Microsoft Word - 7DAF675.doc

Fobia szkolna – definicja i istota

Objawy fobii szkolnej

Przyczyny fobii szkolnej

Fobia szkolna a wagary

Fobia szkolna a rodzice

Konsekwencje fobii szkolnej

Fobia szkolna – profilaktyka, pomoc i leczenie

Przypadki dzieci ogarniętych fobią szkolną

Fobia szkolna – definicja i istota

Pojęcie „fobia szkolna” stało się ostatnio dość popularnym, powszechnie używanym

określeniem rozmaitego rodzaju problemów szkolnych dzieci, np.

•

gdy niechętnie chodzą do szkoły

•

unikają pewnych przedmiotów

•

wagarują

•

denerwują się przed sprawdzianem

•

mają trudności z zaadaptowaniem się w klasie

•

wykazują problemy z nauką

•

sprawiają kłopoty wychowawcze

Tymczasem „fobia szkolna” to nazwa postaci nerwicy, zaburzenia nerwicowego,

związanego ze środowiskiem szkolnym i stawianymi przez nie wymaganiami.

Samo pojęcie fobia (wg słownika psychologicznego) to nieuzasadniony, bardzo silny,

nie  dający  się  opanować,  chorobliwy  lęk  przed  określonymi  przedmiotami  i  sytuacjami,
wywołujący tendencję do unikania ich; uczucie lęku bywa połączone z przykrymi objawami
wegetatywnymi, np. pocenie się, przyspieszenie bicia serca, suchość w ustach. Fobia jest
objawem  zaburzeń  nerwicowych.  Czynnikiem,  który  powoduje  lęki  może  być  przedmiot
(fobia przedmiotowa) lub sytuacja (fobia sytuacyjna).

Fobia szkolna nie jest związana z samą szkołą. Stanowi typowy przykład fobii

sytuacyjnej, gdyż dziecko odczuwa lęk przed konkretnymi sytuacjami, które mogą się
zdarzyć w szkole.

Składają się na nią czynniki zarówno po stronie domu rodzinnego jak i szkoły.

Jednym z ważniejszych powodów jej wystąpienia jest brak lub niedostatek doświadczeń
i umiejętności społecznych dziecka. Dzieci najmłodsze w rodzinie, jedynacy, nad którymi
rodzina  rozpięła  zbyt  duży  parasol  ochronny,  dzieci  nadopiekuńczych  matek  są  mało
pewne  siebie,  mało  samodzielne,  nie  potrafią  stawiać  czoła  nowym  wyzwaniom,  radzić
sobie  w  sytuacjach  trudnych,  odnaleźć  się  w  grupie  rówieśniczej.  Dzieci  takie  często
świetnie  radzą  sobie  w  relacjach  z  dorosłymi,  za  to  są  zupełnie  bezradne  i  przerażone
w kontakcie z rówieśnikami.

Fobię szkolną łatwo odróżnić od uzasadnionych obaw przed pójściem do szkoły

takich  jak  lęk  przed  egzaminem  czy  lęk  przed  doświadczeniem  realnej  przemocy  ze
strony  rówieśników.  Wagary  z  kolei  można  odróżnić  od  fobii  tym,  że  odbywają  się  one
bez  wiedzy  rodziców  i  często  są  objawem  odmiennych  problemów  związanych
z zaburzeniami zachowania. Fobia szkolna występuje z taką samą częstością u dziewcząt
jak u chłopców.

Do wystąpienia objawów dochodzi zwykle w przełomowych dla dziecka momentach

życia. Pierwszym z nich jest rozpoczęcie przez dziecko nauki szkolnej. Dziecko bardzo

związane  z  matką,  nie  mające  doświadczeń  w  samodzielnym  radzeniu  sobie  w  grupie
innych dzieci, nagle trafia do szkoły, czyli obcego budynku, do klasy – grupy przypadkowo
zebranych dzieci, miejsca, gzie musi podporządkować się wielu nowym regułom, zasadom,
gdzie  musi  sobie  radzić.  Z  drugiej  strony  czuje  nacisk,  że  powinno  sprostać
oczekiwaniom  rodziców  i  szkoły  i  być  dobrym  uczniem.  Jest  to  sytuacja  wywołująca
u ucznia silne napięcie psychiczne, lęk, poczucie zagrożenia manifestujące się objawami
somatycznymi.  Organizm  broniąc  się  przed  przyjęciem  przez  dziecko  zbyt  trudnej  dla
niego w danej sytuacji roli ucznia – ucieka w chorobę. Kiedy realne zagrożenie mija ( nie
trzeba  iść  do  szkoły,  można  zostać  w  domu,  napięcie  opada  i  znikają  objawy.  Jest  to
oczywiście mechanizm obronny organizmu, zupełnie niepodlegający kontroli dziecka.

Protesty przed wyjściem do szkoły najczęściej po raz pierwszy pojawiają się po

wakacjach, feriach, krótkiej chorobie czy stresującym wydarzeniu, jakim może być dla
dziecka np. zmiana miejsca zamieszkania. Również wtedy, gdy dziecko jest często
zatrzymywane w domu przez nadmiernie troskliwych rodziców z powodu
najdrobniejszych dolegliwości zdrowotnych.

W przypadku dzieci z widoczną niepełnosprawnością rodzice szczególnie bacznie

powinni obserwować poczynania swoich pociech w szkole, gdyż są one częściej narażone
na zaczepki ze strony rówieśników lub nawet uprzedzenia niektórych nauczycieli. Dobrze
jest pytać, obserwować relacje dziecka z kolegami (czy utrzymuje kontakty
telefoniczne, czy dzieci odwiedzają się nawzajem), być w stałym kontakcie
z wychowawcą klasy oraz słuchać, słuchać i jeszcze raz słuchać, co mówi do nas dziecko.

Wyróżniamy dwie postacie fobii szkolnej: postać ostrą i przewlekłą. Ostra fobia

szkolna pojawia się po silnym wstrząsie wywołującym lęk lub uczucie wstydu przeżytym
na  terenie  szkoły.  Przypadki  takie  zdarzają  się  rzadko  i  należy  brać  pod  uwagę
przewlekłą  postać  fobii  szkolnej,  rozwijającej  się  stopniowo,  a  poprzedzonej  niekiedy
epizodem nie chodzenia do szkoły w młodszym wieku szkolnym.

Istotną rolę w powstaniu przewlekłej fobii szkolnej, występującej u nastolatek,

odgrywa  dom  rodzinny  i  neurotyczne  cechy  osobowości  rodziców.  Leczenie  jest
uzależnione  od  rodzaju  fobii  szkolnej.  Jeżeli  jest  to  postać  ostra  podstawowym
warunkiem  jest  jak  najszybszy  powrót  dziecka  do  szkoły  chociażby  na  kilka  godzin
dziennie,  aby  uniknąć  utrwalenia  zaburzeń.  Przy  fobii  przewlekłej  dziecko  wymaga
systematycznej  psychoterapii  z  uwzględnieniem  obojga  rodziców  w  procesie  leczenie.

Objawy fobii szkolnej

Istotą fobii szkolnej jest przede wszystkim mniejsza, lub większa niemożność

chodzenia do szkoły. Niemożność ta przybiera różne nasilenie począwszy od częściowej
niechęci aż do absolutnej odmowy pozostania w szkole, spowodowanej silnym lękiem,
przerażeniem lub paniką, występującymi w środowisku szkolnym.

Lęk ten manifestuje się zwykle, głównie u młodych dzieci, bardzo burzliwymi

symptomami psychosomatycznymi. U starszych dzieci i młodzieży lęk przybiera postać
tak wysokiego napięcia i niepokoju, że dziecko odmawia wyjścia z domu.

GŁÓWNE OBJAWY SOMATYCZNE

•

dolegliwości  żołądkowe,  takie  jak  nudności,  wymioty,  biegunki,  zawroty  głowy, bóle
i  skurcze  brzucha, czasem  odmowa  jedzenia,  dławienie  się  jedzeniem,  a  nawet  powolne
przeżuwanie  pokarmów,  w  wyniku  czego  zjedzenie  prostego  śniadania  wymaga  długiego
okresu czasu

•

bóle głowy

•

przyspieszone bicie serca, duszności i omdlenia

•

bóle pseudoreumatyczne w mięśniach lub stawach

•

osłabienie odporności organizmu, częste infekcje, stany podgorączkowe lub wysoka
gorączka

•

alergie różnego rodzaju, astma, wysypki, świąd

•

zakłócenia mowy, jak np. niemożność głośnego mówienia, uporczywy szloch

Wyżej wymienionym objawom często towarzyszy wypowiadanie całego szeregu obaw

i trosk, za pomocą których dziecko usiłuje uzasadnić swoją niechęć do szkoły, np. tym, że
lekcje są za trudne, nauczyciel niesprawiedliwy, a koledzy głupi. Może pojawić się lęk
przed zaśnięciem, przed zwierzętami, złodziejami, ciemnością i potworami.

Wysokiemu poziomowi lęku może towarzyszyć depresja, powodując napady płaczu,

bezsenność, drażliwość, trudności w koncentracji i niską samoocenę. Istnieje pogląd, że
lęk i depresja są stanami związanymi ze sobą niemal nierozerwalnie.

Większość objawów ustępuje zwykle po kilku godzinach, jeśli oczywiście rodzice

pozwolą dziecku zostać w domu. Niezbyt dobrym pomysłem jest ich bagatelizowanie,
zarzucanie dziecku lenistwa i zmuszanie do pójścia do szkoły. Może to doprowadzić do
zaostrzenia objawów i pogłębienia choroby.

Z uwagi na niejednorodne objawy fobia szkolna może być nieraz traktowana przez

otoczenie jako upór, bunt, niezdiagnozowana choroba somatyczna lub symulacja.

Rodzice obserwując, co dzieje się z ich pociechą, oceniają, że jest chora

i  postanawiają  zostawić  ją  w  domu.  Wówczas,  ku  ich  zaskoczeniu,  stan  dziecka  ulega
szybkiej  poprawie.  Fakt  ten  powoduje,  że  rodzice  nabierają  wątpliwości  co  do
dolegliwości  odczuwanych  przez  dziecko,  podejrzewają  je  o  manipulację  i  symulowanie
choroby. Kiedy jednak mimo „ objawów” zmuszają dziecko do pójścia do szkoły, okazuje
się, że jego stan pogarsza się i zostaje ono jako chore odesłane do domu, gdzie zwykle
szybko wraca do zdrowia.

W przypadku fobii szkolnej nie ma mowy o udawaniu – w związku z koniecznością

pójścia  do  szkoły  dziecko  przeżywa  prawdziwy,  bardzo  silny  lęk  niosący  ze  sobą
bogactwo  objawów  somatycznych,  których  nie  jest  w  stanie  kontrolować.  Istotne  jest
to,  że  w  odróżnieniu  od wagarowiczów  i „  migaczy”  dzieci  dotknięte  fobią szkolną  chcą
chodzić do szkoły i cierpią z tego powodu, że nie są w stanie tego robić. Ich obawa nie

dotyczy bowiem samego procesu uczenia się, ale wyłącznie wyjścia do szkoły i pobytu
w niej.

Przyczyny fobii szkolnej

Każde dziecko przeżywa niepokój, idąc pierwszy raz do szkoły. Jest to lęk związany

z oddzieleniem od rodzica i lęk przed nieznanym, którym jest szkoła. Większość uczniów
oswaja się z tymi lękami, ale niektóre dzieci nie dają sobie rady ze względu na problemy,
jakie tkwią w nich samych lub na skutek różnego rodzaju urazów. Niepokój związany
z oddzieleniem może wtedy przerodzić się właśnie w fobię szkolną.

Rozwinięciu się choroby sprzyjają następujące czynniki i bezpośrednie sytuacje

stresujące:

Środowisko rodzinne, relacje dziecko-rodzic

rozmaitego typu zakłócenia życia rodzinnego, tak zwana "ciężka atmosfera" w domu, wrogi

klimat rodzinny, chroniczne nieprzystosowanie rodziny, trudności ekonomiczne i problemy
finansowe, nadmierne uwikłanie dziecka w sprawy rodzinne

neurotyczne małżeństwa, konflikty między rodzicami, nieprawidłowe relacje pomiędzy

poszczególnymi członkami rodziny, układ typu dominująca, groźna matka i bierny ojciec
lub matka nadmiernie uczuciowo związana z dzieckiem i zamknięty, chłodny uczuciowo
ojciec

lękowa postawa matki (podświadomie boi się ona rozstania z dzieckiem, któremu była do

tej pory niezbędna, a które w nowej sytuacji przestanie jej potrzebować w takim samym
jak dotychczas stopniu) oraz jej chwiejność uczuciowa w stosunku do dziecka

separacja dziecka z matką, która stanowi dla niego źródło podstawowej satysfakcji

uczuciowej i z którą nie chce się rozłączyć

Środowisko szkolne, relacje nauczyciel-uczeń

szkoła, a w szczególności jej kierownictwo i nauczyciele nie potrafiący odróżnić

nerwicowego ,,odrzucenia szkoły” przez dzieci, co może prowadzić do poważnych
konsekwencji pedagogicznych i psychospołecznych

osobowość i postawa nauczyciela wobec konkretnego ucznia, jego negatywne nastawienie,

ujawniające  się  poprzez  ciągłe  lekceważenie,  wyśmiewanie,  publiczne  reprymendy,
niedocenianie  choćby  małych  pozytywnych  zmian  w  przygotowaniu  do  lekcji,  czy
w zachowaniu

stosunek ucznia do nauczyciela, lęk przed nim, poczucie winy w stosunku do nauczyciela
problemy ze współżyciem w klasie, brak akceptacji ze strony rówieśników, lęk przed

odpowiadaniem przed klasą, lęk przed zgłaszaniem się do odpowiedzi

lęki przejawiane przez dziecko w konkretnych sytuacjach szkolnych
zmiana poziomu edukacji, zmiana szkoły - dzieci nieradzące sobie z rówieśnikami

doskonale czują się w relacjach z dorosłymi stając się często ulubieńcami wychowawcy,
co gwarantuje im do klasy czwartej dobrą pozycje w hierarchii klasowej. Zmienia się to
radykalnie na przełomie klasy czwartej i piątej, na kolejnym trudnym etapie życia dziecka
uczeń musi sprostać różnym wymaganiom kilkorga nauczycieli, oczekuje się od niego coraz
większej samodzielności; nie ma już takich bliskich i opiekuńczych relacji z nauczycielami,

jak z wychowawcą w klasach młodszych; w tym okresie dochodzi również do gwałtownej
zmiany struktury klasowej – nowi nauczyciele mają nowych ulubieńców; brak umiejętności
odnalezienia się w nowych realiach klasowych powoduje degradację na samo dno
popularności, co wiąże się z przykrymi emocjami, lękiem

Indywidualne cechy psychofizyczne ucznia

zaburzenia emocjonalne,

często u dzieci z wysokim ilorazem inteligencji i bogatą

wyobraźnią, poczucie odpowiedzialności i panika na myśl o pogorszeniu swoich ocen

  indywidualne trudności w nauce
  wady narządów zmysłów, wady wymowy
  dysleksja rozwojowa
  niepełnosprawność

Lęki szkolne (wg Jaczewskiego)

lęk przed kompromitacją - mimo różnych panujących stereotypów, znacznej części

uczniów zależy na wynikach nauki; wypada umieć wiele, wypada być dobrym uczniem; przy
tym nie wypada być uczniem nadmiernie pracowitym ani kujonem; trzeba się ze swoją
pracowitością kryć, nie uchodzi nie mieć czasu na rozrywki i sport; ale by uzyskać dobre
wyniki w nauce, trzeba poświęcić jej bardzo wiele czasu; powstaje dylemat...

lęk przed niepowodzeniem szkolnym – związany z pisaniem egzaminów sprawdzających

i ze zdawaniem egzaminów wstępnych do szkoły średniej i na uczelnię wyższą

trzeci rodzaj lęku to poczucie zagrożenia wynikające z braku zdolności

odpowiadających stawianym w szkole wymaganiom - mimo ciągłych starań, dziecko nie
osiąga wskazanych wyników, a jednocześnie pojawia się przemęczenie pracą szkolną

Fobia szkolna a wagary

Istnieją pewne zasadnicze różnice pomiędzy wagarowiczami, a uczniami cierpiącymi

na fobię szkolną (określanymi również w literaturze jako osobami odmawiającymi
chodzenia do szkoły). Szczególnie nauczyciele powinni być tych różnic świadomi.

Lęk przed szkołą może powodować ucieczki z niej. Wydaje się więc niezwykle ważne, by
odróżnić  fobię szkolną  od wagarów. Zdarza  się wiele  przypadków,  że dzieci  nerwicowe,
którym  pomaga  się  wrócić  do  szkoły,  traktowane  są  tak  samo  wrogo,  jak  zwykli
wagarowicze.

Uczniowie wagarujący:

  ukrywają swoją nieobecność w szkole przed rodzicami
  nie odczuwają nadmiernego lęku przed pójściem do szkoły
  często kłamią i oszukują
  raczej nie uskarżają się na dolegliwości fizyczne
  chętnie przebywają po lekcjach poza domem
  pozostają pod silnym wpływem rówieśników
  często  opuszczając  zajęcia  szkolne  dopuszczają  się  czynów  chuligańskich  (np.

kradzieże, bójki)

W odróżnieniu od powyższej grupy uczniów,

uczniowie dotknięci fobią szkolną:

uzyskują zgodę rodziców na opuszczenie zajęć szkolnych
na ogół lubią szkołę i

zwykle pragną do niej uczęszczać, ale nie są w stanie, gdyż

odczuwają lęk, rozpacz, niepokój i panikę przed pójściem do szkoły

przejmują się sprawami dotyczącymi nauki i rodziców, często są to uczniowie mający

dobre oceny, lubiące czytać i bardzo skrupulatne w odrabianiu lekcji szkolnych

cierpią na dolegliwości zdrowotne w obliczu konieczności uczestniczenia w zajęciach

szkolnych

  są skłonne do manipulacji
  niechętnie opuszczają dom, rodziców
  wymyślają

różne

powody,

dla

których

nie

powinni

być

szkole

(np. nauczyciel jest niesprawiedliwy, uczniowie z klasy go nie lubią)

nie wykazują problemów związanych z zachowaniami aspołecznymi

Fobia szkolna a rodzice

MATKA

Matkę dziecka z fobią szkolną cechuje najczęściej postawa emocjonalnego

odrzucenia  dziecka,  przejawiająca  się  w  formie  przystosowawczej,  nadkompensacyjnej
opieki.  Jest  osobą  zależną  (często  od  własnej  matki),  z  niską  samooceną,  unikającą
odczuwania  wrogości,  nadmiernie  opiekuńczą  (usiłującą  zaspokajać  wszystkie  potrzeby
dziecka),  utrzymującą  i  utrwalającą  zależność  dziecka.  Łatwo  zgadza  się  na pozostanie
dziecka  w  domu.  Stara  się  by  było  blisko  fizycznie  i psychicznie.  Podświadomie  boi  się
rozstania z dzieckiem, któremu była do tej pory niezbędna. Matka nie umiejąca poradzić
sobie  z  dzieckiem,  któremu  we  wszystkim  ulega,  głęboko  wierzy  w  jego  chorobę,  łatwo
daje  się  przekonać  ,  że  dziecko  musi  być  leczone  i  nie  powinno  chodzić  do  szkoły.
Z drugiej strony czuje , że dziecko ją wykorzystuje, ale z jej zachowania  i współczucia
dla dolegliwości dziecka wynika, że nieświadomie chce jak najdłużej mieć je przy sobie w
domu.

Troszcząc się w ten sposób o dziecko, matka usiłuje zarówno zaprzeczyć własnym

negatywnym  uczuciom  wobec  niego,  jak  i  zapobiegać  jakiejkolwiek  złości  czy  urazom
z jego strony. Kobiety te szybko wycofują się pod wpływem przejawów złości, a łatwość,
z  jaką  ulegają  nadmiernym  lub  nierealnym wymaganiom  powoduje,  że  zaczyna  im  ciążyć
poczucie własnej niekompetencji, czują że dziecko je przytłacza i wykorzystuje i są na
nie  złe.  Przy  wystąpieniu  tendencji  do  fobii  szkolnej,  matka  zaostrza  sytuację
współczując  dziecku,  gdy  narzeka  na  szkołę  i  zgadza  się  na  pozostawienie  go  w  domu.
Matka  ma  ambiwalencję  wobec  utrwalonych  już  problemów  i  wobec  terapeutów,
u  których  szuka  pomocy.  Chociaż  w  rozmowach  zgadza  się,  że  dziecko  powinno  jak
najszybciej  wrócić  do  szkoły,  znajduje  mnóstwo  przyczyn,  ze  względu  na  które  trzeba
jeszcze  z  tym  poczekać.  Wobec  dziecka  często  stosuje  szantaż,  apeluje  do  jego
rozsądku,  błaga  go  o  rozwagę,  pragnie,  aby  było  blisko  zarówno  fizycznie,  jak
i psychicznie.

OJCIEC

Postawa ojca może być bierna, zależna, infantylna lub energiczna

i charakteryzująca się minimalnym zaangażowaniem w sprawy rodzinne. Ojciec dziecka
najczęściej nasila nieprawidłowy charakter kontaktu matki z dzieckiem poprzez
akceptację nadopiekuńczej, infantylizującej postawy żony i przez dalsze podważanie jej
i tak nadwątlonego poczucia kompetencji. Wśród ojców dzieci z fobią szkolną mamy do
czynienia przeważnie z jednym z dwóch typów funkcjonowania.

Pierwszy, to mężczyźni bierni, zależni, ze słabym poczuciem własnej męskości

i  potrzebach  przypominających  potrzeby  ich  żon.  Wobec  dzieci  są  również
nadopiekuńczy,  ciągle  się  o  nie  troszczą,  rozwijają  u  nich  zależność  i  niesłabnące
uwielbienie,  starają  się  unikać  jakichkolwiek  negatywnych  emocji  w  stosunkach
rodzinnych,  czasem  są  infantylni  i  wchodzą  w  rywalizację  z  dzieckiem  o  uczucia
żony/matki,  lub rywalizują  z  żoną  o  zdobycie roli  macierzyńskiej w domu.  Podobnie  jak
żony  wycofują  się,  gdy  napotykają  złość  dziecka  i  ulegają  jego  żądaniom  przy
najmniejszych sygnałach nieprzyjemnych reakcji.

Drugi typ ojca, charakteryzuje się energią, a nawet nadmierną męskością,

minimalnym  zaangażowaniem  w  sprawy  rodzinne.  Rodzina  ma  dla  niego  drugorzędne
znaczenie,  wobec  pracy  zawodowej,  zainteresowań  czy  związków  z  innymi  ludźmi.
Przeważnie dowiaduje się o tym, że dziecko nie chodzi do szkoły przypadkiem, reaguje
na  to  obwinianiem  żony  i  krytykowaniem  jej  za  brak  umiejętności  wychowawczych
lub/i umywaniem rąk. Oba podejścia zaostrzają tylko problem.

Wyżej omówione postawy rodziców utrwalają zależność dziecka, dają mu dużą

pewność siebie w relacjach rodzinnych i rozwijają skłonność do manipulacji, zawsze
towarzyszącą fobii szkolnej.

Dziecko z fobią szkolną zwykle nienawidzi nadmiernej opiekuńczości swej matki.

Prawidłowo  rozpoznaje  w  jej  przytłaczającej  troskliwości  próbę  zduszenia  lub
zaprzeczenia jego tendencji do rozwoju i często wyczuwa wrogość, która leży częściowo
u  podłoża  nadmiernej  opieki.  Ale  zewnętrzne  przejawy  przywiązania  matki  i  jej  ciągła
rezygnacja z własnych potrzeb na jego rzecz powodują, że wszelka złość, jaką odczuwa
wobec  niej,  wzbudza  silne  poczucie  winy.  Często  radzi  sobie  z  tym  poczuciem  winy
projektując (rzutując) swoją wrogość na zewnątrz, w rezultacie spodziewa się, że stanie
się  jakaś  krzywda  jemu  lub  jego  rodzicom  i  boi  się  separacji  od  swojej  rodziny.
Nadmierna  koncentracja  matki  na  dziecku  i  zaspokajanie  jego  wszystkich  potrzeb,
często powoduje rozwój dziecka w kierunku osobowości narcystycznej i związane z tym
nierealistyczne  przecenianie  własnych  możliwości.  Kiedy  sytuacja  szkolna  powoduje
zagrożenie tego obrazu, przeżywa ono lęk i wycofuje się do warunków, w których może
bez przeszkód zachować nierealistyczny obraz własnej osoby.

Konsekwencje fobii szkolnej

Fobia szkolna jest ważnym prekursorem fobii pracy u dorosłych i stanowi pewną

kategorię  zaburzeń  psychicznych.  Wywiera  wpływ  na  całe  życie  dziecka.  Sam  objaw
izoluje je od normalnych doświadczeń i niemal uniemożliwia dalszy rozwój psychiczny.
Dzieci cierpiące na fobię szkolną są to często dzieci nieśmiałe, zamknięte w sobie, łatwo
odczuwające  zagrożenie,  opuszczenie,  źle  reagujące  na  dezaprobatę.  Mogą  mieć
tendencje perfekcjonistyczne, np. obsesyjnie pragną być prymusami.

Mimo osiągania pozytywnych rezultatów nadal nie wierzą we własne siły. Nieufnie

odnoszą się do akceptacji ze strony innych. Mogą także łatwo paść ofiarą tzw. ,,nerwicy
sukcesu”, objawiającej się tym, że postępy i nagrody wywołują więcej lęku niż poczucia
zaspokojenia.  Często  spotkać  można  nieuświadomione  i  nierozwinięte  konflikty  między
potrzebą  zależności  a  potrzebą  niezależności,  które  zarysowują  się  w  stosunkach
z rodzicami, którzy reprezentują postawy mieszane: przesadnej opieki, a równocześnie
niekrytej niechęci, czy wrogości.

Jednostki dotknięte fobią powinny być „wyłowione” w klasie szkolnej. Wymaga to

jednak specjalnej wiedzy od nauczyciela, by mógł dostrzec takie dziecko i skutecznie
z nim postępować.

Fobia szkolna – profilaktyka, pomoc i leczenie

Na początek należy próbować odróżnić fobię szkolną od zwykłych wagarów.

Samego  wagarowania  oczywiście  również  nie  należy  lekceważyć,  ponieważ  przeważnie
świadczy o tym, że dziecko ma jakieś kłopoty. W obu przypadkach dobrze jest zasięgnąć
porady  specjalisty,  najlepiej  psychologa  lub  psychiatry  dziecięcego,  a  w  przypadku
podejrzenia  o  fobię  szkolną  należy  zrobić  to  możliwie  szybko,    ponieważ  jeśli  dziecko
prześladowane lękami nie uzyska profesjonalnej pomocy,  trzeba się liczyć z poważnymi
następstwami, które mogą oznaczać zaburzenie normalnego toku edukacji i społecznego
rozwoju dziecka, a nawet - w skrajnych przypadkach - skierowanie do szkoły specjalnej
i utrwalenie się cech, które uniemożliwią powrót do społeczeństwa.

Problem fobii szkolnej zawiera się w trójkącie: rodzina - szkoła - dziecko.

O łatwości przystosowania się dziecka do szkoły w pewnym stopniu decyduje

atmosfera szkoły i właściwości psychiczne nauczyciela. On to w pierwszym okresie styka
się z dzieckiem najwięcej. Może więc dziecku pomóc, lecz może również swoim
postępowaniem przeszkodzić w przystosowywaniu się do nowych warunków.

Najważniejszym czynnikiem w postępowaniu z dzieckiem jest jednak zdrowa

rodzina, dająca dziecku poczucie bezpieczeństwa i to ona powinna odgrywać główną rolę
w procesie leczenia. Fobia, tak jak każda długotrwała choroba dezorganizuje normalny
tok edukacji, społeczny rozwój dziecka i prawidłowe funkcjonowanie rodziny.

Próby zmuszania dziecka do uczestnictwa w lekcjach i chodzeniu do szkoły za

wszelką cenę nie przynoszą efektu i objawy nerwicy przybierają wtedy na sile. Jest to
postępowanie brutalne i niehumanitarne. Odbiera dziecku odrobinę ludzkiej godności.

W terapii dziecka z fobią szkolną można osiągnąć doskonałe wyniki, koncentrując

uwagę na rodzicach, a tylko w niewielkim stopniu na dziecku. Rodzice nie powinni zwlekać
z  szukaniem  profesjonalnej  pomocy.  Oddziaływania  na  samo  dziecko  nie  przynoszą
spodziewanych  rezultatów.  Im  młodsze  jest  dziecko,  im  bardziej  jego  trudności
ograniczają się do sprawy chodzenia do szkoły, tym bardziej należy uwzględnić rodziców
w procesie leczenia, polegającego na długotrwałej terapii dziecka i całej rodziny. Należy
kłaść  nacisk  na  wczesny  powrót  dziecka  do  szkoły  i  pracować  z  nim  tylko  tyle,  ile
potrzeba do uzyskania spokojnego powrotu do szkoły.

Niezwykle ważne, po zaobserwowaniu przez rodziców lęku przed uczęszczaniem

dziecka  do szkoły  jest  skontaktowanie  się  z  wychowawcą  lub  pedagogiem  szkolnym.
Współpraca  rodziców  z  nauczycielami  (zwłaszcza  z wychowawcą)  może  zapobiec
wzajemnemu  obarczaniu  się  odpowiedzialnością  za  nieobecność  ucznia,  oskarżaniu
o  niedopełnianie  obowiązków  rodzicielskich  lub  wychowawczych.  Należy  jak  najszybciej
podjąć działania mające na celu zatrzymanie rozwoju choroby  i niedopuszczenie do jej
następstw. Istotne jest jak najszybsze przerwanie absencji dziecka w szkole, co można
uzyskać  poprzez  stworzenie  bezstresowych  warunków  powrotu  dziecka  do  szkoły  przy
pomocy wychowawcy klasy

Bardzo pomocna okazuje się wyważona i delikatna postawa nauczyciela, który nie

spotęguje lęku dziecka, nie będzie osądzał rodziców, lecz zachęci do podjęcia leczenia.
Rodzicom  łatwiej  przychodzi  pogodzenie  się  z  konkretną  i  spotykaną  chorobą
somatyczną  swego  dziecka  niż  przyjęcie  do  wiadomości,  że  jest  to  zaburzenie  natury
psychicznej. W takim przypadku nauczyciel może stanowić wsparcie i źródło informacji
dla przerażonych rodziców.

Istotną rolą nauczyciela jest też zadbanie, by chore dziecko nie straciło kontaktów

z kolegami i nie żyło z piętnem "chorego na głowę". Zazwyczaj dzieci z fobią dobrze
kontaktują się z rówieśnikami poza szkołą i nie przejawiają niechęci do samej nauki.

W zapobieganiu fobii szkolnej ważne jest umożliwienie dziecku nabywania

umiejętności i doświadczeń społecznych, uczenie się samodzielności, poznawanie
konsekwencji własnych zachowań od wczesnego dzieciństwa. Należy dopasować stawiane
wymagania do aktualnych możliwości wynikających z etapu rozwoju dziecka.

Jeśli dziecku dotkniętemu fobią szkolną, uda się z pomocą rodziców, pedagogów,

przyjaciół i terapeutów zbudować poczucie własnej wartości, ma ogromne szanse na
powrót do zdrowia i lepsze będzie jego życie osobiste oraz kontakty społeczne, a później
i zawodowe.

PRZYKŁADOWY PLAN PRACY z dzieckiem cierpiącym na fobię szkolną:

•

praca z systemem rodzinnym

•

farmakoterapia - w celu obniżenia poziomu lęku

•

współpraca rodziców z wychowawcą

•

działania terapeutyczne mające na celu wzmożenie poczucia własnej wartości
(indywidualne i grupowe zajęcia terapeutyczne (nauka zachowań asertywnych)

•

pomoc w nauce

•

nacisk na zwiększenie u dziecka umiejętności w kontaktach z ludźmi

•

bajkoterapia

czyli

domowe

uzupełnienie

leczenia

przez

czytanie

bajek

terapeutycznych

Przypadki dzieci ogarniętych fobią szkolną

Przypadek „upartego” Maćka

o upływie dwu miesięcy w klasie pierwszej Maciek zapowiedział w domu, że więcej

do  szkoły  nie  pójdzie.  Rodzice  potraktowali  to  jako  drobny  incydent  i  w  poniedziałek
zaprowadzili  go,  jak  zwykle  do  szkoły.  Po  dzwonku  chłopiec  pozostał  w  szatni,  nie
odpowiadał  na  pytania  woźnej,  nie  umiał  tez  wytłumaczyć  swego  zachowania
wychowawczyni.  Robił  wrażenie  spokojnego,  nie  płakał,  ale  skutecznie  opierał  się
doprowadzeniu  do  klasy.  W  bibliotece  czekał  na  przyjście  wezwanych  rodziców.
Odpowiadał  przecząco  na  pytania  dotyczące  złego  samopoczucia.  Przez  kolejne  dni
poddawał  się  dowożeniu  do  szkoły,  w  domu  odrabiał  lekcje  spisane  od  kolegów,  ale  nie
wchodził  do  klasy  lub  opuszczał  ją  pod  byle  pretekstem.  Nie  działał  ani  przymus,  ani
perswazja,  ani  próby  zachęty.  Po  wizytach  u  specjalistów  chłopiec  realizował
indywidualny  tok  nauki  aż  do  klasy  szóstej.  W  trakcie  ponawiane  były  bezskuteczne
próby  nakłonienia  go  do  chodzenia  do  szkoły.  Brał  udział  w  niektórych  spotkaniach
nieformalnych  z  klasą,  kilkakrotnie  przyszedł  na  imprezy  klasowe.  Naukę  w  szkole
społecznej,  w  klasie  12-osobowej,  podjął  niechętnie  w  klasie  siódmej.  Nie  nawiązał
bliskich kontaktów, był cichy i podporządkowujący się, nie miał kłopotów z nauką.

Przypadek „symulującej” Hani

Na początku klasy trzeciej dziewczynka zaczęła sporadycznie uskarżać się na bóle

głowy lub brzucha przed wyjściem do szkoły. Po pewnym czasie dolegliwości zgłaszała też
w  szkole,  korzystała  coraz  częściej  z  pomocy  pielęgniarki  lub  była  zabierana  do  domu.
Rodzice  rozpoczęli  serię  badań,  które  nie  przynosiły  żadnej  odpowiedzi.  Dziewczynka
coraz  częściej  była  zostawiana  w  domu,  ponieważ  poranne  objawy  nasilały  się.  W  ciągu
dnia  Hania  czuła  się  dobrze,  więc  rodzice  zaczęli  podejrzewać  symulację  i  ponownie
naciskali  na  chodzenie  do  szkoły.  Wtedy  u  Hani  pojawiły  się  omdlenia,  które  przeraziły
rodziców. W dalszym czasie Hania przeszła wraz z rodziną psychoterapię. Powróciła do
szkoły  w  klasie  czwartej,  uczyła  się  bardzo  dobrze,  często  jednak  korzystała  ze
zwolnień, a w wieku 13 lat zachorowała na anoreksję i szkołę kończyła na oddziale nerwic
dziecięcych.

Przypadek „fantazjującej” Martyny

Martynka ukończyła z dobrymi wynikami klasę pierwszą. Była spokojnym

i grzecznym dzieckiem. Na początku września opowiedziała rodzicom zawikłaną historię o
nieznajomej  dziewczynce,  wspólnej  wyprawie  do  parku  i  zjedzeniu  nieznanych,  "chyba
trujących" owoców. Martynka twierdziła, że nie może iść do szkoły, bo boi się ponownego
spotkania  z  nieznajomą.  Rodzice  sprawdzali  fakty  i  uznali  to  za  konfabulację.  Przez
kolejne dni Martyna płakała przed wyjściem do szkoły, w szkole była niespokojna i unikała
kontaktów.  Pozostawiana  w  domu  nie  zdradzała  żadnych  niepokojących  objawów.
Doprowadzana  z  oporami  do  szkoły  opowiadała  wychowawczyni  o  złym  samopoczuciu,
a  z  dziećmi  dzieliła  się  przerażającymi  fantazjami.  Niekiedy  miała  silne  zawroty  głowy
i  trzeba  ja  było  odsyłać  do  domu.  Nie  miała  większych  problemów  z  nauką,  ale  przez
kolejne  lata  zdarzały  się  nawroty  "dziwnych"  doznań  i  często  była  zwalniana  ze  szkoły
przez zdezorientowanych rodziców. Objawy ustąpiły po rozwodzie rodziców i ponownym
ustabilizowaniu sytuacji domowej.

Literatura:

Ranschburg J

. Lęk-gniew-agresja. 1993

Tatarowicz

. Fobia szkolna. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. 2003.

Spionek H.

Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne 1975

Szewczuk W.

Słownik psychologiczny

1985.

Szyryński W.

Fobia szkolna. Nowa Szkoła 1971/6

Weiner I. B.

Fobia szkolna. Zaburzenia psychiczne w wieku dorastania. 1977

Whitehead T

. Pokonać lęk. 1995

Witkowska Agnieszka, Jabłoński Sławomir

Co to jest fobia szkolna?

Edukacja i

Dialog 1999 nr 2 s. 44-50

http://www.sp2.grajewo.net.pl/krajewska.htm

10.

http://www.poradnia.ids.bielsko.pl/aktualnosci/fobiaszkolna.html

11.

http://www.niepelnosprawni.info/ledge/x/13587

12.

http://www.pbw.waw.pl/pbw/pliki/publikacje/Fobia%20szkolna.doc