8. Zagadnienia źródła

poznania III

Umiarkowany empiryzm

metodologiczny i umiarkowany

aprioryzm

Andrzej Wiśniewski

[e-mail]

Wstęp do filozofii

Materiały do wykładu

2

Empiryzm metodologiczny: skrajny i umiarkowany

Przypomnijmy:

• Empiryzm metodologiczny

, mówiąc najogólniej, to

pogląd, zgodnie z którym

doświadczenie jest źródłem

wartościowych przekonań

,

przy czym

skrajny empiryzm metodologiczny

twierdzi, że doświadczenie jest jedynym źródłem
takich przekonań.

z kolei

umiarkowany empiryzm metodologiczny

upatruje źródła wartościowych przekonań w
doświadczeniu, jednakże dopuszcza pewne wyjątki
od tej zasady. Dotyczą one

:

twierdzeń, które tylko wyjaśniają znaczenie słów oraz ich

konsekwencji (w tym zdań analitycznych oraz praw logiki),

twierdzeń tzw. „matematyki czystej”.

3

Nieco wyjaśnień słownikowych

• weryfikacja twierdzenia

- wykazanie lub ustalenie

prawdziwości twierdzenia

• falsyfikacja twierdzenia

- wykazanie lub ustalenie

fałszywości twierdzenia

• konfirmacja -

weryfikacja częściowa, częściowe

potwierdzenie

• zdanie ściśle ogólne

- o czasoprzestrzennie

nieograniczonym zasięgu

Przykład

: Dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami

posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y

przyciągają się wzajemnie z siłą

F

x, y

wyznaczoną

przez wzór:

2

,

,

y

x

y

x

y

x

r

m

m

k

F

=

4

Prawa nauki

•

Prawo nauki

(empirycznej)

≈ twierdzenie opisujące

jakąś prawidłowość przyrody oraz podające warunki jej
występowania.

•

Niektóre – nie wszystkie! – prawa nauki mają
następujące własności:

1. ścisła ogólność

: są one zdaniami o

czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu,

2. otwartość ontologiczna

: dotyczą również zdarzeń

przyszłych,

3. otwartość epistemologiczna

: dotyczą również

zjawisk, które jeszcze nie zostały zbadane,

4. umożliwiają one przewidywanie oraz

wyjaśnianie.

5

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją

zdań ściśle ogólnych

• Rozważmy prawo grawitacji:

(1)

dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi

masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z

siłą F

x,y

wyznaczoną przez wzór:

• Aby zweryfikować empirycznie to prawo, musielibyśmy

ustalić, z jaką siłą przyciągają się każde dwa obiekty

posiadające masę grawitacyjną - w tym te, które

przestały istnieć i tych, które jeszcze nie istnieją – a to

jest niemożliwe.

• Natomiast aby prawo to empirycznie sfalsyfikować,

wystarczy znaleźć jedną parę obiektów, dla których siła

przyciągania grawitacyjnego nie spełnia powyższego

wzoru.

2

,

,

y

x

y

x

y

x

r

m

m

k

F

=

6

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją

zdań ściśle ogólnych

• W praktyce sprawa nie jest tak prosta: tym, co może być

bezpośrednio zgodne z doświadczeniem, jest nie samo prawo
nauki, lecz jego następstwa obserwacyjne. Aby wyprowadzić
z prawa nauki następstwa obserwacyjne, musimy skorzystać
z dodatkowych założeń. W efekcie niezgodność tego, co
przewidywane, z tym, co obserwowane możemy zawsze
traktować jako argument za nietrafnością tych założeń, a nie
samego prawa. Ponadto prawa nauki są idealizacjami.

• Nie zmienia to jednak ogólnej

zasady asymetrii

:

Te prawa nauki, które są zdaniami ściśle ogólnymi,

mogą zostać sfalsyfikowane empirycznie,

ale nie mogą być zweryfikowane empirycznie

.

7

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją

zdań ściśle ogólnych

• Empiryści umiarkowani godzą się z tą

hipotetycznością

(niektórych) praw nauki.

- aczkolwiek czasami z bólem ☺

• W opinii empirystów umiarkowanych wystarczającym

powodem akceptacji hipotezy jako prawa nauki jest to, że
jej (dotychczas testowane) następstwa obserwacyjne
znalazły potwierdzenie w obserwacji lub/i to, że pozwala
ona wyjaśnić to, co zostało zaobserwowane.

• Tak więc teoretyczna możliwość obalenia przez przyszłe

obserwacje nie jest powodem tego, aby hipotezy nie
przyjmować – ważne jest to, że hipoteza została
sprawdzona empirycznie z należytą starannością.

8

Nieco metodologii: uzasadnianie

uzasadnianie

uzasadnianie zdań

uzasadnianie decyzji

uzasadnianie bezpośrednie

uzasadnianie pośrednie

za pomocą

za pomocą dowodzenie sprawdzanie empiryczne

danych

konwencji

obserwacyjnych terminologicznych

nauki formalne nauki empiryczne

9

Nieco metodologii: sprawdzanie empiryczne hipotez

naukowych

1. Postawienie pytania „Czy H?”, gdzie H jest sprawdzaną

hipotezą.

2. Wyprowadzenie z hipotezy H i ewentualnie założeń

dodatkowych pewnych następstw (konsekwencji)
obserwacyjnych.

3. Uznanie lub odrzucenie tych następstw na podstawie

ich konfrontacji z doświadczeniem.

4. Wnioskowanie prowadzące od uznania, resp.

odrzucenia owych następstw do uznania, resp.
odrzucenia sprawdzanej hipotezy H.

Uwaga:

Schemat dotyczy hipotez, które same nie są zdaniami

obserwacyjnymi.

10

Indukcjonizm

Obserwacje

uogólnianie indukcyjne

Hipoteza (ostrożna)

wnioskowanie dedukcyjne

(Nowe) przewidywania

sprawdzanie empiryczne (z dążeniem do uzyskania

potwierdzenia)

Potwierdzenie przewidywań Obalenie przewidywań

wnioskowanie

indukcyjne

Akceptacja hipotezy

Odrzucenie hipotezy

11

Hipotetyzm

Hipoteza (śmiała: „zakazująca” zachodzenia możliwie wielu zjawisk i w

związku z tym w wysokim stopniu narażona na ryzyko falsyfikacji)

wnioskowanie dedukcyjne

Konfrontacja hipotezy z istniejącymi teoriami

wnioskowanie dedukcyjne

(Nowe) przewidywania i wyjaśnienia

możliwie surowe testy empiryczne (z dążeniem do

uzyskania obalenia)

Hipoteza przeszła testy

Negatywny wynik testu

z wynikiem pozytywnym

Falsyfikacja hipotezy

Tymczasowa akceptacja hipotezy

Nowa hipoteza

Kolejne przewidywania i wyjaśnienia

12

Umiarkowany empiryzm metodologiczny

• Wśród umiarkowanych empirystów metodologicznych

spotykamy zarówno indukcjonistów, jak i hipotetystów.

• Przedstawiony wyżej obraz indukcjonizmu i hipotetyzmu

jest z konieczności uproszczeniem, niestety.

• Zainteresowanym bardziej realistycznym obrazem – a także

bardziej wyrafinowanymi odmianami empiryzmu

metodologicznego we współczesnej filozofii nauki – polecam

książkę Wojciecha Sadego pt. „Spór o racjonalność naukową.
Od Poincarego do Laudana”, Wrocław 2000.

• Ważnym problemem dla wszystkich odmian empiryzmu

jest

zagadnienie stosunku zdań obserwacyjnych do

teorii.

13

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• Pierwotnie empiryści byli przekonani, że możliwa jest

tzw. „czysta obserwacja”, której treść nie zależy od
żadnych założeń teoretycznych, lecz wyłącznie od tego,
jak się rzeczy mają. Zdania obserwacyjne miały
opisywać wyniki takich obserwacji i właśnie dlatego
pełniły one rolę „ostatecznej instancji”, do której się
odwołujemy sprawdzając hipotezy i proponując hipotezy
nowe.

• A więc obserwacja miałaby przebiegać jakoś tak:

14

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

15

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• Nie zawsze jednak jest tak prosto: oto przykłady

obrazów mikroskopowych

• Co właściwie Państwo tutaj widzą?
• Co tutaj widzi biolog?

16

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• A tutaj?

17

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• Tak więc aby zinterpretować wyniki obserwacji

dostarczane przez przyrządy, musimy dysponować jakąś
teorią.

• A aby wyrazić wyniki obserwacji w zdaniach, musimy

użyć jakiegoś języka, który ze swojej strony może
wpływać na sposób interpretowania obserwacji.

• Nie wynika stąd jednak, że możemy zobaczyć cokolwiek:

gdy teoria i język są dane, dana jest też treść obserwacji.

• Empiryści metodologiczni wyciągają stąd dwa wnioski:

obserwowania trzeba się nauczyć,
zdania obserwacyjne są odwoływalne.

• Pomimo tego wszystkiego empiryści umiarkowani

twierdzą, że

po prostu nie mamy lepszego sposobu

pozyskiwania wartościowych przekonań o świecie niż
korzystanie z doświadczenia.

18

Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny)

Przypomnijmy:

• Aprioryzm

(racjonalizm metodologiczny), mówiąc

najogólniej, to stanowisko, w świetle którego

źródłem

wartościowych przekonań jest jakiś rodzaj poznania

rozumowego, niezależnego od doświadczenia,

przy czym

skrajny aprioryzm

twierdzi, że jest to

jedyne źródło wartościowych przekonań.
z kolei

umiarkowany aprioryzm

uznaje, że oprócz

wartościowych przekonań uzasadnionych w oparciu

o doświadczenie istnieją również wartościowe

przekonania, które są uzasadnione niezależnie od

doświadczenia – przy czym ani nie dotyczą one

znaczenia słów, ani nie są twierdzeniami tzw.

„matematyki czystej”.

(

dla większości umiarkowanych apriorystów dotyczą one

po prostu świata zewnętrznego.

19

Umiarkowany aprioryzm: Arystoteles

• Arystotelesowska

koncepcja nauki była przykładem

(starożytnego) umiarkowanego aprioryzmu. W świetle tej
koncepcji tzw. pierwsze zasady nie podlegają wymogowi
uzasadnienia empirycznego.

• Uwaga dla purystów:

uznanie Arystotelesa za umiarkowanego

apriorystę wynika z przyjętej tu definicji tego kierunku. Trzeba
jednak pamiętać, że Arystoteles był wielkim zwolennikiem
empirycznej metody badań. Rzecz w tym, że w jego opinii nie
wszystkie twierdzenia wymagają uzasadnienia empirycznego;
co więcej, nie wszystkie (wartościowe) twierdzenia mogą być
uzasadnione empirycznie.

20

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

•

W czasach nowożytnych na uwagę zasługują poglądy

Kartezjusza.

•

A oto jak Kartezjusz radzi nam postępować w nauce:

1.

„Przy rozpatrywaniu przedmiotów należy badać nie to,
co inni myśleli, ani jakie my sami o nich czynimy
domysły, ale to, co możemy ująć przy pomocy jasnej i
oczywistej intuicji, lub co możemy wywnioskować przy
pomocy pewnej dedukcji, inaczej bowiem nie zdobywa
się wiedzy.”

21

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

2. Potrzebne są więc:

-

intuicja, czyli „tak proste i wyraźne pojęcie umysłu

czystego i uważnego, że o tym, co poznajemy, zgoła
już wątpić nie pozostaje; lub, co na jedno wychodzi,
pojęcie niewątpliwe umysłu czystego i uważnego,
które pochodzi z samego światła rozumu”, przy czym
„owa oczywistość i pewność intuicji wymagana jest nie
tylko dla samych wypowiedzi, ale także dla
jakichkolwiek rozumowań”;
- dedukcja, „przez którą rozumiemy to wszystko, co
daje się wysnuć z koniecznością z jakichś innych
rzeczy poznanych w sposób pewny”.

22

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

3. Dla badania potrzebna jest metoda.

4. „Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu tego, na

co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby odkryć jakąś

prawdę. Otóż metody tej będziemy ściśle przestrzegać,

jeżeli zdania zawiłe i ciemne sprowadzimy stopniowo do

prostszych, a następnie spróbujemy od intuicyjnego

ujęcia tych, które są najprostsze ze wszystkich, wznieść

się po tych samych stopniach do poznania wszystkich

innych.”

5. „By odróżnić rzeczy bardziej proste od zawiłych i przejść

je w porządku, należy w każdym szeregu przedmiotów,

w którym wysnuliśmy bezpośrednio jedne z drugich,

zauważyć, co jest najbardziej proste, i jak od tego

wszystko inne jest oddalone więcej, mniej, lub

jednakowo.”

23

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

6. „Dla uzupełnienia nauki należy wszystkie i poszczególne

rzeczy, które odnoszą się do naszego celu, przeglądnąć

ciągłym i nieprzerwanym ruchem myśli i objąć je w

dostatecznej i uporządkowanej enumeracji.”

7. „Jeżeli w szeregu rzeczy, będących przedmiotem

badania, napotyka się coś, czego nasz umysł nie może

dość dobrze ująć intuicyjnie, należy przy tym zatrzymać

się i nie badać dalszych wiążących się z tym kwestii, ale
powstrzymać się od zbytecznej pracy”.

8. „Należy całą bystrość umysłu skierować na rzeczy

najmniejsze i najprostsze i na nich się dłużej zatrzymać,

dopóki się nie przyzwyczaimy ujmować prawdy przy

pomocy intuicji jasno i wyraźnie”.

24

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

9. „Jeśli po intuicyjnym ujęciu kilku prostych zdań chcemy z

nich jakiś inny wyprowadzić wniosek, jest rzeczą
pożyteczną przebiec je właśnie ciągłym i nigdzie
nieprzerwanym ruchem myśli, zastanowić się nad
wzajemnymi ich stosunkami i utworzyć wyraźne pojęcie
o więcej z nich równocześnie, o ile jest to możliwe, w ten
sposób bowiem i poznanie nasze staje się znacznie
pewniejsze i powiększa się bardzo zdolność pojmowania
naszego umysłu.”

25

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

10.

„Wreszcie posługiwać się należy wszelkimi środkami

pomocniczymi rozumu, wyobraźni, zmysłów i pamięci,
już to by proste zdania ująć przy pomocy wyraźnej
intuicji, już to by to, co nieznane, poznać przez należyte
jego zestawienie z tym, co znane, już to by wynaleźć
rzeczy, które tak ze sobą powinny być porównane, żeby
się nie pominęło żadnego środka skrzętności ludzkiej.”

Cytaty pochodzą z dzieła Kartezjusza pt. „Prawidła do

kierowania umysłem” (1628).

• Uwagi dla purystów:

Ponieważ Kartezjusz przypisuje dominującą rolę

poznaniu czysto rozumowemu, niekiedy uważa się go za skrajnego

apriorystę. Nie będzie tak przy przyjętym tu sposobie rozumienia

tego terminu.

• Trzeba jednak pamiętać, że Kartezjusz bardziej cenił wiedzę

uzyskaną na drodze opisanych wyżej zabiegów niż wiedzę mającą

swe źródło w doświadczeniu. Rozwinięcie tej uwagi przekracza

jednak ramy tego – propedeutycznego – kursu ☺

26

Umiarkowany aprioryzm

• Kartezjusz próbował stosować swoją metodę w naukach

przyrodniczych, zwłaszcza w fizyce i biologii (w tym w
medycynie). Jest znamienne, że przyrodnicze teorie
Kartezjusza – w przeciwieństwie do jego osiągnięć w
matematyce – nie wniosły trwałego wkładu w rozwój
nauki.

• Kartezjusz nie jest rzecz jasna jedynym

przedstawicielem aprioryzmu umiarkowanego.

• O innym znamienitym przedstawicielu,

Immanuelu

Kancie

, pomówimy przy innej okazji.

• Podobnie jak o roli (i typach) poznania apriorycznego w

fenomenologii.