„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Mirosław Worobik

Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
321[04].Z3.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

prof. dr hab. Jerzy Demetraki – Paleolog
dr inż. Krzysztof Olszewski

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł




Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 321[04].Z3.02,

„Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej”, zawartego w programie nauczania
dla zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

12

4.1.3. Ćwiczenia

12

4.1.4. Sprawdzian postępów

13

4.2. Postacie pszczół i ich funkcje w rodzinie

14

4.2.1. Materiał nauczania

14

4.2.2. Pytania sprawdzające

19

4.2.3. Ćwiczenia

20

4.2.4. Sprawdzian postępów

21

4.3. Porozumiewanie się pszczół

22

4.3.1. Materiał nauczania

22

4.3.2. Pytania sprawdzające

23

4.3.3. Ćwiczenia

23

4.3.4. Sprawdzian postępów

24

4.4. śycie rodziny pszczelej w ciągu roku

25

4.4.1. Materiał nauczania

25

4.4.2. Pytania sprawdzające

29

4.4.3. Ćwiczenia

29

4.4.4. Sprawdzian postępów

30

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

31

6. Literatura

35

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rodzinie pszczelej i jej

gnieździe, postaciach pszczół i ich funkcjach w rodzinie pszczelej, porozumiewaniu się
pszczół oraz życiu rodziny pszczelej w ciągu roku.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z3.02

Rozpoznawanie stanów

biologicznych rodziny pszczelej

321[04].Z3.03

Organizowanie wychowu matek

pszczelich

321[04].Z3.04

Prowadzenie prac związanych

z hodowlą pszczół

321[04].Z3.05

Identyfikowanie i zwalczanie

chorób pszczół

321[04].Z3

Chów i hodowla pszczół

321[04].Z3.01

Prowadzenie chowu pszczół

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

określać cechy gatunków i ras pszczół,

−

stosować poszczególne jednostki taksonomiczne,

−

rozróżniać poszczególne osobniki pszczół,

−

określać topografię ważniejszych narządów u pszczół,

−

charakteryzować rolę poszczególnych narządów zmysłu,

−

określać czynniki wpływające na rozwój pszczół,

−

analizować geograficzne rozmieszczenie pszczół,

−

stosować zasady postępowania w przypadku użądlenia przez pszczołę,

−

stosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach,

−

dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,

−

zastosować zasady ochrony środowiska,

−

dobierać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych
prac,

−

charakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,

−

określać wartość roślin pyłkodajnych,

−

określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić właściwości rodziny pszczelej,

−

scharakteryzować polimorfizm i zmienność u pszczół,

−

określić znaczenie poszczególnych komórek pszczelich,

−

określić układ zapasów i czerwiu w gnieździe pszczelim,

−

rozpoznać stan bezmateczności i osierocenia rodziny pszczelej,

−

określić okoliczności pojawiania się nowej matki w rodzinie pszczelej,

−

określić wartość użytkową poszczególnych rodzajów matek pszczelich,

−

scharakteryzować lot godowy matki pszczelej,

−

scharakteryzować proces składania jaj przez matki pszczele w różnym wieku,

−

wyjaśnić rolę substancji matecznej w życiu rodziny pszczelej,

−

określić warunki rozwoju i dojrzewania trutni,

−

scharakteryzować warunki dokonywania lotów przez trutnie,

−

scharakteryzować różne postacie pszczół i rodzaje wykonywanej pracy,

−

określić funkcje i warunki rozwoju pszczół robotnic,

−

scharakteryzować miejsca przebywania pszczół w gnieździe,

−

rozróżnić tańce pszczół,

−

określić warunki dobrego zimowania rodzin pszczelich,

−

scharakteryzować przebieg rozwoju rodziny pszczelej w okresie przedwiośnia i wiosny,

−

określić znaczenie wymiany pszczół zimujących na wiosnę,

−

określić wpływ dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej na produkcję miodu,

−

określić przyczyny nastroju rojowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzina pszczela i jej gniazdo

4.1.1. Materiał nauczania

Pszczoły miodne należą do owadów żyjących społecznie. U większości owadów

społecznych (osy, trzmiele, mrówki) pojedyncze samice opuszczają na zawsze społeczność
macierzystą, a po unasiennieniu przystępują w pojedynkę do zakładania nowych rodzin.
Wychowują one samodzielnie niedużą ilość samic, które pozostają przy matce i przyjmują na
siebie prace związane z wychowem następnych pokoleń. Karmią one i otaczają opieką
również matkę, która po ich wychowaniu ogranicza się już wyłącznie do składania jaj. Samice
troszczące się o matkę i potomstwo nie są zdolne do rozmnażania, gdyż ich narządy rozrodcze
są uwstecznione. Na początku formowania się gromady nie wychowuje ona samic
pełnowartościowych pod względem płciowym oraz samców. Staje się to możliwe dopiero
wówczas, gdy liczba osobników w gromadzie znacznie wzrośnie, gdy zbudują one
odpowiednio duże gniazdo i zapewnią obfity dopływ pożywienia.

Samice os, trzmieli czy mrówek w początkowym okresie swojego życia są zdolne do

pracy związanej z wychowem potomstwa, nie potrafią jednak zapewnić samodzielnie
przetrwania gatunku. Okres samodzielnego życia samicy jest pozostałością czasów, gdy
przodkowie owadów obecnie gromadnych żyli samotnie.

Rodzina pszczela pod pewnymi względami stoi niżej niż rodzina społecznych mrówek.

Pszczoły jednak o tyle wyprzedziły w procesie ewolucji inne owady żyjące społecznie, nie
występuje u nich krótki okres samodzielnego życia samicy. śaden osobnik rodziny pszczelej
nie może żyć w oderwaniu od społeczności. Pszczoła, która straci łączność ze swoją
rodziną, a nie przyłączy się do innej, zaprzestaje pracy i ginie. Toteż rozmnażanie rodzin
odbywa się u pszczół w sposób odmienny niż u pozostałych gatunków owadów żyjących
społecznie, a mianowicie przez podział rodziny, zwany rójką.

ś

ycie społeczne owadów wiąże się z daleko idącym podziałem pracy pomiędzy

osobnikami wchodzącymi w skład rodziny. W ślad za tym idzie zróżnicowanie budowy ciała
osobników przystosowanych do różnych prac. Oprócz dwóch postaci, jakie zwykle występują
u owadów żyjących samotnie, samic i samców, u owadów społecznych pojawia się jeszcze
inna postać. W skład rodziny pszczelej wchodzą trzy postaci pszczół: samica (matka), samiec
(truteń) i robotnica (rys. 1). Pszczoły robotnice są to samice o uwstecznionych narządach
rozrodczych, które tylko w wyjątkowych okolicznościach składają jaja, wyłącznie tylko
niezaplemnione, gdyż budowa ich ciała wyklucza kopulację.

Ciało robotnicy jest wyposażone w liczne narządy, których brak osobnikom zdolnym do

rozrodu; są to: gruczoły woskowe, gruczoły wytwarzające mleczko (gardzielowe), narządy,
które służą do zbierania i przenoszenia pyłku, ostrogi do wyrzucania obnóży z koszyczków
itp. Poza tym niektóre narządy, właściwe zarówno matkom jak i robotnicom, są wykształcone
w innym stopniu i w sposób odmienny. Pszczoły robotnice mają żuwaczki bez wcięcia,
dłuższy języczek, żądło wyposażone w liczne zadziory.

Pomiędzy osobnikami wchodzącymi w skład rodziny pszczelej, które pochodzą od tej

samej matki, występują drobne różnice. Niektóre z tych różnic uwarunkowane są genetycznie
(mieszańce różnych ras, linii, populacji). Szczególnie duże odchylenia występują w długości
języczka, użyłkowaniu skrzydeł i liczbie haczyków na tylnych skrzydłach. Innego rodzaju
wahania występują na skutek odmiennych warunków, w jakich wychowywały się pszczoły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Ś

rednie rozmiary i masa ciała robotnic oraz trutni wychowanych w różnych porach roku

wykazują pewne odchylenia. Jest to zmienność sezonowa.

a)

b)

c)

Rys. 1. Postacie pszczół: a) matka pszczela, b) pszczoła robotnica, c) truteń [wg Le Conte]

Szczególnie duże różnice zaznaczają się jednak między matkami. Przyczyniają się do

tego przede wszystkim: siła (liczebność) rodziny wychowującej matkę, jej skład (ilość
młodych pszczół karmicielek), stan pogody, obfitość pożytków (zwłaszcza pyłkowego),
liczba mateczników założonych przez rodzinęm, itp. Gdy wychów matki odbywa się w tak
zwanych matecznikach ratunkowych, szczególnie duże znaczenie ma wiek larwy. Ten
właśnie czynnik najczęściej bywa przyczyną pojawiania się źle rozwiniętych matek. Im
bardziej matka podobna jest do robotnicy, tym więcej ma ona cech właściwych robotnicom.
Tak na przykład matki mogą być wyposażone w koszyczki do zbioru pyłku, w gruczoły
woskowe, mogą mieć większą niż normalnie liczbę zadziorów na żądle, itp. Najważniejsze
jednak jest to, że zmianom ulegają również rozmiary jajników a więc i wartość użytkowa
takich niedorozwiniętych matek jest znacznie mniejsza.

Wśród trutni występują niekiedy osobniki karłowate, zwane przez pszczelarzy

półtrutniami. Trutnie takie wychowują się w rodzinach z matkami trutowymi; rozwijają się
one w komórkach pszczelich i karmione są pokarmem nieodpowiednim, przeznaczonym dla
robotnic.

Zmiany sezonowe w wielkości pszczół robotnic są przyczyną tego, że plastry budowane

w różnych porach roku mają nieco mniejsze lub większe komórki.

Warunkiem trwałego istnienia rodziny pszczelej jest zbudowanie przez nią

odpowiedniego gniazda. Zdarzają się niekiedy wypadki, że roje zakładają gniazda na wolnym
powietrzu, wśród gałęzi i liści, z reguły jednak pszczoły wyszukują w celu zbudowania
gniazda pomieszczenia osłonięte, zwłaszcza z góry i z boku. W warunkach naturalnych
pszczoły osiedlają się w dziuplach drzew, a w regionach bezleśnych we wnękach między
kamieniami.

U gatunków cerana, dorsata i mellifera budowę plastrów pszczoły zaczynają od pionowej

ś

ciany środkowej. Plaster mocowany jest do szerokiej, poziomej powierzchni (gruba gałąź,

wystająca skała, deska czy listewka), gdzie pierwsze komórki służą do przymocowania plastra
(rys. 2a). Typ konstrukcyji plastra pszczoły karłowatej i buszu jest zupełnie odmienny, niż
u innych gatunków pszczół. Pszczoła karłowata zakłada gniazdo na gałązkach krzewu lub
niewielkiego drzewa. Plaster otacza całkowicie gałązkę (rys. 2b). Rój rozpoczyna budowę
plastra poprzez obudowę gałązki sześciokątnymi komórkami promieniście ku górze, ku
dołowi i na boki. Pod gałązką (pod czapą) budowane są komórki poziome, a nie jak
u pszczoły miodnej lekko ku górze. U pszczoły buszu architektura gniazda jest niemal
identyczna jak u pszczoły karłowatej, z tą różnicą, że komórki w górnej części plastra
budowane są poziomo, lub nawet skierowane lekko do dołu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

a)

b)

c)

Rys. 2. Gniazdo pszczoły: a) olbrzymiej lub skalistej, b) karłowatej, c) miodnej lub wschodniej [wg Rutnera]

Do budowy nowych plastrów rodzina przystępuje tym chętniej, im więcej jest w niej

młodych, aktywnych pszczół, w których organizmie znajduje się nadmiar substancji
odżywczych nie wykorzystywanych przy karmieniu czerwiu. Poważnym bodźcem
skłaniającym pszczoły do budowania jest pusta przestrzeń w zajmowanym przez nie
pomieszczeniu. Duże jednak znaczenie ma położenie tej przestrzeni w stosunku do całości
gniazda. Najsłabszy wpływ wywiera wolne miejsce w dolnej części gniazda, silniejszy wolna
przestrzeń z boku gniazda a najsilniejszy bodziec do budowy to nie wypełnione miejsce
wewnątrz gniazda, w obrębie plastrów z czerwiem. Momentem sprzyjającym budowie jest
dość obfity pożytek nektarowy i pyłkowy. Im mniejsza jest powierzchnia plastrów o wolnych
komórkach, tym większe jest dążenie pszczół do budowy nowych plastrów. Brak matki
prawie zupełnie hamuje wytworzenie wosku, obniża go też rozwijający się nastrój rojowy.

Rozpoczęcie produkcji wosku przez rodzinę przejawia się tzw. pobielaniem plastrów.

Jeżeli w tym czasie rodziny pszczele nie mają miejsca na budowę nowych plastrów
magazynują część wydzielonego wosku w postaci grubościennych zaczątków komórek na
beleczkach ramek lub grubych mostków woskowych pomiędzy nimi. Część jednak
samorzutnie wydzielanego przez pszczoły wosku w tych wypadkach zawsze można znaleźć
na dnie ula, w postaci nie przerobionych łuseczek woskowych.

Pszczoły przystępujące do budowy skupiają się w wolnej przestrzeni gniazda w tzw. kłąb

budujący. W kłębie budującym znajdują się pszczoły przeważnie w wieku 10–15 dni, które
niedawno zakończyły czynność karmienia larw. W porze późniejszej, gdy możliwości pod
względem produkcji mleczka przewyższają znacznie zapotrzebowanie rodziny, do kłębu
budującego dołącza się coraz więcej pszczół w różnym wieku, od 2–3 do 40 dni. Młodsze
z tych pszczół są to robotnice, które nie będą produkowały mleczka, lecz od razu przystępują
do produkcji wosku, starsze zaś to pszczoły, które po wyjściu z komórek nie pełniły żadnych
z tych czynności, lecz gromadziły substancje odżywcze w ciele tłuszczowym.

Pszczoły w kłębie budującym sczepiają się w rodzaj łańcuszków zwisających festonami

od powały gniazda. Łączą się one w łańcuszki zahaczając się pazurkami przednich nóżek za
pazurki tylnych nóżek sąsiadek. Wytwarzanie wosku odbywa się kosztem substancji
odżywczych poprzednio już nagromadzonych w organizmie pszczoły oraz dzięki trwającemu
nadal obfitemu odżywianiu. Dlatego też w kłębie budującym prócz wiszących nieruchomo
pszczół produkujących wosk znajdują się zawsze inne jeszcze robotnice, których rola polega
na dostarczeniu pożywienia.

Wytwarzanie jednej serii łuseczek woskowych trwa około 38 godzin. Robotnica

z gotowymi łuseczkami tkwiącymi w kieszonkach woskowych odrywa się od łańcuszka,
skierowuje się na miejsce, gdzie odbywa się budowa plastra i bierze w niej udział. Wyjmuje
ona po kolei łuseczki z kieszonek na odwłoku, posługując się tylnymi nogami. Wbija ona
szczecinki szczoteczki znajdującej się na wewnętrznej stronie pięty w wystający z kieszonki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

brzeg łuseczki, wyciąga ją i podaje do żuwaczek (rys. 3a, b). Po ugnieceniu łuseczki
ż

uwaczkami przykleja grudkę woskową w odpowiednim miejscu budowanego plastra,

a następnie – również za pomocą żuwaczek – nadaje ściance komórki właściwy kształt
i odpowiednią grubość. Po zużyciu całego kompletu (4 pary łuseczek) robotnica powraca do
kłębu i znów zawisa w bezruchu.

a)

b)

Rys. 3. Pszczoła ugniatająca żuwaczkami: a) łuseczkę woskową wyjętą z kieszonki na brzusznej stronie

odwłoka, b) noga trzeciej pary z łuseczką woskową na szczoteczce [wg Casteela]

Proces wydzielania wosku przez pszczołę może powtarzać się w miarę potrzeby kilka

razy, po zaprzestaniu wytwarzania wosku gruczoły woskowe uwsteczniają się i po raz drugi
nie mogą już pełnić tych czynności.

Budując plastry pszczoły używają niekiedy prócz świeżo wydzielonego wosku również

i tego, który zastał zmagazynowany w gnieździe w postaci mostków, nadbudówek itp. Poza
tym używają one częściowo również wosku zbieranego z krawędzi komórek sąsiednich
plastrów. Dlatego też plaster budowany pomiędzy dwoma starymi, ciemnymi plastrami nigdy
nie jest tak biały jak budowany przez rój w nowym pomieszczeniu. Woskm z którego są
zbudowane brzegi komórek, na skutek zgniatania i stałego naprawiania ich stale przenoszony
jest z miejsca na miejsce.

Nowy plaster budują pszczoły poczynając od góry, wydłużając go ku dołowi

i rozszerzając na boki. (rys. 2c), Plaster pszczeli składa się ze środkowej ścianki
i umieszczonych na niej obustronnie sześciokątnych, poziomo położonych komórek. Wklęsłe
dno każdej komórki ma kształt trójkątnej piramidy, utworzonej przez trzy romby. Romby te
wchodzą w skład denek trzech komórek przeciwległych, znajdujących się po drugiej stronie
plastra. Każdy romb stanowi

1

/

3

denka przeciwległych komórek. Każda z sześciu bocznych

ś

cianek komórki stanowi jednocześnie ściankę jednej z przylegających do niej komórek.

Normalnie w plastrach pszczelich sześciokątne komórki są ustawione tak, że jedna para
równoległych ścianek ustawiona jest pionowo (rys. 4a, b, c).

Komórki plastrów leżą niezupełnie poziomo. Otwory ich w stosunku do dna są

przesunięte ku górze, co zapobiega wyciekaniu z nich niedojrzałego miodu, zgromadzenie
znacznych zapasów na małej przestrzeni a zarazem zwiększa wytrzymałość plastra (rys. 4a).
Ciężar miodu obciąża nie tylko ściany komórek, ale ich denka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

a)

b)

c)

.

Rys. 4. Budowa plastra pszczelego: a) przekrój podłużny, b) przekrój poprzeczny, c) dna [wg B. Mickiewicz]

Odległość między środkowymi ściankami zbudowanych obok siebie plastrów wynosi

35–38 mm. Grubość plastra w miejscach przeznaczonych do wychowu czerwiu waha się
w granicach 23–25 mm. Grubość plastrów, w których magazynowany jest miód waha się
w granicach od 35–50 a nawet 60 mm. Wolne przestrzenie pomiędzy plastrami, tak zwane
uliczki mają szerokość 12 mm. W górnej części plastrów komórki zapełniane miodem są
wydłużane tak, że szerokość uliczki zwęża się do 6 mm.

Na plastrach można rozróżnić komórki mniejsze o średnicy 5,2–5,7 mm i wysokości 10–13 mm

zwane pszczelimi oraz większe o średnicy 6,6–7,06 mm i wysokości 14–15 mm tzw. trutowe.
Komórki robocze służą do wychowu robotnic, magazynowania miodu i pyłku – pierzgi, trutowe
zaś do wychowu trutni i gromadzenia miodu, bardzo rzadko pyłku. W jednym decymetrze
kwadratowym mieści się czterysta komórek pszczelich.

W pewnych okresach pszczoły dobudowują do plastrów trzeci rodzaj komórek – mateczniki.

Przeznaczone są one do wychowu matek pszczelich. Zaczątek matecznika stanowi skierowana
otworem ku dołowi miseczka o średnicy 9 mm. W miarę wzrostu larwy, pszczoły wydłużają jej
ś

ciany do 20–25 mm, po czym zasklepiają matecznik. W przypadku straty matki zakładają tzw.

mateczniki ratunkowe, pszczoły przerabiają niektóre komórki z młodymi larwami robotnic na
tak zwane mateczniki ratunkowe. Zgryzają one przy tym częściowo sąsiednie komórki,
a ścianki komórki przeznaczonej na matecznik nadbudowują, skierowując jej otwór ku
dołowi. Charakterystyczną cechą, którą matecznik ratunkowy różni się od zwykłego jest to,
ż

e dno jego stanowi denko zwykłej komórki i że ma on kształt zakrzywiony. Przed rójką, czyli

naturalnym sposobem rozmnażania się pszczół, budują z reguły na bocznych oraz dolnych
krawędziach plastrów miseczki matecznikowe, po zaczerwieniu przez matkę noszą one nazwę
mateczników rojowych. W specyficznych warunkach pszczoły mogą budować mateczniki cichej
wymiany.

Pszczoły zagospodarowują gniazdo według określonego porządku. Środkowe plastry

przeznaczają do wychowu potomstwa. Powierzchnia zajęta na plastrach przez czerw zbliżona jest
kształtem do elipsy (w układzie przestrzennym tworzy on kulę). Od góry otoczony jest
wianuszkiem pierzgi a nad nią jak również po bokach i poniżej czerwiu pszczoły gromadzą miód.
Dążność pszczół do gromadzenia zapasów miodowych powyżej czerwiu oraz na skrajnych
plastrach, wykorzystuje się w gospodarce pasiecznej stosując nadstawki lub tworząc po bokach
bądź z tyłu gniazda tzw. miodnie.

Oprócz wosku pszczoły używają jeszcze innego materiału budowlanego – kitu

pszczelego (propolis). Pszczoły używają kitu przede wszystkim do powlekania ścian
zajmowanego przez nich pomieszczenia i zapełniania wszystkich wąskich szczelin, które nie
mogą służyć im jako wejścia. Niekiedy pszczoły posługują się kitem w celu zwężania zbyt
obszernych otworów wylotowych. Kitem pszczoły powlekają również trupy drobnych
zwierząt, które przypadkowo dostały się do ula i zostały tu zabite, np.: duże owady, myszy,
jaszczurki, ptaszki itp. Zapobiega to ich dalszemu rozkładowi i zatruwaniu powietrza w ulu.
Zupełnie inny charakter ma użycie kitu do powlekania komórek plastrów przy czyszczeniu
i polerowaniu ich przez pszczoły.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym pszczoły różnią się od innych owadów?
2. Jakie jest przeznaczenie plastrów pszczelich a jakie trutowych?
3. Co to jest matecznik?
4. Jaka jest różnica między matecznikiem ratunkowym, rojowym a z cichej wymiany?
5. Jak pszczoły zagospodarowują gniazdo?
6. Jak ułożony jest na plastrze czerw, pierzga i miód?
7. Ile komórek pszczelich a ile trutowych znajduje się na 1 dm² plastra (z obu stron)?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie gniazd różnych gatunków pszczół.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć foliogramy, rysunki i przeźrocza gniazd różnych gatunków pszczół,
2) narysować gniazda poszczególnych gatunków pszczół,
3) określić dla każdego gatunku pszczół charakterystyczne cechy w budowie, które należy

wpisać w tabeli,

Lp.

Gatunek pszczoły

Liczba plastrów

Miejsce zakładania

gniazd

Sposób mocowania plastra

1.

Pszczoła miodna

2.

Pszczoła wschodnia

3.

Pszczoła olbrzymia

4.

Pszczoła skalista

5.

Pszczoła karłowata

6.

Pszczoła buszu

4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

foliogramy,

−

rysunki i przeźrocza gniazd różnych gatunków pszczół,

−

rzutnik.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie komórek pszczelich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć plastry pszczele z komórkami dla robotnic oraz plastry trutowe, mateczniki,

zwracając uwagę na kształt dna komórki,

2) zmierzyć wielkość 10 komórek kolejno na plastrze trutowym i na plastrze pszczelim

i obliczyć średni wymiar 1 komórki (średnicy). Uzyskane dane zapisać,

3) narysować dno komórki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4) policzyć komórki przypadające na 1 dm² plastra pszczelego i na 1 dm² plastra trutowego,

wyniki zapisać,

5) obejrzeć i narysować mateczniki ratunkowe, mateczniki rojowe oraz mateczniki z cichej

wymiany z uwzględnieniem ich usytuowania na plastrze oraz zwrócić uwagę na ich
liczbę,

6) obejrzeć i narysować matecznik: niewygryziony, wygryziony oraz zgryziony,
7) obejrzeć i krótko opisać wygląd plastra dziewiczego, brązowego i ciemnego starego,
8) zmierzyć średnicę komórki w plastrze pszczelim dziewiczym i plastrze starym ciemnym

(średnia z 5 komórek na każdym plastrze), wyniki zapisać,

9) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wycinek (o powierzchni minimum 1 dm²) plastra pszczelego, trutowego i węzy,

−

plaster dziewiczy, jasnobrązowy i ciemny o nieprześwitujących dnach komórek,
z matecznikami rojowymi, ratunkowymi i miseczką matecznikową,

−

mateczniki przed wygryzieniem,

−

mateczniki wygryzione i zgryzione,

−

igły preparacyjne,

−

linijka,

−

suwmiarka.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać gniazdo pszczoły olbrzymiej?

2) określić charakterystyczne cechy w budowie gniazd poszczególnych

gatunków?

3) rozróżnić komórki trutowe i pszczele?

4) określić do czego służą komórki plastrów pszczelich i trutowych?

5) odróżnić matecznik zgryziony od wygryzionego?

6) określić ilość komórek pszczelich w 1 dm

2

?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

4.2. Postacie pszczół i ich funkcje w rodzinie

4.2.1. Materiał nauczania

Owady prowadzące społeczny tryb życia, do których należą pszczoły cechuje

wielopostaciowość (poliformizm) będąca wyrazem przystosowań osobników wchodzących
w ich skład do spełniania określonych zadań. U pszczół poza pełnosprawną samicą, czyli
matką i samcem, czyli trutniem, występuje samica o uwstecznionych narządach rozrodczych
zwana robotnicą. Rola i funkcje tych trzech postaci w społeczności (rodzinie) pszczelej są
ś

ciśle określone, uwarunkowane różnicami anatomicznymi i fizjologicznymi.

Matka

Matka pszczela (rys. 1a) jest największym osobnikiem w rodzinie pszczelej (długość

ciała – 20–25 mm, masa – 180–280 mg). Jej budowę zewnętrzną cechuje: stosunkowo krótki
języczek, bardzo wyraźne przewężenie między tułowiem a odwłokiem, który jest długi i ostro
zakończony, krótkie skrzydła, na nogach brak przystosowań do zbioru i przenoszenia pyłku.
Część kłująca żądła jest łukowato wygięta i ma mniejszą liczbę zadziorów (3 pary) niż
u robotnic. Najlepiej rozwiniętymi gruczołami u matki są gruczoły żuwaczkowe produkujące
substancję mateczną, zaś nie ma gruczołów woskowych oraz gruczołu zapachowego
(Nasonowa).

Podstawowym zadaniem matki jest zapewnienie ciągłości gatunku. Składa jaja, z których

mogą rozwijać się trzy postacie pszczół. W pełni sezonu dobowa nieśność matek waha
sięw granicach od 1300 do 3000 jaj, średnio – 2000 jaj w okresie intensywnego czerwienia.

W pewnych okolicznościach w gnieździe rodziny pszczelej mogą pojawić się matki

pszczele:

−

rojowe – wychowywana jest w mateczniku rojowym. Są dorodne i duże, a liczba rurek
jajnikowych w obu ich jajnikach może nawet przekraczać 350,

−

ratunkowe – wychowywana jest w mateczniku ratunkowym. Nie dorównują wartością
fizyczną matkom rojowym i matkom z cichej wymiany,

−

z cichej wymiany – wychowywana jest w mateczniku z cichej wymiany. Podobnie jak
matki rojowe są dorodne i duże, a liczba rurek jajnikowych w obu ich jajnikach może
nawet przekraczać 350.
Prawidłowe funkcjonowanie rodziny pszczelej uwarunkowane jest związkami

zapachowymi zawartymi w substancji matecznej oraz prawdopodobnie emitowanymi przez
gruczoły podskórne odwłoka matki, wydzieliny te zwane są feromonami. Dotychczas
zidentyfikowano dwa feromony: Feromon I zwany KOD i Feromon II nazywany KHD.
Wpływają one na skupianie się pszczół wokół matki, mobilizują je do pracy. Przeciwdziałają
zakładaniu mateczników i rozwojowi jajników u robotnic. Ponadto u młodych
nieunasienionych matek przyciągają trutnie w czasie lotów godowych oraz wpływają na
formowanie się grona rojowego. Główne składniki substancji matecznej to 10 węglowe
kwasy tłuszczowe: 9-oxedoc-2doc-enowy [9-ODA], 9-hydroksy-2doc-enowy [9-HDA],
10-hydroksy-(E)-dec-2-enowy [10-HDA] będące w proporcji 32:15:37. Trzy wymienione
kwasy to nielotne składniki substancji matecznej. W substancji matecznej występują także
alkohol homwanilinowy [HVA] i p-hydroksybenzoesan-metylu [HOB]. Są one wydzielane
w dużych ilościach tylko przez unasienione, czerwiące matki, a wiadomo, że takie matki są
atrakcyjne dla pszczół, co ułatwia ich poddawanie. Mieszanina ww. pięciu substancji jest
w USA produkowana jako syntetyczny hormon mateczny [9-ODA, 9-HDA, 10-HDA, HVA,
HOB]. Ponadto substancja mateczna zawiera aromaty – razem 50 substancji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Robotnice opiekujące się matką zlizują substancję mateczną z powierzchni jej ciała

i przekazują dalej przez dotykanie się czułkami, tak że feromony docierają do wszystkich
pszczół robotnic.

Matka jest najdłużej żyjącym osobnikiem w rodzinie pszczelej, przeciętnie żyje 3 lata,

a niekiedy nawet 5 lat.

Truteń

Truteń (rys. 1c) jest przysadzisty, długość jego ciała wynosi 15–17 mm, waży

200–300 mg. Charakterystycznymi cechami budowy trutnia są: duże oczy złożone, słabo
rozwinięty aparat gębowy, długie skrzydła, brak narządów do zbioru i przenoszenia pyłku
oraz aparatu żądłowego. Nie posiada gruczołów gardzielowych, woskowych ani zapachowego
(Nasonowa), zaś gruczoły ślinowe i żuwaczkowe ma słabo rozwinięte.

Rola trutni ogranicza się do unasiennienia młodych matek (po kopulacji giną). Podobnie

jak matka nie są zdolne do samodzielnego zdobywania pokarmu.

Trutnie nie są stałymi mieszkańcami ula. Pojawiają się w rodzinie w końcu kwietnia

i można spotkać je do końca sierpnia. Liczba ich w rodzinach waha się w szerokich granicach
od 650 do 4000. Liczba trutni w rodzinach zależy od liczby komórek trutowych w ulu, wieku
matki i siły rodziny. Przeciętnie żyją 54 dni. Po ustaniu obfitego pożytku, co ma zwykle
miejsce w drugiej połowie lipca, pszczoły nie dopuszczają samców do plastrów z miodem,
a następnie wyganiają je z gniazda. Jedynie w rodzinach, które nie mają matek mogą one
pozostać na zimę, lecz większość z nich ginie.

Loty godowe i unasienianie matki

Młoda matka jak również trutnie przez pierwsze dni życia nie wylatują z gniazda. Samce

przesiadują w najcieplejszej części gniazda, pszczoły podają im prawdopodobnie mieszaninę
nektaru i pyłku, którą również karmią matkę. Robotnice w stosunku do niej zachowują się
z pozoru nieprzychylnie, potrącają ją, szarpią jej nóżki i skrzydełka – takie traktowanie przy
jednoczesnym obfitym odżywianiu przysposabia ją do lotów, wpływa na przebieg procesu
dojrzewania matki.

Pierwszym lotem matki oraz trutni jest lot orientacyjny, wówczas zapoznają się

z położeniem i otoczeniem gniazda. Matka wykonuje go w wieku 5–6 dni, trutnie odbywają
ich kilka między 4 a 14 dniem życia. Z reguły w 2–3 dni po locie orientacyjnym samica
osiąga dojrzałość płciową i odbywa właściwy lot godowy, czyli weselny w trakcie, którego
kopuluje z samcem w powietrzu (rys. 5). Jeżeli w czasie pierwszego lotu jajowody jej
wypełnione zostaną zbyt małą ilością nasienia to w tym samym dniu lub w następnych
wylatuje w drugi a czasem i trzeci lot godowy. Przeciętnie kopulacja z 10 trutniami pozwala
jej na zgromadzenie odpowiedniej ilości nasienia, przy czym tylko 10% spermy przechodzi
do zbiorniczka nasiennego.

Trutnie po uzyskaniu dojrzałości płciowej, którą osiągają w wieku 12–16 dni, przystępują

do lotów w poszukiwaniu młodych matek. Zasięg ich dochodzi do 10–12 km a trwają one do
60 minut. Osobniki zdolne do unasiennienia matek zlatują się i krążą w określonych
miejscach. Nie ustalono dotąd, czym się kierują przy wyborze punktów gromadzenia się,
które mogą być stałe przez jeden a nawet kilka sezonów. Przypuszcza się, że miejsca te jak
również drogi prowadzące do nich naznaczają feromonem, którego woń jego przyciąga matki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

a)

b)

c)

Rys. 5. Lot godowy matki pszczelej: a) kopulacja matki z trutniem, b) oderwanie narządów rozrodczych,

c) odlatująca matka pszczela ze znamieniem [wg Le Conte]

Gdy matka zbliża się do miejsca gromadzenia się trutni te wyczuwają jej feromony nawet

z odległości 100 m.

Unasienianie matek odbywa się w obrębie miejsca gromadzenia się trutni. Badania

wykazały, że trutnie przestają się interesować matkami, które wylatują poza miejsce
gromadzenia.

Młode matki i trutnie odbywają loty przy ładnej, słonecznej pogodzie. Jeżeli matka

w czasie 3–4 tygodni po opuszczeniu matecznika nie zostanie unasienniona z powodu: braku
trutni, czy też lot nie odbędzie się z uwagi na złą pogodę lub wadę skrzydeł, staje się
niezdolna do odbycia lotu godowego. Samica taka może rozpocząć czerwienie, lecz składa
tylko jaja niezapłodnione, matki takie określa się trutowymi. Stara matka, u której wyczerpał
się zapas plemników w zbiorniczku nasiennym staje się matką strutniałą.

W rodzinie pszczelej jest z reguły jedna tylko unasienniona matka. Jednak od czasu do

czasu w niektórych rodzinach można spotkać dwie matki; prawie zawsze jest to matka
i córka. Gdy pszczoły zmieniają starzejącą się matkę, przy tak zwanej „cichej wymianie
matki" odciągają jeden, dwa mateczniki z cichej wymiany. Po wyjściu młodej matki pszczoły
nie zawsze od razu usuwają starą lub młoda nie zwracając uwagi na jej obecność dokonuje
lotów godowych, zostaje unasieniona i rozpoczyna składanie jaj. Stan taki może trwać przez
parę miesięcy, po czym stara matka ginie.

Czerwienie

Matka rozpoczyna składanie jaj (czerwienie) zazwyczaj na drugi, trzeci dzień po

zakończeniu lotów godowych. Składanie jaj odbywa się w sposób następujący: matka zagląda
do komórki a po stwierdzeniu, że nadaje się ona do złożenia jaja, wsuwa do niej koniec
odwłoka i cofając się na szeroko rozstawionych nogach opuszcza odwłok w głąb komórki, aż
do zetknięcia się z jej dnem (rys. 6). Intensywność czerwienia matek w różnych porach
sezonu zależna jest od obfitości pokarmu o dużej zawartości białka, a więc od ilości mleczka
podawanego matce przez otaczające ją pszczoły karmicielki (świta matki). W okresach, kiedy
czerwienie jest dla rodziny pszczelej niepotrzebne, matka odżywia się samym miodem. Tak
więc ilość składanych przez matkę jaj regulują robotnice przez zmiany w jej odżywianiu. Przy
zaczerwianiu plastra matka omija komórki o rozmiarach przejściowych (pomiędzy pszczelimi
a trutowymi), zbyt płytkie, zbyt głębokie, nieprawidłowego kształtu, zanieczyszczone, zajęte
przez czerw, pierzgę i miód. Zdarza się jednak, że matka składa po dwa jaja do jednej
komórki; nie jest to objawem wadliwości matki, lecz raczej jej dużej płodności i zbyt małej
powierzchni plastrów do zaczerwienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Rys. 6. Matka czerwiąca: a) składa jajo, b) ogląda komórkę [wg A. Demianowicz]

Na dobrych plastrach, nie zajętych częściowo przez pierzgę, jeżeli pszczoły mają gdzie

przenieść miód, młode matki czerwią bardzo regularnie, posuwając się na plastrze po spirali
i nie omijając prawie żadnej komórki. Jeżeli w sprzyjających warunkach czerw jest
nieregularny, jeśli pomiędzy czerwiem o zbliżonym wieku znajdują się komórki puste lub
z czerwiem w innym wieku, jest to dowodem wadliwości matki. Przyczyną może być
kalectwo matki, na przykład uszkodzenie stopy, czasem nawet tylko pazurka, uszkodzenie
czułków, itp.

Przyczyną rozstrzelenia czerwiu jest wiek matki. U matek starych pewien procent jaj jest

niezapłodniony ze względu na wyczerpujący się zapas plemników. Ponieważ jednak składają
one do komórek pszczelich jaja niezapłodnione, rozwijają się z nich wyłącznie trutnie.
Pszczoły odżywiają te larwy pokarmem właściwym dla czerwiu robotnic i z tego powodu
duży procent larw ginie. Ponieważ komórki pszczele są dla czerwiu trutowego nie dość
obszerne, te larwy, które pozostają przy życiu, po wyrośnięciu nie mieszczą się już
w komórkach, toteż pszczoły nadbudowują ich brzegi i zasklepiają następnie komórki bardzo
wypukłym wieczkiem. Czerw taki nosi nazwę czerwiu garbatego, trutnie zaś, które się z niego
wylęgają są znacznie mniejsze niż normalne, nazywane są półtrutniami.

Pszczoły robotnice

Robotnice (rys. 1b) są najmniejszymi osobnikami w rodzinie pszczelej (długość ciała

14-15 mm, masa około l00 mg). Wykonują one wszystkie prace związane z egzystencją
rodziny a więc budują i bronią gniazda, gromadzą pokarm, zajmują się wychowem czerwiu
oraz kierują działalnością matki. Aby mogły spełniać te funkcje mają: długie języczki,
urządzenia do zbioru i przenoszenia pyłku, w pełni wykształcone gruczoły wargi dolnej
(ślinowe), gardzielowe, woskowe i zapachowe.

Długość życia oraz liczebność robotnic w rodzinie na przestrzeni roku jest zróżnicowana.

Wiosną i latem pszczoły żyją przeciętnie 35 dni, zaś wygryzające się jesienią od 6 do 8
miesięcy, czyli do wiosny następnego roku. Najwięcej pszczół jest w rodzinie na początku
lata 40–50 tysięcy, w okresie jesienno-zimowym liczba ich spada do 15–20 tysięcy.

Czynności, jakie muszą być wykonywane w celu podtrzymania bytu rodziny i wydania

nowych rodzin są bardzo liczne i różnorodne a ilość robotnic potrzebna do wykonania
poszczególnych prac bardzo różna. W zasadzie każda robotnica jest zdolna do wykonania
każdej pracy z tym jednak zastrzeżeniem, że podjęcie niektórych z tych prac wymaga
osiągnięcia przez nie pewnego wieku lub określonego stanu fizjologicznego.

Praca pszczół robotnic

W początkowym okresie życia przez pierwsze 2–3 tygodnie młode robotnice wykonują

prace wewnątrz gniazda a zatem są pszczołami ulowymi (nielotnymi), dopiero po tym czasie
przystępują do prac w polu, czyli stają się pszczołami lotnymi (zbieraczkami).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Praca pszczół ulowych

Po wyjściu z komórki młode pszczoły oczyszczają całe ciało i w ciągu pierwszych trzech

dni przystępują do czyszczenia i polerowania komórek. Następną ich pracą jest dostarczanie
starszym larwom mieszaniny miodu lub nektaru z pyłkiem tzw. papki. Same również
spożywają znaczne ilości tego pokarmu, który powoduje (zwłaszcza pyłek) rozwój ich
gruczołów gardzielowych.

Począwszy od około 6 dnia życia, kiedy zaczynają funkcjonować ich gruczoły

gardzielowe pełnią rolę karmicielek, karmią młode larwy mleczkiem. Każde złożenie porcji
mleczka do komórki z larwą poprzedza dokładne jej badanie (czułkami). Ilość dostarczonego
larwom mleczka zależy od liczby karmicielek w rodzinie, im jest ich więcej tym obficiej
larwy karmione są mleczkiem. Podobnie długość okresu pełnienia funkcji karmicielki przez
robotnice uzależniony jest od ich liczby w stosunku do ilości wychowywanego czerwiu
w rodzinie. Wiosną, kiedy matka tempem czerwienia wyprzedza liczbę karmicielek (na jedną
karmicielkę przypada około 5 larw), funkcję tę pełnią do 25 dnia życia. W miarę wzrostu ich
liczby w rodzinie czynność ta ulega skróceniu, latem karmicielkami są do 13 dnia życia.

Zadaniem młodych pszczół poza dostarczaniem pokarmu larwom, jest utrzymanie

właściwej temperatury w gnieździe, koniecznej dla prawidłowego rozwoju czerwiu.
Najwyższą i najbardziej stałą temperaturę 34–35°C utrzymują w części gniazda zajętej przez
czerw otwarty, a w zajętej przez czerw zasklepiony o 3–4°C niższą.

W 9–10 dniu pszczoła po raz pierwszy opuszcza ul i wychodzi na pierwszy oblot tzw.

przegrę młodej pszczoły. Pozbywa się wtedy kału nagromadzonego w jelicie prostym.
W czasie pierwszego lotu młoda pszczoła lata przez pewien czas zwrócona stale głową
w kierunku przedniej ściany ula, zataczając coraz szersze półkola. Młoda pszczoła
zapamiętuje przy tym wygląd i położenie ula.

Po ukończeniu prac związanych z karmieniem młodszych larw pszczoły zajmują się

wydzielaniem wosku, budową plastrów, ubijaniem pyłku, przyjmowaniem od pszczół lotnych
przynoszonego przez nie nektaru, mieszaniem go śliną, zasklepianiem komórek z miodem
i czerwiem, czyszczeniem denek komórek itp.

W miejscu budowy plastra tworzą grono w skład, którego poza woszczarkami wchodzą

pszczoły w wieku od 2 do 30 dni, młodsze dostarczają pokarm woszczarkom, zaś starsze
budują plaster. Wypacanie wosku odbywa się w temperaturze 32–34°C. Wypływa on przez
kanaliki gruczołów i zastyga na powierzchni lusterek w postaci łuseczek. Proces wydzielania
jednej serii łuseczek woskowych trwa od 24 do 36 godzin, i powtarza się kilka razy.
U pszczół w wieku około 18 dni gruczoły woskowe zanikają.

Rozwój jak również funkcjonowanie gruczołów woskowych uwarunkowane jest obfitym

odżywianiem się robotnic zarówno miodem jak i pyłkiem. Na wyprodukowanie 1 kg wosku
pszczoły zużywają około 3,6 kg miodu.

Te z robotnic, które nie uczestniczą przy budowie plastrów, zasklepiają komórki

z czerwiem, usuwają odpadki z gniazda, czyszczą jego ściany. W czasie upałów oraz dużego
dopływu nektaru do gniazda wentylują je przez intensywne poruszanie skrzydełkami.

Pod koniec trzeciego tygodnia życia robotnice stają się strażniczkami, bronią dostępu do

gniazda. Liczba oraz czujność strażniczek uzależniona jest od intensywności dopływu
pokarmu. Podczas obfitego pożytku wszystkie pszczoły przynoszące nektar bądź pyłek są
wpuszczane do gniazda. Przy słabym pożytku lub jego braku pszczoły przed wejściem do
gniazda są poddawane kontroli. Strażniczki dotykają je czułkami, obce rozpoznają po zapachu
i charakterystycznym zachowaniu – kluczące loty przed wylotem. Strażniczki w pobliżu
gniazda wykonują krótkie loty, są one najbardziej skłonne do żądlenia, ich agresywność
związana jest z pełnioną funkcją. śądląc, cały aparat żądłowy pozostawiają w ciele ofiary,
wydziela on feromon alarmowy, który pobudza inne pszczoły do ataku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Praca pszczół lotnych

Zadaniem pszczół lotnych jest dostarczanie do ula pokarmu a więc nektaru lub spadzi,

pyłku, wody oraz substancji smolistych i żywicznych wchodzących w skład kitu, czyli
propolisu. Zasięg lotu zbieraczek uzależniony jest od atrakcyjności wziątku, warunków
pogodowych i potrzeb rodziny, może on dochodzić nawet do 7 km. Natomiast liczba
wykonywanych lotów zależy od odległości pożytku od gniazda i jego obfitości, przeciętnie w
ciągu dnia odbywają od 7 do 13 lotów, maksymalnie 27. Dzięki dobrze rozwiniętemu
zmysłowi czasu zbieraczki, wylatują po wziątek w godzinach intensywnego nektarowania
bądź pylenia roślin, przy czym cechuje je przywiązanie do kwitnącej rośliny (wierność
kwiatowa).

Zbieraczki wylatujące po pyłek gromadzą zapas pokarmu miodu w wolu, który

wykorzystują pracując w polu oraz używają go do zlepiania ziaren pyłku w trakcie
formowania obnóża. Masa i wielkość przynoszonych przez zbieraczki obnóży zależy od
rozmiarów ziaren pyłku i jego obfitości (zasobności). Przeciętnie para obnóży waży od 12 do
20 mg, a na ich zbiór pszczoła poświęca od kilkunastu do kilkudziesięciu minut.

Zbierany nektar lub spadź pszczoły gromadzą w wolu miodowym. Wielkość

dostarczanych przez nie ładunków płynnego pokarmu uzależniona jest od obfitości pożytku
oraz jego odległości od gniazda, Przy dobrym wziątku masa przynoszonego ładunku (nektaru)
wynosi 20–40 mg. Maksymalnie wole robotnicy może pomieścić 70 mg nektaru. Liczba
lotów zbieraczek uzależniona jest głównie od odległości do źródła pożytku.

Wodę do ula dostarczają pszczoły lotne w różnym wieku. Największe zapotrzebowanie

na wodę rodzina wykazuje wczesną wiosną. Pszczoły zużywają ją do rozrzedzania
podawanego larwom miodu z pierzgą. Latem wykorzystywana jest do obniżania temperatury
w gnieździe. Robotnice przynoszą po 25–50 mg wody, nie składają jej do komórek, lecz
przetrzymują w wolu, jest ona stopniowo odbierana od nich przez pszczoły ulowe.

Zbiorem substancji smolistych i żywicznych z roślin zajmuje się grupa najstarszych

robotnic. Podobnie jak pyłek przynoszą je w koszyczkach.

Zaprezentowany rodzaj prac wykonywanych przez robotnice w zależności od ich wieku

ulega zakłóceniu w rodzinach o zachwianym stosunku pszczół ulowych do lotnych. Jeżeli
rodzina składa się głównie z młodych robotnic czas wykonywania następujących po sobie
czynności ulega skróceniu, tak że w wieku 1–2 tygodni przystępują do pracy w terenie.
Natomiast w rodzinach złożonych ze starszych pszczół okres pełnienia kolejnych funkcji
ulega znacznemu wydłużeniu, w wieku ponad 4 tygodni mogą być karmicielkami larw.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest skład osobniczy rodziny pszczelej?
2. Co to jest polimorfizm i jak wygląda on u pszczoły miodnej?
3. Jaką rolę pełni matka pszczela i truteń w rodzinie pszczelej?
4. W jakim wieku osiągają dojrzałość matki a w jakim trutnie?
5. W jakich warunkach następuje unasienienie matki pszczelej i jak przebiega czerwienie?
6. Jakie są właściwości substancji matecznej i jakie są drogi jej oddziaływania?
7. Od czego zależy liczba trutni w rodzinie pszczelej?
8. Dlaczego pszczoły nie przetrzymują trutni w ciągu całego roku?
9. Jakie prace wykonują pszczoły ulowe?
10. Kiedy pszczoła staje się zbieraczką?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozróżnianie postaci pszczół.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) umieścić na wspólnej płytce woskowej trzy postacie pszczół (matkę, robotnicę, trutnia),
2) przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej,
3) ustawić płytkę wraz z pszczołami na stoliku mikroskopu stereoskopowego i oglądać

w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu,

4) porównać wielkość, proporcję długości do szerokości ciała oraz długość skrzydeł matki,

robotnicy i trutnia,

5) narysować trzy postacie pszczół, zachowując na rysunku proporcje długości i szerokości

ciała oraz rozmiary skrzydeł,

6) nanieść obok rysunku skalę wielkości,
7) objaśnić rysunek.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zakonserwowane lub świeże trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),

−

mikroskop stereoskopowy,

−

szpilki entomologiczne,

−

płytka woskowa.

Ćwiczenie 2

Porównanie wyglądu zewnętrznego matki pszczelej, robotnicy i trutnia na podstawie

głowy i odnóży.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ułożyć oderwane głowy (matki, robotnicy i trutnia) na szkiełku przedmiotowym,
2) obserwować za pomocą małego powiększenia mikroskopu stereoskopowego w świetle

odbitym,

3) narysować głowy: matki, robotnicy i trutnia, zaznaczając zaobserwowane szczegóły

budowy (wielkość oczu złożonych, położenie przyoczek, umiejscowienie czułków oraz
narządy gębowe),

4) oderwać z jednej strony ciała odnóża matce, robotnicy i trutniowi,
5) ułożyć oddzielnie na szkiełku przedmiotowym,
6) opisać szkiełka z odnóżami ułożonymi w kolejności wypreparowania, od I do III (matka,

robotnica, truteń),

7) zwrócić szczególną uwagę na odnóża robotnicy,
8) porównać nogi I, II i III pary robotnicy z nogami matki i trutnia,
9) narysować fragmenty nóg wyróżniające się odmiennością budowy (aparat do czyszczenia

czułków, ostroga, koszyczek, szczoteczki),

10) opisać rysunek,
11) objaśnić rysunki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zakonserwowane lub świeże trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),

−

mikroskop stereoskopowy,

−

szkiełka przedmiotowe,

−

pęsety.

Ćwiczenie 3

Rozpoznawanie pszczół karmicielek, strażniczek i zbieraczek

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) otworzyć ulik obserwacyjny ustawiony na pasieczysku,
2) obserwować zachowanie matki przez okres 20 minut. Policzyć pszczoły tworzące świtę

matki,

3) narysować matkę pszczelą wraz ze świtą,
4) obserwować jedną komórkę z odkrytym czerwiem przez 30 minut, zaznaczając jej

położenie ołówkiem woskowym na szybie ulika obserwacyjnego,

5) policzyć ile razy larwa będzie odwiedzana przez pszczoły karmicielki,
6) obserwować oczko i mostek wylotowy ula przez okres 10 minut. Zwróć uwagę na

kontakt pszczół powracających do ula z pszczołami przebywającymi na mostku lub
oczku ula,

7) obserwować pszczoły na kwiatach i poidle. Zwróć uwagę jak wygląda praca pszczół

zbierających nektar, wodę a jak pyłek,

8) przedstawić spostrzeżenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą umieszczony na pasieczysku,

–

ołówek woskowy,

–

poidło,

–

poletka z roślinami miododajnymi i pyłkodajnymi.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać postacie pszczół?

2) podać różnice między trzema postaciami pszczół na podstawie

budowy morfologicznej?

3) określić rolę matki pszczelej?

4) scharakteryzować warunki unasieniania matek pszczelich?

5) wymienić właściwości substancji matecznej?

6) rozpoznać karmicielki i strażniczki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.3. Porozumiewanie się pszczół

4.3.1. Materiał nauczania

Przepływ informacji w rodzinie pszczelej odbywa się za pomocą specjalnych sygnałów.

Motorem podejmowanych działań są podniety: zapachowe, dźwiękowe, dotykowe oraz
wzrokowe. Jednym ze sposobów porozumiewania się pszczół są tzw. tańce. Źródłem
bodźców w tańcach są pszczoły poruszające się w charakterystyczny sposób na plastrze.

Pszczoły zbieraczki do pracy w polu wzywane są przez pszczoły zwiadowczynie

wykonujące tańce werbunkowe. Pszczoła zwiadowczyni, która natrafiła na obfite źródło
nektaru lub pyłku, po powrocie do ula informuje o tym w specjalny sposób pszczoły
znajdujące się w ulu. We wszystkich wypadkach informacje o tym, na jaką roślinę należy
lecieć, pszczoły werbowane uzyskują przez obwąchiwanie tancerki, której owłosione ciało
jest przesiąknięte aromatem kwiatów, na jakich przebywała przed chwilą. Jeśli chodzi
o werbowanie pszczół do zbioru nektaru, większe jeszcze znaczenie ma to, że przed
rozpoczęciem tańca pszczoła rozdaje otaczającym ją pszczołom przyniesiony z pola nektar.

Jeżeli źródło pożytku leży w bezpośredniej bliskości ula, pszczoła werbowniczka

wykonuje tak zwany taniec okręcany (rys. 7a). Biegnie ona po niedużej przestrzeni plastra
naokoło jednej komórki, zataczając krąg albo dwa w prawo lub lewo; w pewnym momencie
obraca się i biegnie w przeciwnym kierunku. Cechą charakterystyczną tego tańca jest to, iż
pszczoła zatacza przynajmniej jedno zamknięte koło. Taniec ten powiadamia pszczoły, że
ź

ródło pożytku znajduje się w odległości nie większej niż 20–30 m od ula. Taniec okręcany

nie informuje o tym, w jakim kierunku należy szukać pożytku. Jeżeli pożytek leży nieco dalej
zachowanie się pszczoły jest inne, taniec przybiera charakter sierpowatego. Brak jest w nim
elementu koła a przebiegany przez pszczołę tor ma kształt wygiętej ósemki. Oś ósemki
wskazuje kierunek, w którym zwerbowane pszczoły mają szukać źródła pożytku.

a)

b)

Rys. 7. Tańce pszczół: a) okrężny, b) wywijany [wg Frisch]

W przypadku, gdy odległość od ula do roślin pożytkowych przekracza 50 m,

werbowniczka przebiegając po torach wewnętrznych wykonuje charakterystyczne ruchy
(wywijanie) odwłokiem (rys. 7b). W miarę zwiększania się odległości częstotliwość ruchów
odwłoka wzrasta, a jednocześnie wewnętrzne ramiona pętli ósemkowatego toru coraz bardziej
zbliżają się do siebie. Jeżeli odległość między ulem a źródłem pożytku wynosi około
100 m i więcej, to ramiona pętli ósemkowatego toru pokrywają się zupełnie. Taniec taki
określa się jako taniec „wywijany". Werbowniczka biegając po plastrze zatacza półkole
w jedną stronę, następnie po linii prostej wraca do punktu wyjścia, wywijając przy tym
odwłokiem, wykonuje półkole w przeciwną stronę, znów przebiega tor prosty itd. Tempo
tańca informuje o odległości, w jakiej znajduje się źródło pożytku. Tak, np.: gdy znajduje się
ono w odległości około 100 m, tancerka przebiega po prostej potrząsając odwłokiem około
10 razy w ciągu 15 sekund. Przy odległości około 3 km powtarza ten bieg tylko 2 razy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

w ciągu 15 sekund. Kąt między osią tańca a pionem odpowiada kątowi między linią kierunku
lotu na pożytek a linią przeprowadzoną od ula do położenia słońca. Światło odbijające się od
bezchmurnego nieba jest spolaryzowane, a oko złożone pszczoły ma zdolność rozróżniania
stopnia spolaryzowania światła. Toteż, jeżeli część nieba jest wolna od chmur, informacja co
do kierunku lotu nie traci swego znaczenia nawet wówczas gdy słońce jest przysłonięte
chmurami.

Innym tańcem werbunkowym jest taniec alarmowy, wykonywany przez pszczoły

strażniczki. Taniec ten mobilizuje inne pszczoły do pilnowania wylotu lub atakowania wroga.
Tańcząca pszczoła strażniczka biega szybko po plastrze, potrącając napotkane pszczoły głową
i czułkami. W tańcu tym pszczoły poruszają się na plastrach po torach zygzakowatych,
wężowatych lub spiralnych.

Zanim rodzina wyda rój, grupa pszczół zwanych wywiadowczyniami poszukuje w terenie

miejsc nadających się do założenia nowego gniazda. O lokalizacji tych miejsc powiadamiają
pszczoły w gnieździe tańcami wywijanymi, które wykonują przez kilka godzin a nawet parę
dni. Tuż przed wyjściem roju wywiadowczynie tańczą taniec furkoczący – kierując się do
wylotu poruszają intensywnie skrzydełkami, które wydają charakterystyczny furkot. Tańczą
go do czasu opuszczenia macierzaka przez rój. Ponownie wykonują taniec furkoczący po
przybyciu do nowej siedziby.

Taniec czyszczący i masażowy jest specyficznym zachowaniem się pszczół, pobudzają

inne do czyszczenia lub masowania ciała żuwaczkami lub języczkiem.

W tańcu radości (grzbietowo-brzuszna wibracja odwłoka) robotnice w charakterystyczny

sposób potrząsają odwłokami. Towarzyszą one: wygryzaniu się młodej matki z matecznika,
składaniu jaj przez matkę do miseczek matecznikowych, przygotowywaniu młodej matki do
lotu godowego.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest mowa pszczół i jakie spełnia ona zadania w rodzinie pszczelej?
2. W jaki sposób pszczoły porozumiewają się?
3. Jakie czynniki decydują o orientacji pszczół?
4. W jaki sposób pszczoły zwiadowczynie informują zbieraczki o miejscu występowania

pożytku nektarowego, pyłkowego i wody?

5. Jakie znasz rodzaje tańców i w jaki sposób one są wykonywane?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie tańców wykonywanych przez pszczoły w zależności od położenia

słońca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1 l wody,
2) ustawić przed ulikiem obserwacyjnym w odległości 10 metrów talerz z syropem,
3) oznakować o godzinie 8.00 pszczoły pobierające syrop czerwonym markerem,
4) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się

pierwszej oznaczonej pszczoły,

5) śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

6) obserwować zachowanie oznaczonej pszczoły na plastrze oraz pszczół w jej sąsiedztwie,
7) sporządzić rysunek przedstawiający zachowanie oznaczonej pszczoły względem komórek

i zachowaniu się pszczół w sąsiedztwie,

8) oznakować o godzinie 14.00 pszczoły pobierające syrop markerem żółtym,
9) wykonać polecenia od punktu 4 do 7,
10) objaśnić rysunek.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

produkty do sporządzenia syropu (0,5 kg cukru i 1 l wody),

−

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,

−

talerzyk deserowy,

−

czerwony i żółty marker (bezwonny).

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie tańców wykonywanych przez pszczoły w zależności od oddalenia

pożytku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1 l wody,
2) ustawić za ulikiem obserwacyjnym w odległościach 20 i 300 metrów talerzyki z syropem,
3) oznakować pszczoły pobierające syrop z talerzyka oddalonego 20 m białym markerem

oraz czerwonym markerem pszczoły na talerzyku oddalonym 300 m,

4) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się

pierwszych oznaczonych pszczół,

5) śledzić drogę oznaczonych pszczół na plaster,
6) obserwować zachowanie oznaczonych pszczół na plastrze oraz pszczół w ich sąsiedztwie,
7) sporządzić rysunek przedstawiający zachowanie oznaczonych pszczół względem

komórek i zachowanie się pszczół w sąsiedztwie,

8) objaśnić rysunek.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

produkty do sporządzenia syropu (0,5 kg cukru i 1 l wody),

–

ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,

–

talerzyki deserowe,

–

biały i czerwony marker (bezwonny).

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować taniec werbunkowy?

2) wymienić tańce wykonywane przez pszczoły?

3) rozpoznać taniec wywijany, okrężny i sierpowaty?

4) narysować na plastrze linię ul – słońce?

5) określić na podstawie rodzaju tańca odległość źródła pożytku od ula?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.4. śycie rodziny pszczelej w ciągu roku

4.4.1. Materiał nauczania

Aktywność pszczół na przestrzeni roku podporządkowana jest długości dnia oraz

warunkom klimatyczno-pożytkowym głównie temperaturze powietrza i okresowi kwitnienia
roślin pożytkowych. Poczynając od przedwiośnia w życiu rodziny można wyróżnić
następujące okresy.

−

odnawiania się składu,

−

wzrastania siły i rójki,

−

pożytku głównego,

−

zmniejszania się siły i odnawiania jej składu,

−

przygotowania do zimowli i zimowli.

Okres odnawiania się składu rodziny

Rozpoczyna się w momencie dokonania przez rodzinę właściwego oblotu wiosennego

w czasie, którego pszczoły wydalają nagromadzony kał w jelicie grubym i zapoznają się
z położeniem gniazda. Ma to miejsce na przedwiośniu, gdy temperatura powietrza utrzymuje
się w granicach 10–12°C. Po oblocie oczyszczającym temperatura w centrum gniazda ustala
się na poziomie 34–35°C i matka rozpoczyna systematyczne składanie jaj. W ciepłe dni
pszczoły wylatują po wodę, z początkiem kwitnienia pierwszych roślin pożytkowych,
przystępują do zbioru pyłku i nektaru. W okresie tym następuje wymiana pszczół, zimujące
stopniowo giną a ich miejsce zajmują młode. Odmładzanie się składu rodziny uwarunkowane
jest:

−

zasobnością

gniazda

w

pokarm,

zwłaszcza

pyłkowy

gwarantujący

rozwój

i funkcjonowanie gruczołów gardzielowych karmicielek młodych larw,

−

dopływem wody koniecznej do sporządzania papki miodowo-pyłkowej podawanej
starszym larwom,

−

odpowiednią wielkością gniazda, tak dostosowaną do siły rodziny by pszczoły mogły
ogrzać wychowywany czerw.

Wiosną jest przewaga pszczół ulowych nawet 80%, potem rodzina dochodzi do stadium

roboczego 65% lotnych pszczół. Sterowanie proporcją lotnych do ulowych to jedno
z najważniejszych zadań pszczelarza.

Okres wzrastania siły i rójka

Pod wpływem wydłużania się dnia i dopływu pokarmu do gniazda intensywność

czerwienia matki wzrasta, z czasem przybywa pszczół w rodzinie. Na przełomie maja
i czerwca rodziny osiągają dojrzałość biologiczną, wykazując pęd do rójki to jest naturalnego
sposobu rozmnażania się pszczół.

Rójka jest następstwem:

−

nadmiaru mleczka pszczelego w rodzinie spowodowanego nadwyżką karmicielek
w stosunku do liczby młodych larw,

−

pojawienia się w rodzinie trutówek anatomicznych czyli młodych pszczół, u których pod
wpływem obfitego odżywiania się mleczkiem pszczelim nastąpił częściowy rozwój
jajników. Ich bezczynne przesiadywanie na plastrach utrudnia wentylację w gnieździe,
a w konsekwencji wzrasta stężenie CO

2

oddziaływujące ujemnie na aktywność pszczół,

−

zakłócenia przepływu substancji matecznej wywołanego zbyt dużą liczbą pszczół
w rodzinie, bezczynnością trutówek, bądź jej niedoborem z uwagi na stary wiek matki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

−

ciasnoty w gnieździe zwłaszcza w okresach upałów, stanowiącej obronę rodziny przed
przegrzaniem czerwiu,

−

niekorzystnego układu warunków przyrodniczo-pożytkowych, np. lata o dobrym pożytku
rozwojowym po którym występuje słaby wziątek czy też w czasie głównego pożytku
panują warunki niesprzyjające nektarowaniu roślin,

−

zbyt dużego zagęszczenia rodzin na danym obszarze,

−

uwarunkowań genetycznych np. pszczoła kraińska odznacza się większą rojliwością
w porównaniu z pszczołą kaukaską.
Pierwszymi objawem świadczącymi o zbliżającym się nastroju rojowy jest przystąpienie

pszczół do budowy komórek trutowych i wychowywania trutni.

Za początek nastroju rojowego przyjmuje się pojawienie w rodzinie zaczerwionych

miseczek matecznikowych. Pszczoły zmuszają matkę do ich zaczerwienia, po czym poddają
ją „kuracji odchudzającej” i swoistego rodzaju treningowi w celu przygotowania jej do lotu
rojowego (przerwanie karmienia matki mleczkiem powoduje zmniejszenie jajników
i przerwanie ich funkcjonowania, co wpływa na zmniejszenie masy ciała matki
i przywróceniu jej zdolności do lotu).

Na siedem dni przed wygryzieniem się młodej matki, czyli po zasklepieniu pierwszego

matecznika, macierzak opuszcza pierwszy rój zwany pierwakiem. W skład jego wchodzą
młode pszczoły między innymi trutówki anatomiczne oraz stara matka, która wylatuje
w momencie gdy gniazdo opuszcza największa liczba pszczół,

W macierzaku, pierwsza wygryziona matka dąży do zażądlenia pozostałych matek

w mateczniku. Jeżeli rodzina jest w silnym nastroju rojowym i są dobre warunki pogodowe,
pszczoły nie dopuszczają do zniszczenia pozostałych mateczników, wówczas około 9 dnia po
wyjściu pierwaka macierzak opuszcza drugi rój (drużak), po 3 dniach trzeci (trzeciak)
a w następnych dniach 4 (czwartak) i 5 (piątak).

Przeważnie rodziny roją się między godziną 9 a 13 z tym, że roje z matkami

unasienionymi wychodzą w godzinach przedpołudniowych, zaś z nieunasienionymi około
południa. W skład rojów z matkami nieunasienionymi (których może być kilka w roju) a więc
drużaków i następnych wchodzą również trutnie.

Okres pożytku głównego

Jest to czas kwitnienia najważniejszych roślin miododajnych. W przeciętnych warunkach

pożytkowych Polski rozpoczyna się 15–25 czerwca a kończy 10–15 lipca. Na obszarach
zasobnych w późniejsze atrakcyjne pożytki początek pożytku głównego poprzedza zwykle
okres rójek. Ilość pszczół lotnych wylatujących do pracy w pole jest najważniejszym
z czynników związanych bezpośrednio z wpływem na zbiór rodziny pszczelej. Duża ilość
pszczół lotnych ma największe znaczenie w okresie pożytku, toteż rodziny pszczele, które
wyhodują na ten okres możliwie dużą ilość zbieraczek oraz zapewnią taką ilość czerwiu
i pszczół nielotnych w gnieździe, aby uzupełniały w największych rozmiarach ubytek pszczół
lotnych w czasie głównego pożytku.

Okres ten charakteryzuje wzmożony dopływ nektaru do gniazda, spadek czerwienia

matki, przemijanie nastrojów rojowych, wzmożona wentylacja gniazda, spadek zawartości
dwutlenku węgla w gnieździe. Wskutek wytężonej pracy ilość pszczół lotnych
wymierających w ciągu dnia znacznie przewyższa ilość młodych wygryzających się
z komórek, toteż w okresie głównego pożytku rodziny pszczele stopniowo słabną.

Czas pożytku głównego odznacza się intensywną pracą pszczół – budują plastry, znoszą

nektar i pyłek. Dążą do zgromadzenia jak największych ilości pokarmu, zwłaszcza miodu.
Rodziny dziko żyjące zbierają go z przeznaczeniem na zimowe zapasy a zatem w naturalnych
warunkach, jest to czas przygotowania się pszczół do nadchodzącej zimy. Nastawienie rodzin

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

na gromadzenie pożywienia prowadzi do ograniczenia matki w czerwieniu, ponieważ
większość plastrów pszczoły zalewają nakropem.

Okres zmniejszania się siły i odnawiania składu rodziny

Po pożytku głównym następuje spadek siły rodziny, bowiem wytężona praca pszczół

w czasie jego trwania wpływa na skracanie długości życia pokolenia uczestniczącego
w zbiorach miodu, zaś młodych pszczół przybywa niewiele z uwagi na ograniczone
czerwienie matki w poprzednim okresie. W rodzinie ubywa również trutni, które po ustaniu
obfitego wziątku są stopniowo wypędzane z gniazda przez pszczoły.

Pojawienie się w tym czasie choćby niewielkiego pożytku pobudza matkę do

intensywniejszego składania jaj. Pszczoły z nich wygryzające się zajmą miejsce tych, które
uczestniczyły w zbiorach miodu. Ich znaczny procent, zwłaszcza pszczół z jaj złożonych
w okresie od połowy lipca do końca sierpnia wejdzie w skład zimującej rodziny. Pszczoły te
spożywają znaczne ilości pierzgi, jednak ich gruczoły gardzielowe ani woskowe nie
podejmują funkcji wydzielniczych, a niewykorzystane substancje odżywcze gromadzą w ciele
tłuszczowym. Małe zaangażowanie do prac w gnieździe jak i poza nim czyni je pokoleniem
długowiecznym, żyjącym aż do wiosny przyszłego sezonu.

Rys. 8. Ułożenie kłębu zimowego [wg W. Ostrowska]

Długowieczność pszczół w dużym stopniu uzależniona jest od ich zaangażowania

w procesie karmienia larw. Im mniejsza liczba larw przypada na jedną pszczołę tym okres
ż

ycia jest dłuższy.

Zapewnienie rodzinom w okresie odmładzania się jej składu umiarkowanego wziątku

nektarowego i pyłkowego wzmaga czerwienie matki, a w konsekwencji gwarantuje dużą siłę
i prawidłowy skład zimującej rodzinie.

Okres przygotowania i przebieg zimowli

Przed nastaniem jesiennych chłodów, pszczoły uszczelniają gniazdo kitem. Na początku

września matka z reguły przerywa czerwienie. Z chwilą wygryzienia się ostatnich młodych
pszczół temperatura w gnieździe obniża się do około 20°C. Loty pszczół stopniowo ustają,
jedynie w ciepłe, słoneczne dni wylatują by wydalić kał.

Po dokonaniu ostatniego oblotu jesiennego nastaje okres spoczynku zimowego pszczół.

Stopniowy spadek temperatury na zewnątrz gniazda wywołuje skupianie się pszczół, a przy
temperaturze 6–8°C zawiązują kłąb zimowy. Ma on kształt nieregularnie kulisty i z reguły
usytuowany jest w dolnej części gniazda na przeciw wylotu (rys. 8). Nie stanowi on jednolitej
masy, lecz poprzecinany jest plastrami. Ponieważ dolne partie plastrów przy wylocie są puste
– bez pokarmu, pszczoły w części kłębu uformowanej na nich skupiają się w uliczkach jak
również wchodzą do pustych komórek.

W górnej części kłębu położonej na wypełnionych zapasami plastrach pszczoły gromadzą

się w uliczkach. Wewnątrz kłębu, w jego centrum przebywa matka z najmłodszymi
pszczołami obsiadającymi stosunkowo luźno plastry, panuje tu najwyższa temperatura,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

w okresie bezczerwiowym rzędu 20–30°C, zaś w czasie wychowania czerwiu wzrasta do
29–36°C. Powierzchnię kłębu – jego otoczkę grubości od 2,5 do 7,0 cm tworzą najstarsze
silnie stłoczone pszczoły. Utrzymują one temperaturę w otoczce na poziomie 10–15°C. Jeżeli
na powierzchni kłębu ciepłota pszczół obniża się do około 10°C przechodzą one do środka
a ich miejsce zajmują inne. Między centrum a otoczką kłębu przebywa najwięcej pszczół,
w przestrzeni tej temperatura oscyluje w granicach od 20 do 25°C. Układ temperatury
w kłębie uzależniony jest od warunków termicznych panujących na zewnątrz gniazda (ryc. 9).

Rys. 9. Układ temperatur wewnątrz ula i w kłębie pszczół zimujących przy różnych temperaturach

zewnętrznych powietrza [wg A. Bildela]

Silna koncentracja pszczół w kłębie utrudnia wymianę powietrza co prowadzi do wzrostu

stężenia CO

2

do 4–5% kosztem tlenu, którego zawartość obniża się do 17–18%. Podniesiony

poziom CO

2

przyczynia się do ograniczenia aktywności życiowej pszczół. Zapotrzebowanie

na pokarm w rodzinie spada do minimum koniecznego do wytworzenia odpowiedniej ilości
energii cieplnej. Jak podaje literatura w miarę zużywania się zapasów kłąb przesuwa się
stopniowo do góry a następnie ku tyłowi gniazda. Korzystając z korzystnych zmian
temperatury otoczenia kłąb poszerza swoje pierwotne terytorium w proporcjach
odpowiadających zmianom temperatury otoczenia. Ważne jest zatem odpowiednie
rozmieszczenie pokarmu na plastrach (rys. 10a, b).

a)

b)

Rys. 10. Prawidłowy układ zapasów w gnieździe o: a) przy zabudowie ciepłej, b).przy zabudowie zimnej

[wg W. Ostrowska]

Przedzielenie zapasów pustymi plastrami może doprowadzić do podziału kłębu jak

również spowodować osypywanie się pszczół z głodu zwłaszcza w okresach silnych mrozów.
Zimujące pszczoły nie wydalają kału. Gromadzi się on w jelicie prostym, które dzięki
znacznej rozciągliwości może pomieścić do 40 mg kału. Powiększanie się mas kałowych
w jelitach pod koniec zimowli przyczynia się do wzrostu temperatury w centrum kłębu do
trzydziestu paru stopni.

Wysoka temperatura, wydłużanie się dnia i podawanie matce mleczka pobudza ją do

wznowienia składania jaj. Początkowo czerwi bardzo ostrożnie, składa jaja na niewielkiej
powierzchni (1–2 dm

2

), po czym odczekuje do czasu wygryzienia się młodych pszczół

i zaczerwia nową powierzchnię. Zapewnienie odpowiedniej temperatury i żywienie larw
znacznie zwiększa zużycie pokarmu w rodzinie. Odsklepiony miód wchłania parę wodną

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

wydzielaną przez organizmy pszczół a tym samym nadaje się do sporządzania papki
miodowo-pyłkowej dla larw. Z chwilą dokonania pierwszego oblotu wiosennego kończy się
okres zimowli pszczół.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie okresy można wyróżnić w życiu rodziny pszczelej?
2. Jakie warunki wpływają na odmładzanie się składu rodziny pszczelej?
3. Jaka jest różnica między nastrojem rojowym a rójką?
4. Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu nastroju rojowemu w rodzinie pszczelej?
5. Kiedy pierwszy rój opuszcza gniazdo?
6. Jaka jest struktura rodziny pszczelej w okresie kończącego się głównego pożytku?
7. Jakie warunki decydują o dobrej zimowli rodzin pszczelich?
8. Jakie warstwy wyróżniamy w kłębie zimującej rodziny i w której przebywa matka

pszczela?

9. Dlaczego w okresie zimy pszczoły przejawiają małą aktywność życiową?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ocenianie stanu rodziny pszczelej po zimowli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeprowadzić przegląd gdy temperatura otoczenia wynosi 10–12

°

C a pszczoły dokonują

oblotu,

2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) określić i zanotować warunki pogodowe podczas przeglądu: zachmurzenie, temperatura

powietrza,

4) określić intensywność lotów pszczół, licząc pszczoły powracające do ula w ciągu

1 minuty,

5) wyjąć kolejno plastry z gniazda rodziny pszczelej, zwracając szczególną uwagę na:

a) powierzchnię pokarmu (dm²),
b) powierzchnię czerwiu (dm²),
c) obecność jaj,
d) ocenę plastrów (czyste czy zabrudzone kałem),

6) dokonać oględzin dna ula:

a) ocenić liczbę pszczół padłych,
b) określić po odsklepach na dennicy miejsce usytuowania kłębu,
c) zwrócić uwagę na ślady kału na dnie, szczególnie w okolicy otworu wylotowego,

7) narysować usytuowanie kłębu zimujących rodzin,
8) zanotować zdobyte informacje,
9) opisać stan rodziny pszczelej po zimowli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

rodzina pszczela,

–

dłuto pasieczne,

–

podkurzacz,

–

strój pasieczny,

–

termometr,

–

szczoteczka.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie nastroju rojowego w rodzinie pszczelej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
2) wyjąć kolejno plastry z gniazda rodziny pszczelej, zwracając szczególną uwagę na:

a) obecność mateczników rojowych,
b) powierzchnię czerwiu krytego i otwartego,
c) obecność i jakość matki,
d) ilość i miejsce przebywania trutni,

3) narysować usytuowanie mateczników rojowych na plastrze,
4) zanotować zdobyte informacje,
5) scharakteryzować rodzinę w nastroju rojowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

rodzina pszczela w nastroju rojowym,

–

dłuto pasieczne,

–

podkurzacz,

–

strój pasieczny,

–

szczoteczka.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wskazać miejsce zakładania mateczników rojowych na plastrze?

2) zdefiniować pojęcia nastroju rojowego i rójki?

3) określić ilość zakładanych mateczników ratunkowych?

4) rozpoznać objawy pobielania plastrów?

6) określić obecność matki pszczelej w rodzinie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1

1. Działające przez dłuższy czas nie sprzyjające warunki środowiska są powodem wyjścia

roju
a) pierwaka.
b) śpiewaka.
c) nędzaka.
d) zbiorowego.

2. Rysunek przedstawia

a) matkę pszczelą.
b) trutnia.
c) pszczołę robotnicę.
d) trutówkę.

3. Czerwiem określamy

a) wszystkie stadia rozwoju pszczół, łącznie z jajami.
b) wszystkie stadia rozwoju pszczół bez jaj.
c) niezasklepione stadia rozwojowe pszczół.
d) zasklepione stadia rozwojowe pszczół.

4. Nowa młoda matka nie pojawi się, gdy

a) pszczoły chcą się roić
b) zginie stara matka.
c) pszczoły chcą wymienić matkę.
d) strutnieje stara matka.

5. Czerw pszczeli zwarty i równomiernie koliście rozłożony na plastrze jest dowodem, że

w rodzinie jest
a) matka trutowa.
b) ułomna matka pszczela.
c) znajdują się trutówki anatomiczne.
d) znajduje się normalna, zdrowa matka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

6. W stanie osierocenia rodziny pszczelej pojawią się

a) trutówki fizjologiczne.
b) matka trutowa.
c) matka ratunkowa.
d) matka z cichej wymiany.

7. Pierwszy lot matki pszczelej jest lotem orientacyjnym. Matka wylatuje na niewielką

odległość, lata dookoła i zapoznaje się z położeniem ula. Loty orientacyjne trwają
a) 5–15 minut.
b) 20–30 minut.
c) 35–45 minut.
d) 50–70 minut.

8. Matka nieunasieniona zatraca pobudliwość płciową i zaczyna składać jaja niezapłodnione

po
a) 2 tygodniach.
b) 4 tygodniach.
c) 6 tygodniach.
d) 8 tygodniach.

9. Matka oznaczona literą b zajmuje się

a) sprawdzeniem komórki.
b) szlifowaniem komórki.
c) pobieraniem miodu.
d) składaniem jaja.

10. U matki powyżej 3 lat ilość substancji matecznej jej maleje do

a) 88%.
b) 75%.
c) 65%.
d) 55%.

11. Liczba trutni w rodzinach zależy od

a) liczby komórek trutowych.
b) tegorocznych matek pszczelich.
c) słabych rodzin pszczelich.
d) ilości zapasu pokarmu.

12. Po jakim czasie od wygryzienia trutnie po raz pierwszy opuszczają gniazdo

a) po 5 dniach.
b) po tygodniu.
c) po 10 dniach.
d) po dwóch tygodniach.

13. Karmicielki karmią mleczkiem pszczelim larwy

a) 3 dniowe.
b) 4 dniowe
c) 5 dniowe.
d) 6 dniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

14. Przegra to

a) pierwszy lot w życiu pszczoły.
b) pierwszy wiosenny oblot pszczół.
c) pierwszy lot trutnia.
d) lot orientacyjny matki pszczelej.

15. Ostatnią pracą pszczoły ulowej jest

a) przynoszenie kitu.
b) zbiór pyłku.
c) obrona gniazda.
d) budowa plastrów.

16. Pszczoła na rysunku obok wykonuje taniec

a) okrężny.
b) sierpowaty.
c) rojowy.
d) alarmowy.

17. Na rysunku przedstawiono gniazdo pszczoły

a) miodnej.
b) wschodniej.
c) olbrzymiej.
d) karłowatej.

18. Pojawienie się wiosną czerwiu trutowego jest pierwszym przejawem

a) nastroju do wypacania wosku.
b) dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej.
c) pobielania plastrów.
d) pojawienia się trutówek.

19. Pień, z którego wyszedł rój, nazywa się

a) pierwakiem.
b) macierzakiem.
c) drużakiem.
d) pierwakiem śpiewakiem.

20. Charakterystycznym objawem okresu bezpożytkowego jest

a) rabunek.
b) przegra.
c) rójka.
d) budowa plastrów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie stanów biologicznych rodziny pszczelej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

6. LITERATURA

1. Bornus L. (red.): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989
2. Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989
3. Prabucki J. (red.): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
4. Skowronek W.: Pszczelnictwo, Puławy 2001

Czasopisma:
–

Pszczelarstwo

–

Pszczelarz Polski

–

Pasieka

–

Przegląd Pszczelarski