwój globalnych sieci informatycznych jest zarówno przyczyną, jak i
skutkiem globalizacji.

Ostatnie dekady to okres integracji, obejmujący zarówno kraje jak i jed-

nostki gospodarcze. Gospodarka jest sceną, na której jednymi z najważniejszych
aktorów są wielkie korporacje transnarodowe. Jeżeli optymistyczne scenariusze
trwałości obecnego złożonego systemu gospodarki globalnej się spełnią, integra-
cja będzie jednym z najważniejszych zjawisk nadchodzących dekad.

Globalizacja gospodarki determinuje otwarcie na świat, zaś charakteryzują

ją innowacyjność, konkurencyjność oraz efektywność, których obiektywnie
uwarunkowanym następstwem jest polaryzacja przekształceń strukturalnych
przestrzeni.

Następuje

bowiem

koncentracja

aktywności

społeczno-

gospodarczej w regionach metropolitarnych. Globalizacja prowadzi do wzro-
stu zagrożeń dla mało konkurencyjnych branż (np. część rolnictwa, przemysł
ciężki) oraz miast i regionów, w których skupiają się te działalności.

Branże i

regiony mało konkurencyjne, schyłkowe, ulegają degradacji.

Nastę-

puje peryferyzacja obszarów, czyli znalezienie się na peryferiach gospodar-
czych świata XXI w., ze wszystkimi konsekwencjami kulturowymi, społecz-
nymi i politycznymi.

Głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej globalnej go-

spodarce są innowacje – naukowe, technologiczne, organizacyjne i kulturowe.
Kapitał jest wtórny wobec nich i na ogół dostępny przez globalną sieć instytu-
cji finansowych. Innowacje są dobrem rzadkim i dlatego cennym. Rozpozna-

) wg materiałów roboczych autora

nie mechanizmów tworzenia miejsc i struktur sprzyjających powstawaniu
innowacji stanowi obecnie jeden z głównych problemów teoretycznych i prak-
tycznych gospodarki przestrzennej.

Innowacja zawsze była czynnikiem rozwoju. Jednak współcześnie rola

innowacji staje się znacznie ważniejsza, niż poprzednio, bowiem specyfiką
współczesnej gospodarki jest to, że innowacja służy do wytwarzania innowa-
cji. Jest to więc samonapędzający się proces innowacyjny, zjawisko dotych-
czas niespotykane w dziejach ludzkości. Można przypuszczać, że obecna „fa-
la” innowacji, związana z informacją i telekomunikacją, a także impulsom
wywoływanym przez te dziedziny w innych sferach będzie miała charakter
względnie trwały.

Zaostrzająca się konkurencja jest niewątpliwą zjawiskiem nierozerwalnie

związanym dwustronnymi zależnościami przyczynowo-skutkowymi z globali-
zacją. Konkurencja ta rozgrywa się na wielu płaszczyznach i w rozmaitych
układach:


jest to konkurencja globalna, przekraczająca granice państw, zmuszająca
suwerenne kraje do głębokich modyfikacji swoich własnych polityk go-
spodarczych;



konkurencja ta powoduje pogłębiającą się polaryzację świata na bogaty,
wytwarzający innowacje oraz biedny, w najlepszym razie konsumujący
innowacje, lub wręcz od nich odcięty. We współczesnym świecie procesy
polaryzacji dominują nad zjawiskami wyrównującymi;



regiony i metropolie stały się nowymi aktorami na globalnej scenie kon-
kurencyjnej, walcząc o kapitał mający znacznie większą niż poprzednio
swobodę lokalizacyjną, w tym szczególnie zawzięcie o kapitał zaangażo-
wany w przedsięwzięcia najbardziej innowacyjne.

Wysoce prawdopodobne jest założenie, że konkurencja w skali globalnej

(między krajami, regionami, firmami, ludźmi) będzie się jeszcze przez pewien
okres zwiększać. W horyzoncie następnego ćwierćwiecza najsilniejsze kraje i
regiony nie utracą prymatu w wytwarzaniu innowacji, wręcz przeciwnie –
wzmocnią swoją przewagę w tym zakresie.

Efektem jednoczesnego i wzajemnie warunkującego się działania procesów

globalizacji, konkurencji i innowacji jest pogłębiający się podział gospodarki
światowej na segment „wysoki” (zdolny do wytwarzania innowacji konkurujący
jakością i nowością) i „niski” (w którym konkurencja jest rozgrywana za po-
średnictwem ceny, a więc kosztów produkcji). Przewagi konkurencyjne w coraz
większym zakresie będą kształtowane przez innowacje technologiczne, w mniej-
szym zaś przez konkurencje cenową. Należy przypuszczać, że proces ten będzie
się pogłębiał w obliczu stale przyspieszającego postępu technicznego.

W związku z kluczową rolą innowacji w procesach rozwoju konieczne sta-

ło się tworzenie warunków do generowania lub co najmniej przyswajania
innowacji. Najistotniejszym czynnikiem w tym względzie jest potencjał ludz-

ki – społeczna inwencja i wiedza. Ze względu na zakres, tempo i powszech-
ność przemian, dostosowanie do nich powinno dotyczyć całego społeczeństwa.
Obok terminu gospodarka oparta na wiedzy, coraz powszechniej w odnie-
sieniu do przyszłości używa się więc terminu społeczeństwo wiedzy, jako
wyznacznika kluczowych przemian nadchodzącej epoki.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej global-
nej gospodarce?



Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?

Polaryzacja
Zmiany globalizacyjne, a w naszej części Europy także zmiany uwarun-

kowań geopolitycznych z początku lat 90-tych i towarzysząca im transforma-
cja ustrojowa –stały się źródłem wzrostu zróżnicowań poziomu rozwoju. Na-
stępuje stały wzrost zróżnicowań pomiędzy krajami i regionami w tym zakre-
sie. Z jednej strony wpływa na to poprawa sytuacji regionów związanych z
największymi aglomeracjami miejskimi o bogatej strukturze ekonomicznej i
wysokim udziale usług, z drugiej zaś pogarszanie się sytuacji w regionach, w
których dominującą rolę odgrywały tradycyjne gałęzie gospodarki, w regio-
nach historycznie ubogich, cechujących się brakiem większych miast. Nie-
zwykle istotny jest też problem narastania różnic wewnątrzregionalnych –
pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego i poziomem życia w głównych
miastach a mniejszych ośrodkach, oraz także pomiędzy nimi a obszarami wiej-
skimi. Zjawisko to określa się terminem polaryzacji rozwoju.

Samoistne procesy rozwoju nie przebiegają równomiernie w przestrzeni.

Poziom aktywności podmiotów gospodarczych różni się terytorialnie, również
na działania władz publicznych prowadzić może do pojawienia się różnic w
zakresie ich efektów w poszczególnych regionach. W niektórych obszarach
kumulacja efektów działania różnych podmiotów wywołuje dodatkowe impul-
sy rozwojowe. Inne obszary mogą okazać się w tym względzie poszkodowane.
Skutkiem tego jest zwiększanie się zróżnicowań w profilu jak i w poziomie
rozwoju pomiędzy regionami. Charakter tych zjawisk może być złożony.

Obiektywne tendencje polaryzacyjne w zagospodarowaniu prze-
strzennym będą się ścierać z polityką wyrównywania zróżnicowań
uznawanych za nadmierne.

Cechą charakterystyczną rozwoju współczesnej cywilizacji w wymiarze

przestrzennym jest metropolizacja przestrzeni. Polega ona na szczególnie
szybkim rozwoju największych ośrodków miejskich, co daje możliwość ła-
twiejszego konkurowania w globalnej gospodarce. Wzrost konkurencyjności w
przestrzeni determinowany jest współcześnie m.in. przez:



poziom i dynamikę rozwoju dużych ośrodków miejskich;



siłę powiązań oraz zdolność do harmonijnego oddziaływania głównych
ośrodków miejskich na otaczające je obszary;



rozmieszczenie aglomeracji miejskich w globalnej sieci ośrodków wzrostu.

Istotna jest siła oddziaływania największych ośrodków miejskich i otacza-

jących je obszarów w skali globalnej. Doświadczenia dowodzą, że o konku-
rencyjności obszarów decyduje przede wszystkim ranga ich głównych ośrod-
ków miejskich pełniących funkcje lokomotyw rozwoju. Istotne tu są funkcje
transmisji innowacji poprzez główne ośrodki miejskie. Transmisja ta polega na
absorpcji (przyjmowaniu) innowacji zewnętrznych a następnie przekazywaniu
ich do jednostek zlokalizowanych w otaczających strefach. Dzięki temu od-
powiednio ukształtowane aglomeracje miejskie są czynnikiem chroniącym
przed peryferyzacją sprzężone z nimi obszary.

Tak więc w dzisiejszym świecie miasta są głównymi węzłami przestrzen-

nego zagospodarowania regionów, krajów, kontynentów i całego globu. Roz-
wijają się w środowisku przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, z którym
są połączone licznymi więzami. Ich wzajemne oddziaływania i zmienność w
czasie znajdują określony wyraz przestrzenny. Przejawem tych zmian są
strukturalne przekształcenia systemów miejskich.

Współcześnie przekształcenia te dokonują się w warunkach rosnącej wy-

miany międzynarodowej, która przyspiesza przepływy dóbr informacji, kapita-
łu i ludzi. Zwiększa się przez to stopień otwarcia regionalnych i krajowych
systemów miejskich, a wraz z tym wrażliwość na zewnętrzne wpływy gospo-
darcze i polityczne.

Z tych przekształceń wyłaniają się nowe, hierarchiczne i niehierarchiczne

systemy miast, od pojedynczych metropolii, przez systemy regionalne i krajo-
we, do systemu światowego (globalnego). Niektóre przedsiębiorstwa i funkcje
gospodarcze przesuwają się w dół hierarchii, do miast mniejszych i od wiel-
kich centrów miejskich ku peryferiom. Inne przesuwają się w górę do poziomu
miast o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. Rezultatem tego duali-
stycznego procesu koncentracji-dekoncentracji jest deformacja tradycyjnej
hierarchii miejskich i regionalnych sieci usługowych oraz powstawanie z jed-
nej strony wieloośrodkowego światowego systemu miast, zdominowanego
przez nieliczne światowe centra dyspozycji gospodarczych, takie jak: Nowy
Jork, Londyn, Tokio, Los Angeles, a z drugiej – intensywnie zintegrowanych
regionalnych podsystemów miast w kluczowych regionach poszczególnych
kontynentów, np. południowo-wschodniej Anglii, zachodniej Holandii czy
południowej Kalifornii.

W użyciu funkcjonuje termin miasto europejskie i miasto globalne. Ter-

min ten uwypukla zmieniającą się rolę wielkich miast. Obok produkcji prze-
mysłowej i handlu międzynarodowego coraz większą rolę w gospodarce euro-
pejskiej i globalnej odgrywają inne działalności. Na pierwszy plan wysuwają

się międzynarodowe przepływy finansowe w postaci kredytów, akcji i wymia-
ny walut. W latach osiemdziesiątych XX wieku finanse i wyspecjalizowane
usługi stały się głównymi składnikami transakcji międzynarodowych. Miej-
scami tych transakcji są rynki finansowe, firmy zajmujące się usługami bizne-
sowymi, banki i zarządy korporacji ponadnarodowych. Te miejsca są siłą na-
pędową procesu tworzenia się bogactwa i lokalizują się w wielkich miastach.
Zajmują w nich atrakcyjne tereny i budynki, tworzą nowe zespoły urbani-
styczne i dzielnice, zmieniają strukturę przestrzenną i tkankę miejską.

W związku z konieczną i korzystną w wymiarze globalnym metropoliza-

cją przestrzeni pogłębiona zostaje nierównowaga w poziomie rozwoju cywili-
zacyjnego w wymiarze przestrzennym. Tak więc o ile rozwój metropolii po-
zwala sprawniej uczestniczyć w globalnym procesie przemian, tak w interesie
pozostałych obszarów konieczny jest rozwój pomocniczych ośrodków i sieci
powiązań pomiędzy nimi. W istocie mniejsze miasta pośredniczyć powinny w
rozprzestrzenianiu (dyfuzji) postępu cywilizacyjnego z głównych metropolii
do obszarów peryferyjnych.

Struktura przestrzenna powinna zatem sprzyjać dyfuzji procesów rozwoju.

Obok ośrodków powinny istnieć kanały tej dyfuzji. Głównymi ogniskami
takiej struktury są metropolie otoczone mniejszymi miastami, przejmującymi
niektóre ich funkcje i pośredniczącymi w przepływie innowacji na obszary
peryferyjne. Te ogniska różnych poziomów muszą być powiązane sprawną i
łatwo dostępną siecią powiązań, głównie informacyjnych (telekomunikacja) i
transportowych. Jakość i sprawność ognisk rozwoju i sieci powiązań pomiędzy
nimi stanowić będzie o tempie awansu cywilizacyjnego.

Obserwuje się przy tym charakterystyczne zjawisko: w sferze ekonomicz-

nej i finansowej nasila się integracja na poziomie międzynarodowym, wzmac-
niana przez działalność korporacji wielonarodowych, natomiast w sferze poli-
tycznej i społecznej zachodzą procesy odwrotne: fragmentaryzacji, dezintegra-
cji i polaryzacji, prowadzące do wzrostu znaczenia czynników lokalnych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega „polaryzacja rozwoju”?



Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni?



Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?

Decentralizacja
Cywilizacja informacyjna oraz globalizacja oznaczają zagrożenia ale i

nowe szanse dla obszarów peryferyjnych. Jeśli zostanie zapewniony dostęp do
globalnej sieci informacyjnej (dzięki łączności satelitarnej) i odpowiednio
zostaną przygotowani ludzie, będzie możliwe podjęcie wysoko efektywnej
działalności gospodarczej opartej na przetwarzaniu informacji nawet w obsza-

rach o niskim potencjale rozwojowym. Stanowi to wyzwanie dla wielu obsza-
rów peryferyjnych i zapóźnionych w procesach rozwoju.

Wraz ze spadkiem znaczenia przemysłu jako centralizującej siły i cywili-

zacyjnego wzorca organizacyjnego, w wielu krajach umocniła się tendencja do
decentralizacji państwa i innych instytucji. Ugruntowują się idee subsydiarno-
ści, samorządności regionalnej i lokalnej, a także samopomocy. Sprzyja temu
właśnie globalizacja i informatyzacja gospodarki.

Czasem dążenie do uwolnienia się od dominacji rządów centralnych przy-

biera formę wybujałego regionalizmu, a czasem separatyzmu. Nawet w Euro-
pie dążeniom zjednoczeniowym towarzyszą liczne ruchy narodowe, etniczne,
regionalne i lokalne, domagające się większych swobód, a nawet autonomii
dla społeczności terytorialnych.

Decentralizacja państwa i sektora publicznego w gospodarce jest wyzwa-

niem politycznym i warunkiem efektywnej gospodarki przestrzennej. Decen-
tralizacja funkcjonowania państwa, społeczeństwa i gospodarki stanowi często
warunek efektywnego rozwoju. Elastyczność struktur instytucjonalnych pań-
stwa, w których społeczeństwo i podmioty gospodarcze mogą swobodnie
funkcjonować w warunkach rynku i demokracji, daje przewagę konkurencyjną
nad innymi państwami, w których struktury te są bardziej scentralizowane i
mniej elastyczne.

Sprawność funkcjonowania administracji publicznej jest warunkiem efek-

tywności sprawowania władzy. Na szczeblu regionalnym i lokalnym zwiększa
ona zdolność do generowania własnych czynników rozwoju społeczno-
gospodarczego, wykorzystujących zróżnicowane terytorialnie walory położe-
nia, dobra środowiskowe, zasoby ludzkie i istniejący potencjał gospodarczy.
Daje też warunki do umacniania tożsamości terytorialnej obywateli, jako wy-
razu ich związków z określonym terytorium, z jego krajobrazem, historią,
kulturą i wartościami.

Gospodarowanie w tym wymiarze wymaga rozpoznania potencjałów roz-

wojowych poszczególnych obszarów oraz zróżnicowań w wielu specyficznych
zagadnieniach. Jednym z podstawowych warunków pozwalających na sprosta-
nie globalnej konkurencji jest wykorzystanie, obok czynników i możliwości
makroekonomicznych, również czynników regionalnych i lokalnych.

Rozwój poszczególnych obszarów powinien opierać się o te ich cechy,

które stwarzają im najlepszą pozycję konkurencyjną i pozwalają na najszybszy
awans cywilizacyjny. Powinno się zatem preferować te działania, które pole-
gają na wykorzystaniu wewnętrznych cech danego obszaru. Taki model roz-
woju nazywa się rozwojem endogenicznym.

Cechą współczesnej gospodarki jest to, że wzrasta rola społeczności i go-

spodarki lokalnej, gdyż nowe procesy zachodzą także na lokalnym poziomie
organizacji gospodarki i społeczeństwa. Zmieniają one konwencjonalne poj-
mowanie gospodarki lokalnej w kategoriach, takich jak: dojazdy do pracy, lo-

kalne rynki pracy, tereny zarządzane przez władzę lokalną. Gospodarka lokalna
definiowana w tych kategoriach jest w coraz mniejszym stopniu zintegrowanym
zbiorem gospodarczych działalności i powiązań. Słabnie znaczenie miejscowo-
ści jako platformy powiązań między podmiotami gospodarczymi. Wielkie
przedsiębiorstwa nie zawsze znajdują lokalnych partnerów. Podmioty lokalne
często korzystają z dużych renomowanych przedsiębiorstw, które gwarantują
wyższą jakość usług, a małe przedsiębiorstwa, przede wszystkim usługowe,
pracują co prawda dla zaspokojenia potrzeb lokalnych konsumentów, ale doty-
czy to tylko części z nich. Inne, zwłaszcza związane z branżami gospodarki
opartej na wiedzy, nawiązują kontakty pozalokalne i dzięki wyspecja-
lizowanemu personelowi budują swoją niezależność od gospodarki lokalnej.

Życie miejscowości nie ogranicza się jednak tylko do działalności gospo-

darczych w wąskim znaczeniu tego wyrazu. W miejscowościach tworzą się
społeczności lokalne, które przejawiają różnorodne działalności nieekono-
miczne: edukacyjne, zdrowotne, sportowe, polityczne, religijne. Działalności
te są jednak także powiązane z gospodarką lokalną w tym sensie, że urucha-
miają impulsy ekonomicznych oddziaływań i powiązań.

Gospodarka i społeczność lokalna tworzą razem społeczno-gospodarczy

potencjał miejscowości. Jeśli jest on atrakcyjny, przyciąga inwestorów ze-
wnętrznych. Siła przyciągania zależy od kwalifikacji miejscowych pracow-
ników, sprawności administracji lokalnej, szkolnictwa lokalnego, jakości śro-
dowiska przyrodniczego, a także tradycji gospodarczych i ogólnej kultury
ludności. Inwestycje zewnętrzne zwykle pobudzają inne działalności ekono-
miczne i nieekonomiczne. Przede wszystkim, tworząc nowe miejsca pracy,
zwiększają dochody ludności, konsumpcję, budownictwo mieszkaniowe. Czę-
sto jednak skutki inwestycji zewnętrznych są niższe niż oczekiwano, gdyż były
one nastawione na współdziałanie z firmą macierzystą, a nie na rozwój gospo-
darki lokalnej.

Podsumowując należy stwierdzić, iż ważnym warunkiem przeciwdziałania

peryferyzacji w globalnych procesach rozwoju jest – paradoksalnie – rozwój
silnych ośrodków metropolitalnych. Istotna jest jednak budowa właściwych
powiązań między tymi ośrodkami a otaczającymi je obszarami, poprzez sieć
mniejszych ośrodków. Związki te należy traktować nie tylko jako istotne dla
rozwoju lokalnego, lecz jako mające także istotne znaczenie dla równoważenia
rozwoju całej gospodarki, poprzez kształtowanie policentrycznej struktury
przestrzennej.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju?



Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY

Problematyka gospodarki przestrzennej w kilku ostatnich dziesięcioleciach

XX wieku ulegała stopniowemu komplikowaniu i poszerzaniu. Następowała
integracja z innymi dziedzinami wiedzy i upowszechnianie wykorzystania
metod stosowanych przez inne dyscypliny, np. ekologii w zakresie nauk przy-
rodniczych i ekonomii wśród nauk społecznych. Wzrastało znaczenie badania
powiązań pomiędzy człowiekiem (w szerszym ujęciu – społe-czeństwem), a
środowiskiem przyrodniczym.

Na tle uświadomienia pod koniec lat 60-tych poważnych zagrożeń środo-

wiska w rozwoju społeczno-gospodarczym, na gruncie wielodyscyplinarnych
badań, problemów praktycznych a także na skutek nowych nurtów intelektual-
nych – zrodził się nowy ramowy model rozwoju przestrzennego. Nazwano go
rozwojem podtrzymywalnym, zamiennie: rozwojem trwałym, ekorozwojem, a
najczęściej rozwojem zrównoważonym (angielski termin: sustainable deve-
lopment).

) Jego głównym założeniem jest takie gospodarowanie środowi-

skiem przez żyjące pokolenie, aby respektować interesy przyszłych pokoleń, a
w szczególności by zapewnić im warunki rozwoju i zaspokojenia potrzeb na
poziomie przynajmniej nie obniżonym do obecnego.

Idea zrównoważonego (podtrzymywalnego) rozwoju zawiera dwa klu-

czowe pojęcia: pojęcie potrzeb, w tym potrzeb podstawowych, oraz pojęcie
ograniczeń środowiskowych, limitujących zaspokajanie potrzeb. Potrzeby nie
są stałe, a ich odczuwanie jest zdeterminowane społecznie i kulturowo. Grani-
ce niektórych potrzeb wyższego rzędu, jeśli w ogóle istnieją, są trudne do
określenia. Rozsądne społeczeństwa mogą starać się zaspokajać swoje potrze-
by na takim poziomie, który jest do przyjęcia z ekologicznego punktu widze-
nia. Postulatowi temu można łatwiej sprostać, gdy w pełni zaspokojone są
potrzeby podstawowe. Wtedy bowiem uwaga społeczeństw zwraca się ku
potrzebom wyższego rzędu, które mogą wymagać mniejszych zasobów natu-
ralnych i powodować mniejsze zanieczyszczenie środowiska. Idea zrównowa-
żonego rozwoju wymaga ograniczenia się do takiego poziomu spożycia wy-
kraczającego poza potrzeby podstawowe, który nie zagraża stabilności długo-
okresowej. Reasumując: rozwój jest zrównoważony, jeśli relacje pomiędzy
środowiskiem a gospodarką nie uszczuplają zasobów środowiska – a trwały,
jeśli relacje te utrzymują się przez długi okres.

Idea rozwoju zrównoważonego stała się w ostatnich kilkunastu latach jed-

nym z podstawowych wyznaczników kierunków gospodarki i polityki prze-
strzennej w świecie.

) zagadnienia rozwoju zrównoważonego wg [ 9 ] i [ 11 ]

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój zrównowa-
żony”?



Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?

Geneza koncepcji
Korzeni koncepcji zrównoważonego rozwoju należy poszukiwać w okre-

sie, w którym zaczęto dostrzegać przejawy kryzysu cywilizacyjnego i wyczer-
pywania się zasobów środowiska. Nastąpiło to z pełną wyrazistością w drugiej
połowie XX wieku, jednak już wcześniej jednostkowe przejawy kryzysu po-
wodowały pewne zainteresowanie zmianami paradygmatu rozwoju. Niektórzy
twierdzą wręcz, że źródeł zrównoważonego rozwoju można doszukiwać się w
średniowieczu, kiedy to wprowadzono "ekologiczne" metody gospodarki leś-
nej. Jednak działań o podobnym podłożu można by się doszukać znacznie
wcześniej.

Pewne przejawy ochrony środowiska występowały już około 1000 r.

p.n.e., kiedy wprowadzono w Chinach ustawy o ochronie lasów a poprzednicy
Inków w Peru budowali na zboczach gór tarasy, zapobiegające erozji gleb. W
Polsce za Bolesława Chrobrego podjęto ochronę bobra, za Bolesława Mazo-
wieckiego roztoczono opiekę nad turem, za Zygmunta Starego wprowadzono
ochronę żubra, sokołów i łabędzi. W Statucie Wiślickim, wydanym przez
Kazimierza Wielkiego, umieszczono uwagi o ochronie lasów. W 1868 r. Sejm
Krajowy we Lwowie wprowadził opartą na przesłankach naukowych ochronę
świstaka i kozicy.

Ograniczenia środowiskowe dla rozwoju świata, przede wszystkim wyni-

kające ze wzrostu liczby mieszkańców, dostrzeżono już na przełomie XVIII i
XIX wieku. Nie wpłynęło to jednak w znaczącym stopniu na modyfikację
kierunku rozwoju dominującego w erze industrialnej. Pomimo szybko przybie-
rających na sile ujemnych skutków produkcji przemysłowej, ochrona ograni-
czała się głównie do programowania opieki nad wybranymi rzadkimi gatun-
kami flory i fauny oraz uznanymi osobliwościami przyrody.

Jednak w końcu XIX wieku powstało w świecie wiele ruchów społecz-

nych, będących reakcją na niekontrolowany rozwój przemysłu i urbanizację.
Większość tych inicjatyw dotyczyła zrównoważonego kształtowania prze-
strzeni (np. rozwoju „miast ogrodów”), co świadczy o wysokiej randze zagad-
nień przestrzennych w przedwstępnym okresie kształtowania się koncepcji. W
II połowie XX wieku rozwój tych idei uległ zatrzymaniu. Zainteresowanie
przytłumiła okresowa koniunktura gospodarcza, wywołana wojną i wyścigiem
zbrojeń, która powodowała wzrost dobrobytu i niedostrzeganie związanych z
nim zagrożeń. Jednak stopniowo coraz powszechniej dostrzegano narastający
kryzys cywilizacyjny.

Naciski autorytetów naukowych i pewnych grup (często o charakterze

subkultur) społecznych spowodowały dostrzeżenie problemu globalnej nie-
równowagi przez gremia międzynarodowe. Pierwszym tego przejawem był
raport Sekretarza Generalnego ONZ U’Thanta, opublikowany w 1969 roku
w formie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, o charakterze, zakresie i
stanie prac nad problemami ochrony i zabezpieczenia środowiska życia czło-
wieka. Realizowane w konsekwencji tego raportu przedsięwzięcia polityczne
na szczeblu międzynarodowym doprowadziły do zorganizowania w 1972 roku
w Sztokholmie konferencji dotyczącej środowiska życia człowieka, stano-
wiącej istotny krok w dochodzeniu do koncepcji rozwoju zrównoważonego.

Na spotkaniu tym podkreślono „ważną rolę zarządzania środowiskowego i

zastosowania ocen środowiskowych jako narzędzia zarządzania". Chociaż na
nie stosowano jeszcze terminu rozwój zrównoważony, ukształtowano podstawy
dla jego rychłego sformułowania. Efektem konferencji było powołanie UNEP
(Programu Środowiskowego Narodów Zjednoczonych), zajmującego się za-
gadnieniami globalnych zasobów środowiska i strategii rozwoju. Stanowiło to
przełom w komplementarnym traktowaniu środowiska i rozwoju, gdyż dzięki
tej działalności zdefiniowano po raz pierwszy współzależność pomiędzy prio-
rytetem zaspokojenia "podstawowych potrzeb" ludzi w zakresie pożywienia,
wody, schronienia a "zewnętrznymi ograniczeniami" zasobowymi środowiska
Ziemi dla utrzymania wzrostu.

Wkrótce po raz pierwszy zastosowano termin rozwój zrównoważony (su-

stainable development), chociaż nie upowszechnił się on tak szybko i w latach
70. używano częściej sformułowań „środowisko i rozwój”, „rozwój bez znisz-
czeń” i „rozwój współbrzmiący ze środowiskiem”. Próbowano wprowadzić
także termin "eco-development", oznaczający ekorozwój.

Warto w tym miejscu przypomnieć o polskim dorobku w dziedzinie teorii

i praktyki rozwoju zharmonizowanego z prawami przyrody. W latach 60-tych
prof. Walery Goetel sformułował koncepcję sozologii i sozotechniki jako
nauki i praktyki ochrony środowiska przyrodniczego. Jego idee, rewolucyjne
jak na tamte czasy, nie zostały jednak szeroko rozpowszechnione i dziś znaj-
dują terminologiczne odzwierciedlenie jedynie w nazwie map sozologicznych,
sporządzanych dla celów prawidłowej gospodarki i ochrony środowiska natu-
ralnego. Podstawą sozologii była idea ochrony wody, powietrza i gleby przed
zanieczyszczeniami. W tym celu należało prowadzić skuteczne, o szerokim
zakresie zabiegi techniczne, opierające się o podstawy naukowe. Sozologia,
jako dyscyplina nauki zajmowała się oceną jakości geograficznego środowiska
człowieka, rodzajami i przyczynami jego degradacji oraz sposobami poprawy.
Praktyczne działania ochronne były przedmiotem sozotechniki.

Debata środowiskowa początku lat 70. była też bodźcem dla konsolidacji

grupy wpływowych naukowców i przedstawicieli biznesu, która przyjęła, od
miejsca powstania, nazwę Klubu Rzymskiego. Pierwsze trzy raporty klubu:



„Granice wzrostu” (1972);



„Ludzkość w punkcie zwrotnym” (1974);



„Kształtowanie ładu międzynarodowego” (1976);

wywarły duży wpływ na formułowanie proekologicznego podejścia do

światowego systemu gospodarczego. Koncepcje zawarte w tych publikacjach
oddziaływały jednak przede wszystkim na środowiska akademickie, w mniej-
szym stopniu na polityczne, a w znikomym na elity ekonomiczne.

Konkluzją pierwszego z tych raportów była prognoza przewidująca kata-

strofę światowego systemu gospodarczego około 2020 roku w przypadku
braku radykalnych zmian dotychczasowego paradygmatu rozwoju. W latach
70. debata nad rozwojem zrównoważonym (ekorozwojem) koncentrowała się
jednak przede wszystkim na niekorzystnych oddziaływaniach rozwoju na
środowisko, a wpływ zdegradowanego środowiska na perspektywy rozwoju
był pomijany.

Częściowy przełom w kierunku drugiego z tych podejść stanowiła kon-

cepcja przyjęta w 1980 roku przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i
Jej Zasobów (IUCN) w Światowej strategii ochrony przyrody (1985). W do-
kumencie tym sformułowano także jedną z pierwszych definicji trwałego roz-
woju. Strategia ta stanowiła bardzo istotny postęp w integracji ochrony przy-
rody z koncepcjami rozwoju i należy ją uznać za jeden z bodźców do powoła-
nia Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju (WCED) Organizacji Narodów
Zjednoczonych, które miało miejsce w 1983 roku.

Działalność WCED doprowadziła w 1987 roku do opublikowania raportu

Nasza wspólna przyszłość, definiującego rozwój zrównoważony jako "rozwój
zgodny z potrzebami obecnych pokoleń, nie umniejszający możliwości przy-
szłych pokoleń do zaspokajania swoich potrzeb". Takie rozumienie rozwoju
zrównoważonego stało się dominujące w latach 90. Większość globalnych
inicjatyw w zakresie rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju) w kolejnych
dziesięciu latach wynikała z działań tej komisji, kierowanej przez byłą premier
Norwegii, Gro Harlem Brundtland.

Przełomowym krokiem w globalnej implementacji koncepcji rozwoju

zrównoważonego miała być konferencja Środowisko i rozwój, określana też
jako Szczyt Ziemi, zorganizowana przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu
1992 roku. Nazwa Szczyt Ziemi wynikała ze względu na liczbę uczestników –
116 głów państw, przedstawiciele 172 krajów, 28 000 delegatów, 9000 dzien-
nikarzy i 3000 akredytowanych reprezentacji organizacji pozarządowych. Na
konferencji tej przyjęto trzy dokumenty:


Deklarację z Rio w Sprawie Środowiska i Rozwoju,



Agendę 21,



Deklarację o Ochronie Lasów.

Główne z zasad zawartych w Deklaracji z Rio i Agendzie 21, które stały

się istotne dla kształtowania rozwoju, były następujące:



traktowanie środowiska jako nierozłącznej części procesów rozwojowych;



eliminowanie modeli produkcji i konsumpcji, zakłócających trwały i
zrównoważony rozwój;



umożliwienie swobodnego przepływu osiągnięć nauki i techniki, szcze-
gólnie nowych technologii i systemów organizacji;



umożliwienie dostępu obywateli do informacji o środowisku i możliwości
ich uczestnictwa w procesach podejmowania decyzji dotyczących środo-
wiska;



dostosowywanie prawnych standardów środowiska i ograniczeń w korzy-
staniu z niego do możliwości przyrodniczych i potrzeb rozwojowych;



prawna i finansowa odpowiedzialność za zanieczyszczanie i niszczenie
środowiska;



ciągła ocena oddziaływania na środowisko i powstrzymywanie się przed
realizacją działań, które mogą wywołać nieodwracalne zmiany w ekosys-
temach;



upowszechnienie zasady: "zanieczyszczający płaci" i "użytkownik zaso-
bów naturalnych płaci";



wykorzystanie lokalnej kultury i tożsamości mieszkańców w programo-
waniu rozwoju lokalnego;



zapewnienie równorzędności polityki ekologicznej, gospodarczej, spo-
łecznej w skali krajowej, regionalnej i lokalnej;



zintegrowanie polityki ekologicznej ze szczegółowymi politykami sekto-
rowymi (branżowymi);



uznanie międzypokoleniowej odpowiedzialności ekologicznej;



niepogarszanie przyrodniczych i społecznych wyznaczników jakości życia
w procesach organizacji życia społecznego.

Pomimo dużych nadziei związanych z efektami Konferencji w Rio i uzna-

nia, że może ona stać się początkiem nowej ery postindustrialnej (poprzemy-
słowej) oraz przyjęcia kwestii środowiskowych za priorytet działań na forum
międzynarodowym, krytyka jej ustaleń rozpoczęła się praktycznie wraz z za-
mknięciem obrad. Stało się oczywiste, iż system wolnego rynku, swobodnego
przepływu pieniądza, towarów i ludzi oraz współczesny system bankowy nie
są w stanie skutecznie rozwiązywać nabrzmiałych problemów ochrony środo-
wiska.

Wdrażanie zasad rozwoju zrównoważonego w skali światowej napotykało

na szereg trudności, co rzutowało na przebieg kolejnego Szczytu Ziemi – w
Johannesburgu (2002), mającym na celu podsumowanie osiągnięć w ciągu 10-
ciu lat po konferencji w Rio de Janeiro. Za przyczynę częściowego fiaska
globalnego wdrażania koncepcji rozwoju zrównoważonego uznać można
przede wszystkim brak politycznej woli przeprowadzenia pożądanych zmian
oraz precyzyjnych operacyjnych narzędzi ich realizacji, czego skutkiem jest
stałe powiększanie się różnic między krajami bogatymi a biednymi.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”?



Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego
przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?

Przesłanki wdrażania
Koncepcja rozwoju zrównoważonego uruchomiła szereg korzystnych pro-

cesów, głównie w wysoko rozwiniętych krajach zrzeszonych w Unii Europej-
skiej i pojedynczych państwach spoza Europy, np. w Japonii. Za przodujące
we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju uznawane są państwa skandy-
nawskie oraz Holandia, Niemcy i Austria. Zasady rozwoju zrównoważonego
wprowadzane są sukcesywnie do prawa Unii Europejskiej. W regulującym jej
funkcjonowanie Jednolitym Akcie Europejskim (Maastricht – 1992) określono
podstawy polityki ekologicznej Unii, jako "popieranie harmonijnego i zrów-
noważonego oraz trwałego i nieinflacyjnego rozwoju gospodarczego z posza-
nowaniem środowiska".

Zadania te potwierdzono i poszerzono w Traktacie Amsterdamskim z

1997 roku (obowiązującym od l maja 1999 roku), uznając postanowienia o
zrównoważonym rozwoju za zadanie całej Unii Europejskiej. Generalne cele
polityki unijnej zostały przełożone na bardziej szczegółowe ustalenia polityk
ekologicznych wspólnoty. W Programie Działań Środowiskowych Unii z 2001
roku, definiującym cele i główne priorytety polityki środowiskowej na kolejne
5-10 lat, jednym z czterech głównych obszarów priorytetowych jest "zrówno-
ważone użytkowanie zasobów naturalnych i zarządzanie zasobami".

Zasady rozwoju zrównoważonego są coraz częściej stosowane w prawie

międzynarodowym. Uwzględnienie reguł zrównoważonego rozwoju w doku-
mentach Unii Europejskiej zaowocowało opracowaniem szeregu metod wdra-
żania (operacjonalizacji) działań w tym zakresie, mających szczególne znacze-
nie dla realizacji założonej idei. Najważniejsze z tych metod to: Mnożnik 4
(1999), Mnożnik 10 (1993, 2000) i „Przestrzeń ekologiczna” (2000). Inicjaty-
wy te wywarły znaczący wpływ na politykę Unii Europejskiej w zakresie
rozwoju i ochrony środowiska, chociaż jak się wydaje, nadal brakuje spójnej
polityki oddzielającej zużycie zasobów od wzrostu ekonomicznego.

Europejska Sieć obszarów chronionych NATURA 2000 została powołana

do życia poprzez wydanie Dyrektywy 43/92/EEC z dnia 21 maja 1992 roku w
sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Podstawę
prawną dla tworzenia sieci NATURA 2000 stanowią Art. 3 i 10 wymienionej
Dyrektywy.

Celem Sieci NATURA 2000 jest ochrona różnorodności biologicznej w

krajach członkowskich Unii Europejskiej poprzez ochronę naturalnych ekosys-
temów oraz fauny i flory. Dyrektywa zakłada wyselekcjonowanie typów sie-

dlisk oraz gatunków, które będą przedmiotem szczególnego zainteresowania
ze względu na swoją rzadkość lub zagrożenie wyginięciem. Typy naturalnych
siedlisk, które miałyby być objęte ochroną, są wymienione w Aneksie I, nato-
miast gatunki fauny i flory uznane za przedmiot szczególnego zainteresowania
Unii – w Aneksie II. Kryteria, jakie powinny spełniać obszary przewidziane do
włączenia do sieci są wymienione w Aneksie III. Do sieci ekologicznej
NATURA 2000 zostaną włączone obszary chronione utworzone na podstawie
Dyrektywy 79/409/EWG z dn. 2 kwietnia 1979 r. o ochronie dzikich ptaków.
System NATURA 2000 będzie wdrożony także w Polsce.

Ewolucja koncepcji rozwoju zrównoważonego zmierza ku polepszeniu ja-

kości życia maksymalnie wysokiej liczby mieszkańców Ziemi, przy czym
jakość życia obejmuje nie tylko wymiar materialny (ekonomiczny), ale także
społeczny i duchowy, zawierając takie elementy, jak dostępność do edukacji,
służby zdrowia, wypoczynku i nieskrępowane możliwości zaspokajania po-
trzeb duchowych. Zaspokojenie potrzeb jednych nie może uszczuplać możli-
wości zaspokojenia potrzeb innych, w tym następnych pokoleń. Celem rozwo-
ju zrównoważonego jest też wyrównanie różnic rozwojowych, w tym re-
gionalnych, prowadzące do równości szans na poprawę jakości życia. Drogą
prowadzącą do tego celu jest prawidłowe ułożenie stosunku człowieka do
środowiska przyrodniczego.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego spowodowała znaczne zmiany w

podejściu naukowców, polityków i reprezentantów gospodarki do wzajemnych
relacji między rozwojem a środowiskiem przyrodniczym. Od początku krytyce
poddawano obowiązujące systemy ekonomiczne, których podstawowym błę-
dem, zarówno w teorii jak i praktyce, było traktowanie zasobów przyrodni-
czych jako kapitału "darmowego", skutkujące marginalnym uwzględnianiem
potrzeby oszczędnego zużywania i ochrony tych zasobów. Dołącza się do tego
krytyka ekonomii współczesnej jako zawężającej ujmowanie działalności
gospodarczej do zagadnień ilościowych, w oderwaniu od zagadnień społecz-
nych i ekologicznych. Dość powszechna staje się także opinia, że społeczeń-
stwo zdolne do przetrwania, nie może powstać w warunkach gospodarki opar-
tej wyłącznie na działaniu sił rynkowych, chociaż są one tak bardzo potrzebne
do podtrzymywania przedsiębiorczości i innowacyjności. Konieczność zmiany
paradygmatu rozwoju ekonomicznego wynika także z faktu, że dobrobyt,
szczególnie w krajach wysoko uprzemysłowionych, nie idzie już w parze ze
wzrostem gospodarczym, ale w coraz większym stopniu zależy od czynników
pozaekonomicznych.

Kolejny skutek implementacji zasad rozwoju zrównoważonego to wypra-

cowanie zasad rozwoju gospodarczego, uwzględniających rozważne i
oszczędne gospodarowanie zasobami środowiska. Oprócz umieszczania zasad
ekologicznych w politykach sektorowych państw i regionów, niezbędne stało
się dostosowanie ich do warunków regionalnych i lokalnych.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego ukierunkowała działania w sferze

polityki na dobro wspólne człowieka i przyrody oraz równoważenie potrzeb
materialnych i duchowych społeczeństwa, co wywołać może mniejszy nacisk
społeczny na produkcję i konsumpcję dóbr materialnych.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do
prawa Unii Europejskiej?



Co to jest „sieć Natura 2000”?

Wymiar praktyczny
Rozwój zrównoważony wyznacza nowe wartości, długofalowe cele strate-

giczne i nową metodologię rozwoju określając w następstwie ekologiczne
kryteria przekształceń przestrzeni. Zakłada się w nich, że w ciągłym i długo-
letnim procesie przekształceń strukturalnych będzie się urzeczywistniać roz-
wój trwały, stabilny i zrównoważony, który zaspokaja potrzeby obecnej gene-
racji i nie ogranicza przyszłym pokoleniom możliwości zaspokajania ich wła-
snych potrzeb. Do podstawowych reguł kształtowania rozwoju zrównoważo-
nego można zaliczyć całościowe i systemowe (holistyczne) oraz dynamiczne
ujmowanie zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych zachodzą-
cych w przestrzeni geograficznej, traktowanie środowiska człowieka jako
jedności i organicznej całości, która przekształca się w ciągłym procesie roz-
wojowym.

Przy szerokim pojmowaniu rozwoju zrównoważonego jest oczywiste, że

ochrona środowiska, rozumiana ogólnie jako wszystkie działania prowadzące
do powstrzymania degradacji i poprawy stanu (jakości) środowiska przyrodni-
czego jest pojęciem węższym niż rozwój zrównoważony, stanowi jego element
i obejmuje część metod służących jego osiąganiu.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego, jako reakcja na kryzys cywilizacyj-

ny, jest w pewnym sensie powrotem do sposobu rozwoju sprzed ery indu-
strialnej. Powrót ten nie może być jednak rozumiany bezpośrednio ze względu
na zupełnie inną sytuację świata niż to miało miejsce 300 lat temu lub dawniej
– kilkadziesiąt razy większą liczbę mieszkańców Ziemi i znaczący rozwój
techniki. Powrót ten należy rozumieć jako ponowne zbliżenie zasad rozwoju
społecznego i gospodarczego do praw przyrodniczych. Ogrom zmian poczy-
nionych w środowisku i mentalności ludzi w ostatnich trzech wiekach zwięk-
sza skalę trudności w dokonaniu takiej przemiany. Jednak procesy zachodzące
na naszych oczach, np. zastępowanie przepływów materiałowych przez prze-
pływy informacji, świadczą o tym, że istnieje szansa na taką transformację.
Być może właśnie informacja może w niedalekiej przyszłości stanie się sub-
stytutem deficytowych zasobów życia.

Ciągłe oddziaływania procesów rozwoju na środowisko przyrodnicze naka-

zuje integralne wkomponowanie uwarunkowań ekologicznych w ich kształto-
wanie. To systemowe ujęcie wyznacza miejsce środowiska przyrodniczego w
kształtowaniu rozwoju i przestrzennego zagospodarowania. Wyrazem tego jest :


przyjęcie założeń ekorozwoju jako jednego z podstawowych megatren-
dów kształtujących cywilizację XXI w.,



integralne ujęcie przestrzeni przyrodniczej współzależnie z przestrzenią
antropogenną jako podstawa kształtowania ekorozwoju,



analiza uwarunkowań przyrodniczych, interakcyjna z uwarunkowaniami
społecznymi, kulturowymi, ekonomicznymi i przestrzennymi,



wprowadzenie pojęcia ładu ekologicznego do systemu wartości i proce-
sów kształtowania przemian cywilizacyjnych,



wkomponowanie celów ekologicznych w system celów strategicznych
polityki kształtowania przestrzeni, a wynikających z nich kryteriów jako
jednego z głównych komponentów procedury informacyjno – decyzyjnej
regulującej całokształt procesów rozwoju i zagospodarowania przestrzenne-
go.

W ten sposób gospodarka przestrzenna może rozwijać podstawowe zasady

rozwoju zrównoważonego, w szczególności zaś te, które są niezbędne dla
zapewnienia bezpiecznej dla zdrowia i środowiska równowagi ekologicznej w
podstawowych ekosystemach, warunków odnowy sił człowieka, możliwości
dalszego rozwoju gospodarczego i wysokiej jakości krajobrazu. W sferze za-
gospodarowania przestrzennego cel ten można realizować przez :


powszechne i współzależne uwzględnianie uwarunkowań przyrodniczych
w planach zagospodarowania przestrzennego oraz w programach działań
władz publicznych,



promowanie ekologicznych kierunków i form w wybranych dziedzinach i
na wybranych obszarach (ekoturystyka, ekorolnictwo, ekoosadnictwo),



stopniowe rozszerzenie i utrwalenie dobrej kondycji ekologicznej obsza-
rów objętych ochroną prawną ze względu na walory przyrodnicze,



zahamowanie procesów degradacji, a następnie uzyskanie stopniowej
poprawy jakości środowiska na obszarach o najwyższej koncentracji źró-
deł zanieczyszczeń, a także – skuteczne przeciwdziałanie rozprzestrzenia-
niu się procesów degradacji środowiska na inne obszary.

Efekt kumulacji i skala naruszeń równowagi środowiska sprawiają, iż po-

prawa jego stanu wymaga intensywnych zabiegów. Dotyczy to rekultywacji
powierzchni ziemi, utylizacji lub neutralizacji nagromadzonych odpadów,
racjonalnego zagospodarowania skażonych gleb itp..

Polska posiada bardziej rozbudowany system ochrony przyrody niż

systemy działające w krajach Unii Europejskiej, przy czym koncepcja i stoso-
wane rozwiązania są tu odmienne niż w krajach Unii. Obowiązująca ustawa o
ochronie przyrody w nowoczesny sposób określa normy prawne, instytucje i

zasady ochrony przyrody. Utworzenie w Polsce, na mocy tej ustawy, Krajo-
wego systemu obszarów chronionych, obejmującego 30% powierzchni kraju,
wyprzedziło podobne projekty podjęte przez Unię Europejską i Radę Europy.

Następuje proces tworzenia sieci NATURA 2000 w Polsce, niezależnie od

rozwiązań w zakresie ochrony przyrody, ale w praktyce opierać się on będzie
na istniejących już obszarach chronionych. Włączenie do sieci NATURA 2000
nada tym obszarom status międzynarodowy. Włączenie części obszarów chro-
nionych Polski w tę sieć może spowodować polepszenie jakości ochrony i
zmniejszenie krajowych wydatków publicznych. Należy przewidywać objęcie
ok. 6 % powierzchni kraju siecią obszarów NATURA 2000 – koszty wpro-
wadzenia tej ochrony będą znaczne. Dla obszarów objętych siecią będą zapro-
ponowane alternatywne kierunki rozwoju gospodarczego, jak zrównoważona
turystyka, pro-ekologiczne leśnictwo, rolnictwo ekstensywne.

Należy wspomnieć o jeszcze jednej inicjatywie międzynarodowej, podjętej

w następstwie rozszerzania ekologicznych kryteriów przekształceń przestrzeni.
Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska opracowana została
w ramach europejskiego programu Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody
– IUCN. Była reakcją na wzrastający zanik gatunków i ostoi dzikiej przyrody,
mimo różnych krajowych i międzynarodowych działań na rzecz ich ochrony.
Chodziło więc o stworzenie wspólnej płaszczyzny dla integracji działań pro-
wadzących do zachowania różnorodności biologicznej danego obszaru, w
pewnych przypadkach – jej zwiększenia czy wręcz odtworzenia.

Podstawowym celem utworzenia tej sieci o zasięgu kontynentalnym było

zwiększenie skuteczności ochrony różnorodności biologicznej. Dla osiągnięcia
tego celu przygotowywano realizację wspólnej wizji sieci, polegającej na :


wyznaczeniu obszarów węzłowych obejmujących pełną reprezentację
typów zespołów przyrodniczych naturalnych i seminaturalnych, a nawet
antropogenicznych,



zapewnienie łączności przestrzennej i funkcjonalnej sieci przez wyzna-
czenie korytarzy ekologicznych,



ochrona procesów i więzi przyrodniczych integrujących system przyrod-
niczy,



ochrona ostoi i siedlisk warunkujących przetrwanie zdolnych do życia
populacji roślin i zwierząt,



ustanowienie stref buforowych, żeby osłaniać obszary o najwyższych
walorach przyrodniczych przed niekorzystnymi wpływami zewnętrznymi
przez tworzenie różnych reżimów ochrony,



renaturyzacja obszarów zniszczonych, tworzenie nowych siedlisk i uła-
twianie rozprzestrzeniania się organizmów,



poprawianie jakości środowiska przyrodniczego w obrębie sieci i jej oto-
czeniu,



integracja celów ochrony przyrody z innymi politykami branżowymi i
promocję rozwoju trwałego i zrównoważonego.

Do krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska proponowano włączyć

46 % powierzchni kraju. Sieć składałaby się z 78 obszarów węzłowych (30
% powierzchni kraju), połączonych siecią korytarzy ekologicznych (16 %).

Sieć ECONET – Polska posiadać miała obszary węzłowe, charakteryzują-

ce się wysokim stopniem różnorodności biologicznej i krajobrazowej, korzyst-
nymi uwarunkowaniami przestrzennymi dla zachowania siedlisk i ostoi gatun-
ków o znaczeniu krajowym lub europejskim. Najcenniejsze pod względem przy-
rodniczym fragmenty obszarów węzłowych wyodrębniono jako biocentra, które
stanowią np. parki narodowe, krajobrazowe, skupienia rezerwatów, ostoje przy-
rody o znaczeniu europejskim (program CORINE) czy ostoje ptaków. Więk-
szość tych obszarów poddana miała być wysokim reżimom ochrony prawnej.
Skuteczność ochrony miały zapewnić strefy buforowe wokół biocentrów.

Korytarze ekologiczne umożliwiać miały rozprzestrzenianie się gatun-

ków pomiędzy obszarami węzłowymi, rozciągając się wzdłuż dolin rzek lub
obszarów układających się w szersze pasma o znacznie mniejszej intensywno-
ści użytkowania niż tereny otaczające. Główne korytarze o randze międzyna-
rodowej związane miały być z dolinami głównych rzek Polski: Wisły, Odry
Bugu, Noteci, jak też łańcuchami górskimi oraz z pasmami łączącymi obszary
węzłowe w strefie pojezierzy.

Tworzenie jak najszerszych sieci obszarów chronionych było od lat 70-

tych tematem wielu inicjatyw zgłaszanych w środowiskach naukowych i eko-
logicznych. Projekt Sieci ECONET przewidywał powstanie spójnej sieci kory-
tarzy i obszarów chronionych w całej Europie. Jednak koncepcja ta była oparta
na tzw. „krajobrazowym podejściu do tworzenia korytarzy ekologicznych”.
Obecne poglądy polegają na podejściu „opartym o potrzeby gatunków”.

Propozycja sieci ECONET nie została przyjęta przez większość państw

Unii Europejskiej, choć spotkała się z przychylnym przyjęciem w krajach
Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce przychylnej atmosferze dla tej
inicjatywy, towarzyszyła powszechna świadomość kosztów, jakie wywołałaby
jej realizacja. Należy o niej wspomnieć, jako o dotychczas najbardziej rady-
kalnej koncepcji ochrony przestrzeni, wynikającej z zasad rozwoju zrównowa-
żonego, jaka dotyczyła obszaru Polski.

W kontekście doświadczeń z koncepcją ECONET, należy pozytywnie

ocenić tendencję w ochronie przyrody polegającą na stopniowym ograniczaniu
tempa tworzenia nowych obszarów chronionych na rzecz rozwoju takich form
ochrony przyrody, które nie powodują wyłączania obszarów z ich normalnego
wykorzystywania. Ochrona przyrody na tych obszarach winna polegać na
wprowadzaniu szczególnych instrumentów ekonomicznych, na ekologicznie
ukierunkowanych programach gospodarczych i programach polityki rolnej

oraz na tworzeniu zachęt do rozwoju ekstensywnego rolnictwa i łagodnych
ekologicznie form turystyki.

Na tym tle koncepcje rozwoju zrównoważonego zdominowane przez zbyt

silny komponent ochrony przyrody – posiadają małą atrakcyjność społeczną,
jak i niewielkie możliwości realizacji. Sprawy rozwoju (wejścia na drogę trwa-
łego wzrostu) stają się kluczowymi problemami do rozwiązania. Elementy
ochrony środowiska muszą zostać powiązane ze strategiami aktywnego rozwo-
ju społeczno-gospodarczego. Alternatywą tego może być bowiem utrata ich
społecznej atrakcyjności i akceptacji.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:



Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA
2000?



Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci ekolo-
gicznej ECONET-Polska?

BIBLIOGRAFIA

Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novak Zygmunt –
Architektura krajobrazu – PWN, Warszawa-Kraków 1979

Borsa Maciej, Buczek Grzegorz, Jaroszyński Krzysztof, Korzeń
Janusz, Lasocki Maciej, Świetlik Maciej, Szelińska Elżbieta –
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przepisy
– omówienia – komentarze – Urbanista, Warszawa 2003

Dąbrowski Leszek Teodozy – Projektowanie regionalne, regionalne
plany zagospodarowania przestrzennego – PWN, Warszawa 1977

Domański Ryszard – Gospodarka przestrzenna – Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2002

Domański Ryszard – Podstawy planowania przestrzennego – Państwo-
we Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Warszawa 1989

Domański Ryszard – Przestrzenna transformacja gospodarki – Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszaw 1977

ESPD, European Spatial Development Perspective, Towards Balan-
ced and Sustainable Development of the Territory of the European
Union – European Commission, 1999

Goryński Juliusz – Polityka przestrzenna – Państwowe Wydawnic-
two Ekonomiczne, Warszawa 1982

Kistowski Mariusz – Regionalny model zrównoważonego rozwoju i
ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw – Uni-
wersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-
Poznań 2003

10 Kołodziejski Jerzy – W sprawie nowego paradygmatu kształtowania

polskiej przestrzeni – PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warszawa 1997

11 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju – MP

nr 26 z 16 sierpnia 2001 r. poz. 502

12 Kulesza Michał – Administracyjno-prawne uwarunkowania polityki

przestrzennej – Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
1987

13 Lösch August – Gospodarka przestrzenna, teoria lokalizacji – Pań-

stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1961

14 Malisz Bolesław – Podstawy gospodarki i polityki przestrzennej –

Ossolineum 1984

15 Malisz Bolesław – Zarys teorii kształtowania układów osadniczych –

Arkady, Warszawa 1981

16 Mync Agnieszka – Dylematy polityki przestrzennego zagospodarowa-

nia kraju u progu XXI wieku – PAN Komitet Przestrzennego Zagospo-

darowania Kraju, Biuletyn zeszyt 178, red. Kukliński Antoni, Warsza-
wa 1997

17 Ostrowski Wacław – Zespoły zabytkowe a urbanistyka – Arkady,

Warszawa 1980

18 Otok Stanisław – Geografia społeczna – PWN Warszawa 1987
19 Pawłowska Krystyna, Słysz Krzysztof – Zagrożenia i ochrona przed

powodzią w planowaniu przestrzennym – Instytut Gospodarki Prze-
strzennej i Komunalnej o/Kraków, 2002

20 Polska Norma PN-B-01027 – Rysunek budowlany, oznaczenia graficz-

ne stosowane w projektach zagospodarowania działki lub terenu – Pol-
ski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2002

21 Polsko-Niemiecki Leksykon Pojęć Planistycznych – Akademie für

Raumforschung und Landesplannung, Hannover-Warszawa, 1995

22 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w

sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospoda-
rowania przestrzennego – Dziennik Ustaw Nr 164 z roku 2003, poz.
1587

23 Secomski Kazimierz – Ekonomika regionalna – Państwowe Wydawnic-

two Ekonomiczne, Warszawa 1982

24 Szponar Adolf – Fizjografia urbanistyczna – Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2003

25 Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity)
26 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

– Dz. U. z 17 września 2003 r.

27 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – prawo ochrony środowiska – Dz.

U. z 20 czerwca 2001 r.

28 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym – Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717

29 Zarycki Tomasz – Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski –

Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i
Lokalnego, Warszawa 1997

PYTANIA KONTROLNE

Pojęcie przestrzeni



Jakie jest znaczenie terminu „przestrzeń” w gospodarce przestrzennej oraz
jakie są różnice pomiędzy pojęciami „środowiska geograficznego” a „śro-
dowiska człowieka”?



Z czego wynikają zasadnicze konflikty występujące w procesie wykorzy-
stania przestrzeni?

Gospodarka przestrzenna jako działalność praktyczna:

Ry s hi st or y c z ny


Z czego wynika potrzeba świadomego gospodarowania przestrzenią?



Na jakich szczeblach gospodarowania istnieje konieczność świadomego
kształtowania przestrzeni?

Int e r dy sc y pl i na r ny c ha r a k t er g osp oda r k i pr z est r z e nne j


Jakie gałęzie nauki wniosły istotny wkład do dyscypliny gospodarki prze-
strzennej?



Czym zajmuje się ekologia?

Pr a k t y c z ny wy mi a r g osp oda r k i pr z e st rz e nne j


Co należy rozumieć pod pojęciem elementów biernych systemu gospo-
darki przestrzennej, a co pod pojęciem elementów czynnych?



Co oznacza gospodarka przestrzenna w wymiarze praktycznym oraz jakie
rodzaje działalności się na nią składają?

Gospodarka przestrzenna jako dyscyplina naukowa:

Pr z e st r z e ń w te or i i ek ono mi i


Na czym polega „jednopunktowy” charakter przestrzeni w teoriach nie-
których szkół ekonomicznych?



Z czego wynika konieczność uwzględniania w ekonomii czynnika prze-
strzeni?

Roz w ój t e or i i g o sp oda r k i pr z e st r ze nne j


O czym mówi koncepcja systemu osadniczego W. Christallera?



Jakie pojęcie stanowi sedno ogólnej teorii gospodarki przestrzennej A.
Löscha?

Re g i ona l i st y k a


Kiedy pojawiła się nowa dziedzina badań zwana „regionalistyką” i na
czym polegało jej znaczenie?



Czym zajmuje się i jakie cechy posiada współczesna regionalistyka?

Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe:

Śr od o wi s k o pr z y r od ni c z e


Co oznacza pojęcie „ekosystem” i jakie są jego części składowe?



Co oznacza termin „antropopresja”?



Co oznacza termin „ochrona środowiska” i czym różni się on od „ochrony
przyrody”?



Z jakich elementów składa się krajowy system obszarów chronionych?



Co oznacza termin „rekultywacja”?

Dz i e dz i c t wo k ul t ur owe


Co określa się mianem dziedzictwa kulturowego?



Jakie są stosowane formy ochrony zabytków?



W jaki sposób objęcie ochroną konserwatorską ogranicza prawa właści-
ciela obiektu?



Na czym polega ochrona czynna obiektu zabytkowego?

K r a j obr a z


Jakie są typy krajobrazu i czym się one charakteryzują?



Na czym polega „kształtowanie krajobrazu”?



Co to jest „wnętrze krajobrazowe” i z czego się ono składa?

Procesy rozwoju przestrzennego:

Ce c hy pr z e st r ze ni


Jakie cechy przestrzeni mają podstawowe znaczenie w gospodarce prze-
strzennej?



Na czym polega „opór przestrzeni”?



Z czego wynikają główne konflikty w gospodarowaniu przestrzenią?

St r uk t ur a pr z e st r z e ni


Co oznacza pojęcie „struktura przestrzenna” i jakie elementy składają się
na nią?



Czym różni się znaczenie terminów „struktura osadnicza” i „układ osad-
niczy”?



Co nazywamy „funkcjami miastotwórczymi”?

M e c ha ni z my r oz woj u pr z e st r z e nne g o


Czym różni się „aglomeracja” od „konurbacji”?



Na czym polega „zjawisko koncentracji” i są przyczyny jego występowania?



Na czym polega zjawisko „progów rozwoju”?



Na czym polega „falowy rozwój” przestrzenny miast?

Cywilizacja informacyjna:

G l oba l i z a c j a


Co jest głównym źródłem wzrostu efektywności we współczesnej global-
nej gospodarce?



Co oznacza pojęcie „potencjał ludzki”?

P ol a r y z a c j a


Na czym polega „polaryzacja rozwoju”?



Jakie jest znaczenie i skutki „metropolizacji” przestrzeni?



Jaka struktura przestrzenna sprzyja dyfuzji procesów rozwoju?

De c e nt r a l iz a c j a


Na czym polega „endogeniczny” model rozwoju?



Na czym polega znaczenie policentrycznej struktury przestrzennej?

Rozwój zrównoważony:



Jakich terminów używa się zamiennie do określenia „rozwój zrównowa-
żony”?



Kiedy można uznać, że rozwój ma charakter „zrównoważony” i „trwały”?

G e ne z a k onc e p c j i


Jaka była konkluzja pierwszego raportu „Klubu Rzymskiego”?



Jakie były podstawowe dokumenty „Szczytu Ziemi”, zorganizowanego
przez ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku?

Pr z e sł a nk i wdr a ż a ni a


W jakim zakresie zasady rozwoju zrównoważonego wprowadzone są do
prawa Unii Europejskiej?



Co to jest „sieć Natura 2000”?

W y mi a r pr a k t y cz ny


Jaki odsetek powierzchni Polski objęty będzie siecią obszarów NATURA
2000?



Czym różni się siecią obszarów NATURA 2000 od krajowej sieci ekolo-
gicznej ECONET-Polska?

NOTATKI

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Borsa M GOSPODARKA I POLITYKA PRZESTRZENNA cz 2
Gospodarka i polityka przestrzenna odp, Gospodarka przestrzenna - notatki, Gospodarka i polityka prz
Gospodarka przestrzenna Unii Europejskiej (ćwiczenia) - notatki, Gospodarka przestrzenna - notatki,
Gospodarka i polityka przestrzenna - notatki, Gospodarka przestrzenna - notatki, Gospodarka i polity
Gospodarka w ulu styropianowym cz 1
Nowe centra potęgi gospodarczej i politycznej
Nowe centra potęgi gospodarczej i politycznej, Bezpieczeństwo Narodowe, Międzynarodowe stosunki poli
Polityka gospodarcza polityka ekonomiczna
Procesy integracji gospodarczo politycznej
Zagospodarowanie i polityka przestrzenna
Wiszniowski,planowanie przestrzenne, Polityka przestrzenna
POLITYKA GOSPODARCZA I, Polityka gospodarcza-semestr VI

więcej podobnych podstron