(æwiczenie

ADSORPCJA NA W GLU AKTYWNYM

I. C z t e o r e ty c z n a

1. Wst p

Problemy zwi zane z zanieczyszczeniem rodowiska naturalnego oraz wdra aniem

w przemy le nowych, efektywnych technologii spowodowały wzrost zainteresowania
procesami adsorpcji i adsorbentami w glowymi (w glami aktywnymi).

W giel aktywny jest otrzymywany w procesie

karbonizacji i aktywacji materiałów

głównie  pochodzenia  ro linnego.  Produktem  procesu  karbonizacji,  tj.  ogrzewania  w gla
bez  dost pu  powietrza  i  bez  udziału  czynników  chemicznych,  jest  praktycznie
nieaktywny  adsorpcyjnie  materiał  o  niewielkiej  powierzchni  wła ciwej.  Materiał  o  du ej
porowato ci  i  silnie  rozwini tej  powierzchni  -  setek  m

/g, a nawet powy ej kilku tysi cy

/g, jest otrzymywany z karbonizatu w procesie jego aktywacji. Taki adsorbent, maj cy

silnie rozbudowany system porów, nazywa si

w glem aktywnym.

Przez aktywacj rozumie si procesy, które prowadz do rozwini cia powierzchni

wewn trznej ciała stałego przez rozbudowanie istniej cej ju pierwotnie struktury
kapilarnej lub jej modyfikacj .

Ze wzgl du na budow układu kapilarnego, ciała stałe mo na podzieli na: porowate

i nieporowate.

Ciała nieporowate maj niewielk powierzchni wła ciw , zwi zan głównie

z powierzchni zewn trzn , któr mo na zwi kszy przez rozdrobnienie tych substancji.

Ciała porowate natomiast maj silnie rozbudowany system porów. Ich powierzchnia

wła ciwa jest sum powierzchni zewn trznej i wewn trznej, przy czym powierzchnia
wewn trzna jest wielokrotnie wi ksza od powierzchni zewn trznej. Oprócz tego, wskutek
wyst puj cych specyficznych krzywizn porów, ma ona zwi kszony potencjał adsorpcyjny,
dzi ki czemu ma zdolno , w wi kszym lub mniejszym stopniu, wi zania (adsorbowania)
z otoczenia cz steczek, atomów lub jonów. Proces adsorpcji znajduje szerokie zastosowanie
w wielu gał ziach przemysłu.

Ciało stałe, na którego powierzchni zachodzi adsorpcja, nazywa si

adsorbentem,

a substancja adsorbowana

adsorbatem.

W giel aktywny znany był ju wiele lat temu, a jego pierwsze praktyczne

zastosowanie zwi zane było z medycyn . Ju Hipokrates i jego uczniowie zalecali
zasypywanie ran w glem drzewnym w celu ich szybszego gojenia i usuwania przykrego
zapachu. W Egipcie ok. 1500 roku p.n.e. stosowano w giel drzewny w dolegliwo ciach

oł dkowych a w Indiach do oczyszczania wody pitnej.

wiadome jego wykorzystanie w skali przemysłowej wi e si z przemysłem

cukrowniczym (odbarwianie syropów cukrowych), a nast pnie z przemysłem zbrojeniowym
(maski przeciwgazowe, twórca maski prof. Zieli ski z Politechniki Petersburskiej; w 1915
roku  Niemcy,  pod  koniec  pierwszej  wojny  wiatowej,  u yli  po  raz  pierwszy  gazów
bojowych  we  Francji i w  Polsce,  przeciwko  wojskom  francuskim,  angielskim  i  rosyjskim-
st d  gor czkowe  poszukiwania  ochrony  dróg  oddechowych).  Po  drugiej  wojnie  wiatowej
nast puje gwałtowny rozwój przemysłu i nauki zwi zanej z zjawiskiem adsorpcji na w glach
aktywnych.

W ci gu ostatnich lat obserwuje si gwałtowny rozwój zapotrzebowania na w giel

aktywny, zwi zany z rosn cym zanieczyszczeniem  rodowiska naturalnego człowieka. Jest
on coraz cz ciej stosowany jako adsorbent w  oczyszczaniu  powietrza,  wód  i  cieków,
a tak e  jako  materiał  elektrodowy  w  chemicznych  ródłach  pr du,  czy  jako  no nik
katalizatorów.  Intensywnie  s   rozwijane  prace  technologiczne  nad  zastosowaniem  w gli
aktywnych do usuwania z powietrza SO

, H

S, CS

i tlenków azotu.

Obecnie wiatowa produkcja w gli aktywnych wynosi ok.400 tys. Mg/rok, z czego

ponad 90 % stanowi w gle aktywne do adsorpcji z fazy gazowej i ciekłej. Ocenia si ,

e roczne zapotrzebowanie na w gle aktywne wzrasta o ok. 7 %.

2. Otrzymywanie w gli aktywnych

2.1. Surowce stosowane do produkcji w gli aktywnych

Dobór surowca do produkcji w gla aktywnego jest zagadnieniem bardzo istotnym.

Podstawowe  własno ci  otrzymywanych  w gli  aktywnych,  takie  jak  budowa  i  wielko
układu kapilarnego, wytrzymało  mechaniczna czy zdolno ci adsorpcyjne, w du ej mierze
zale  od u ytych surowców.

Surowcem o podstawowym znaczeniu s w gle kopalne, poczynaj c od w gli

brunatnych,  a  ko cz c  na  antracytach.  Ich  udział  w  produkcji  w gli  aktywnych  wynosi
ok.  60%.  Wytwarzanie  krajowych  w gli  aktywnych  opiera  si   głównie  na  w glu
kamiennym.  Wybór  w gla  kamiennego  jako  surowca  do  otrzymywania  w gla  aktywnego
powinien  by   podyktowany  po danymi  własno ciami  produktu  ko cowego.  W gle
kamienne wysokouw glone stanowi  dobry surowiec do otrzymania w gli  aktywnych  do
sorpcji par i gazów. W celu otrzymania w gli aktywnych o szerokim rozkładzie porów
w funkcji ich promienia zaleca si  stosowanie w gli niskouw glonych o du ej zawarto ci
cz ci lotnych.

Spo ród surowców o małym stopniu uw glenia praktyczne znaczenie przemysłowe

maj : w giel brunatny, torf, materiały pochodzenia drzewnego, tworzywa sztuczne
i syntetyczne.

Materiał w glowy przeznaczony do produkcji w gli aktywnych powinien si

charakteryzowa :

• mał zawarto ci cz ci lotnych

•  wysok  zawarto ci  w gla pierwiastkowego
•  okre lon  porowato ci
•  odporno ci  mechaniczn  na rozkruszanie i  cieranie.

W gle aktywne otrzymane z w gla brunatnego maj lepiej rozbudowany układ kapilarny

ni   w gle  aktywne  uzyskane  z  w gli  kamiennych,  ale  charakteryzuj   si   nisk
wytrzymało ci   mechaniczn   i  s   stosowane  głównie  jako  w gle  jednokrotnego  u ycia,
np. do oczyszczania  cieków.

W gle aktywne mog wyst powa w postaci pyłu, jako w gle ziarnowe, b d

granulowane. W gle aktywne pyłowe i ziarnowe s to najcz ciej adsorbenty
jednorazowego u ycia.

2.2. Granulowane w gle aktywne

Granulowane w gle aktywne wielokrotnego u ycia uzyskuje si za pomoc wst pnego

formowania pyłu surowca podstawowego z lepiszczem.

Najcz ciej stosowanymi, tradycyjnymi lepiszczami s : smoły drzewne, smoły w glowe

i paki. Obecnie s prowadzone prace zmierzaj ce do poszukiwania nowych rodków
wi

cych. Podj to próby zastosowania jako lepiszcza: ługów posulfitowych, smoły z w gla

brunatnego, smoły pogazowej, asfaltu czy soli sodowej karboksymetylocelulozy (nazwa
handlowa - glikocel).

W Polsce opracowano technologi otrzymywania w gli aktywnych bez u ycia lepiszcza,

przez tabletkowanie pyłu w gla kamiennego spiekaj cego. Prowadzi si tak e badania nad
otrzymaniem w gli aktywnych formowanych bez lepiszcza przez brykietowanie w gla
brunatnego pod wysokimi ci nieniami.

Podstawowe operacje technologiczne, stosowane w celu otrzymania granulowanych

w gli aktywnych, polegaj na:

•  sporz dzeniu pasty smołowo-w glowej,
•  tłoczeniu granul o kształcie cylindrycznym b d  kulistym,
•  suszeniu,
•  karbonizacji,
•  aktywacji.

2.3. Karbonizacja

Jednym z najwa niejszych etapów procesu otrzymywania w gli aktywnych jest

karbonizacja. Od parametrów tego procesu w du ej mierze zale y powstanie pierwotnej
struktury porowatej, która nast pnie jest jedynie

rozwijana lub modyfikowana

w aktywacji nast puj cej po procesie karbonizacji.

Materiał w glowy do wytwarzania w gli aktywnych musi spełnia okre lone warunki,

z których najistotniejsze to: du a zawarto C

, mała zawarto V

daf

, okre lona wst pna

porowato , a tak e wysoka odporno mechaniczna. Naturalne surowce w glowe nie
spełniaj jednocze nie wszystkich tych wymaga i dlatego musz by karbonizowane.

Proces karbonizacji prowadzi si najcz ciej w temperaturach 500-900 °C w atmosferze

beztlenowej (w obecno ci gazów pirolitycznych lub w przepływie gazów oboj tnych: argon,
azot).  W  tych  warunkach,  w  wyniku  wydzielania  z  w gli  lotnych  substancji,  materiał
w glowy  wzbogaca  si   w  pierwiastek  C  i  nabiera  wytrzymało ci  mechanicznej.  Działanie
energii  cieplnej  prowadzi  do  destrukcji  substancji  organicznej  w gla,  jak  te   lepiszcza.
W rezultacie  post puj cych  procesów  polimeryzacji  i  polikondensacji  powstaje  coraz
bardziej  jednorodny  materiał  o  okre lonej  strukturze  porowatej,  która  w  du ej  mierze
w trakcie obróbki termicznej ulega ró nym zmianom zwi zanym z rodzajem surowca
wyj ciowego i z warunkami prowadzenia procesu karbonizacji.

Karbonizaty o wymaganych własno ciach otrzymuje si przez odpowiedni dobór

warunków, w których odbywa si karbonizacja materiałów w glowych. Nale do nich:

Ko cowa temperatura karbonizacji. Jest to najwa niejszy parametr procesu

karbonizacji.  Wysoko   tej  temperatury  wynika  z  konieczno ci  doprowadzenia  do
w glowych makrocz steczek takiej ilo ci energii, aby nast piło rozerwanie mniej trwałych
wi za   chemicznych  i  oddestylowanie  z  otoczenia  materiału  w glowego  lotnych
produktów  jego  termicznego  rozkładu.  Ponadto  w  karbonizacie  musi  nast pi   pewne
uporz dkowanie  zwartej  substancji  w glowej,  znacznie  wi ksze  ni   było  w  surowcu
wyj ciowym, a mo e ono nast pi  tylko w wysokiej temperaturze.

2. Czas przetrzymywania w gla w ko cowej temperaturze karbonizacji. Jego

wydłu enie wpływa na wi ksze uporz dkowanie budowy zwartej substancji w glowej,
z ewentualnym tworzeniem krystalitów, ale powoduje te spadek reaktywno ci karbonizatu
i wielko ci obj to ci najdrobniejszych porów.

Szybko osi gania temperatury ko cowej. Gdy wzrost temperatury jest szybki,

wówczas    poszczególne  fazy    rozkładu    termicznego  w gla    oraz  wtórne  reakcje
produktów  pirolizy  mi dzy  sob   nakładaj   si ,  a  przez  to  powstawanie  struktury
porowatej  w  karbonizacie  jest  trudniejsze  do  kontrolowania.  Du a  szybko   wzrostu
temperatury  nie  sprzyja  wi c  dalszemu  uporz dkowaniu,  w  rezultacie  otrzymujemy
karbonizat o wi kszej porowato ci i reaktywno ci, ale o mniejszym uporz dkowaniu zwartej
substancji w glowej i mniejszej wytrzymało ci mechanicznej.

Atmosfera, w której odbywa si karbonizacja, wpływa na rozkład termiczny w gla

oraz  na  przebieg  wtórnych  reakcji  produktów  pirolizy  mi dzy  sob   i  mi dzy  stałym
karbonizatem. Gdy wydzielaj ce si  podczas pirolizy gazy i pary s  szybko eliminowane
za  pomoc   przepływaj cego  gazu  oboj tnego,  wówczas  ilo   uzyskanego  karbonizatu
jest mniejsza, za to jego reaktywno  jest wi ksza.

Karbonizacj materiału w glowego w przemy le prowadzi si najcz ciej w piecach

stacjonarnych ogrzewanych przeponowo, w piecach obrotowych z ogrzewaniem
wewn trznym lub zewn trznym, a tak e w reaktorach fluidalnych.

2.4. Aktywacja

Produkty karbonizacji maj słabo rozwini t struktur porowat i bez uzupełniaj cej

aktywacji s zazwyczaj słabymi sorbentami i nie mog by stosowane w procesach
sorpcyjnych.

W zale no ci od przebiegu procesu aktywacji i zastosowanego czynnika aktywuj cego

metody aktywacji dzieli si na:

-  chemiczne
-  fizykochemiczne (gazowo-parowe).
Aktywacja  chemiczna.  Najcz ciej  stosowanymi  czynnikami  aktywuj cymi

w chemicznych metodach aktywacji s KOH i NaOH. Oprócz nich stosuje si substancje
o własno ciach utleniaj cych, takie jak: H

, H

, KCNS, KHSO

, K

MgCl

, ZnCl

, A1C1

, CaCl

, NH

C1 i inne.

W procesie aktywacji chemicznej istotny wpływ na własno ci otrzymanych w gli

aktywnych maj  warunki prowadzenia procesu, a przede wszystkim temperatura aktywacji
i stosunek masy suchego surowca w glowego do masy bezwodnego aktywatora. Materiały
uzyskane  w  wyniku  aktywacji  chemicznej  odznaczaj   si   g bczast   struktur   porów
z w skimi  przew eniami  do  ich  wn trz.  Przew enia  te  mo na  usun   przez  dodatkowo
prowadzon   aktywacj   fizykochemiczn ,  w  której  nast puje  przepalanie  przew e
i polepszenie własno ci sorpcyjnych tych materiałów.

Aktywacja fizykochemiczna obejmuje cykl przemian fizykochemicznych substancji

w glowej, zachodz cych pod wpływem czynników utleniaj cych i temperatury. Surowcami
najcz ciej stosowanymi w aktywacji fizykochemicznej s produkty karbonizacji w gli
kopalnych, a czynnikami aktywuj cymi: para wodna, dwutlenek w gla, tlen, dwutlenek
siarki, siarkowodór, amoniak, chlorowodór i inne.

Proces aktywacji fizykochemicznej w zasadzie rozwija, b d modyfikuje, układ porów

istniej cych  ju   w  surowcu  po  karbonizacji.  Na  własno ci  w gli  aktywnych  otrzymanych
w procesie  aktywacji  fizykochemicznej  maj   wi c  wpływ  nie  tylko  parametry  aktywacji
(temperatura,  szybko   podawania  czynnika  utleniaj cego),  ale  tak e  rodzaj  materiału
wyj ciowego  (sposób  przygotowania  i  warunki  karbonizacji).  Dla  układu  karbonizat-
czynnik  aktywuj cy  mo na  dobra   odpowiednie,  optymalne  warunki  procesu  aktywacji
w zale no ci  od  rodzaju  materiału  wyj ciowego.  W  celu  uzyskania  struktury  porowatej
o po danych własno ciach aktywat mo na podda  dodatkowej modyfikacji.

W przypadku aktywacji fizykochemicznej paliw stałych zakłada si , e jej przebieg

jest wieloetapowy. Najpierw czynnik utleniaj cy powoduje destrukcj  struktury w glowej
najmniej  odpornej  na  działanie  utleniaczy  (boczne  ła cuchy  spolimeryzowanej  substancji
w glowej oraz boczne grupy mi dzy krystalitami), nast pnie reakcji ulegaj  poszczególne,
coraz  gł bsze  warstwy  krystalitów,  w  rezultacie  powstaj   pory  o  coraz  wi kszych
wymiarach.

W reakcjach mi dzy w glem a czynnikiem utleniaj cym mo na wyró ni

nast puj ce stadia:

• stadium dyfuzyjne polegaj ce na transporcie reagentów z fazy gazowej do granicy

faz

• stadium adsorpcyjne, w którym cz steczki reagenta adsorbuj si na powierzchni

ciała stałego

• stadium reakcji chemicznej: nast puje reakcja mi dzy powierzchniowymi atomami

w gla a zaadsorbowanymi cz steczkami reagenta

• stadium desorpcji produktów reakcji z powierzchni w gla i ich transport do fazy

gazowej.

W procesach aktywacji fizykochemicznej najcz ciej stosowanymi czynnikami

aktywuj cymi s : para wodna i dwutlenek w gla, rzadziej tlen. Reakcje zachodz ce mi dzy
w glem a tymi czynnikami s reakcjami heterogenicznymi.

W zale no ci od temperatury reakcji zgazowania szybko ich mo e by

zdeterminowana przez szybko reakcji chemicznej lub przez dyfuzj cz steczek czynnika
utleniaj cego do powierzchni w gla, a nast pnie do wn trza jego porów. Dlatego dla tych
reakcji mo na wyró ni nast puj ce obszary heterogenicznego reagowania:

kinetyczne,

przej ciowe i dyfuzyjne.

Istotnym problemem jest dobranie takich warunków aktywacji w gla gazowymi

czynnikami  utleniaj cymi,  aby  reakcja  zachodziła  w  obszarze  kinetycznym,  co  zapewnia
przebieg reakcji zgazowania na całej powierzchni ziaren. Niekorzystny jest natomiast proces
zgazowania  biegn cy  w  obszarze  dyfuzyjnym  ze  wzgl du  na  du   szybko   reakcji
reagentów  z  w glem,  która  przebiega  cz sto  w  sposób  niekontrolowany,  głównie  na
zewn trznej  powierzchni  ziaren,  co  prowadzi  do  pogorszenia  parametrów
charakteryzuj cych struktur  kapilarn  w gli aktywnych.

Z wymienionych uprzednio utleniaczy najbardziej aktywny jest tlen, najmniej aktywny -

dwutlenek w gla.

W reakcji

tlenu z w glem powstaje równocze nie tlenek i dwutlenek w gla według

nast puj cych równa stechiometrycznych reakcji chemicznych:

C + O

→ CO

H = -387 kJ/mol

2C + O

→ 2 CO H = -226 kJ/mol

Obie  reakcje  s   egzotermiczne,  ich  mechanizm  nie  jest  jeszcze  w  pełni  poznany.  W gle
aktywowane  tlenem  zawieraj   du o  tlenowych  powierzchniowych  grup  funkcyjnych.
Stosowanie  tlenu  jako  czynnika  aktywuj cego  jest  zwi zane  z  wieloma  trudno ciami
i dlatego u ywa si  go niezwykle rzadko.

Podstawow reakcj

w gla z par wodn jest proces endotermiczny, który mo e by

zapisany zgodnie z równaniem stechiometrycznym:

C + H

→ H

+ CO H= + 130 kJ/mol

Oprócz powy szej reakcji zachodz jednocze nie nast puj ce reakcje:

C + 2H

→ CO

+ 2H

H = +77 kJ/mol

CO + H

→ CO

+ H

H = -42 kJ/mol

Poniewa jednym z produktów badanych reakcji jest wodór, mo liwe jest równie tworzenie
metanu w reakcji:

C + 2H

→ CH

H = -86 kJ/mol

lub w reakcji:

2C + 2H

→ CH

+ CO

H = -9 kJ/mol

Proces  ten  jest  badany  wszechstronnie,  poniewa   jest  on  dominuj cy  nie  tylko
w reakcji  aktywacji,  ale  tak e  podczas  produkcji  gazu  wodnego.  Aktywacj   par   wodn
prowadzi  si   w  temperaturze  rz du  700-900  °C.  Jest  ona  katalizowana  tlenkami
i w glanami metali.

Reakcj

w gla z dwutlenkiem w gla mo na przedstawi równaniem:

C + CO

→ 2 CO H = + 172 kJ/mol

Reakcja dwutlenku w gla z powierzchni  w glow  jest wynikiem tworzenia si  kompleksów
powierzchniowych,  przy  czym  szybko   reakcji  w gla  z  dwutlenkiem  w gla  w  danej
temperaturze jest ok. 30% wolniejsza ni  z par  wodn .

Aktywacji w gla czynnikami utleniaj cymi w przemy le dokonuje si w piecach

o ró nej konstrukcji i zasadzie działania. Mo na je podzieli na trzy zasadnicze typy: piece
komorowe, piece obrotowe i reaktory z warstw fluidaln .

3. Przemysłowa produkcja w gli aktywnych

Wytwarzaniem w gli aktywnych w Polsce zajmuj si w kraju dwie wytwórnie:

• GRYFSKAND sp. z o.o., Zakład produkcyjny w Hajnówce

• CARBON sp. z o.o., w Raciborzu

Roczna produkcja w gli aktywnych wynosi ł cznie

2400 – 2800 Mg.

GRYFSKAND – HAJNÓWKA

Jest  przedsi biorstwem  wielozakładowym  o  profilu  produkcyjnym,  na  czele  firmy  stoi
jednoosobowy  zarz d,  którego  organem  wykonawczym  jest  Biuro  Zarz du  zajmuj ce  si
zarz dzaniem, rozliczaniem finansowym, strategi  gospodarcz  i rozwojem.

Najstarszym zakładem spółki jest Zakład Produkcyjny w Gryfinie, wywodz cy si

z byłego Gryfi skiego Przedsi biorstwa Suchej Destylacji W gla. Zakład produkuje:

• w giel drzewny do celów gastronomicznych i przemysłowych w postaci naturalnej

i zbrykietowanej.

• popularne w kraju segmenty parkietowe

• posiada jedyn w Europie przemysłow instalacj do zw glania trocin działaj c

wg. my li patentowej własnych in ynierów.

• torebki do konfekcjonowania w gla i brykietów.

Kolejnym zakładem jest spółka handlowa z siedzib w Hamburgu, która spełnia

funkcj przedstawiciela handlowego na rynki Unii Europejskiej.

Zakład Produkcyjny w Hajnówce

Dawne  Hajnowskie  Przedsi biorstwo  Suchej  Destylacji  Drewna,  które  w  1996r,  zostało
wykupione  od  Skarbu  Pa stwa.  Zakład  rozpocz ł  produkcj   w  1905r.  Jako  jedno
z najnowocze niejszych  przedsi biorstw.  Obecnie  działaj cy  w  strukturze  i  pod  szyldem
GRYFSKAND  zatrudnia  ok.  480  pracowników,  w  tym  wielu  in ynierów  z  bran y
chemicznej.  Wła cicielami  firmy  s   udziałowcy.  Udziałowcami  wi kszo ciowymi  s   firmy
skandynawskie  i  niemieckie,  Skarb  Pa stwa  oraz  osoby  fizyczne,  wywodz ce  si   z  byłego
Gryfickiego Przedsi biorstwa Suchej Destylacji Drewna.

PRODUKCJA W GLI AKTYWNYCH W HAJNÓWCE

Produkcja w stosunku do lat ubiegłych została mocno ograniczona ze wzgl dów rynkowych.
Podstawowy profil produkcyjny to w gle aktywne produkowane na bazie w gla kamiennego,
w gla drzewnego oraz pewnych ilo ci w gla z łupin orzecha kokosowego. Stosownie do
zapotrzebowania rynku zakład oferuje ok. 30 rodzajów w gli aktywnych, wykorzystywanych
w najró niejszych procesach, np.

•  usuwanie smaków, zapachów i detergentów.
•  odsiarczanie spalin
•  odbarwianie
•  usuwanie chloru, fenolu, amin, pestycydów, substancji kancerogennych, rt ci,

arsenu etc.

•  oczyszczanie powietrza
•  uzdatnianie wody do celów konsumpcyjnych i przemysłowych
•  doczyszczanie  cieków.

W zwi zku z konieczno ci rozwoju nowoczesnych technologii ochrony rodowiska,
przewiduje si w najbli szych latach wzrost zapotrzebowania na w gle aktywne do
uzdatniania wody pitnej oraz na koksy aktywne do oczyszczania spalin.

Surowce do produkcji w gli aktywnych stosowane w Hajnówce:

• w giel kamienny: typ 33 lub 34, o wysokim współczynniku spiekalno ci, niskiej

zawarto ci cz ci niepalnych, głównie popiołu, niskiej zawarto ci siarki (<0,5%)

• w giel drzewny: produkowany na miejscu w retorcie ruchu ci głego, głównie

z brzozy, olchy i w niewielkich ilo ciach z d bu (21 pieców obrotowych, ka dy po
14,5 m długo ci i rednicy 1,5 m)

• skorupy orzecha kokosowego.

CARBON – RACIBÓRZ

W Raciborzu w 1909 roku otrzymano w tutejszych Zakładach Chemicznych pierwsz

parti   w gla  aktywnego  na  skal   przemysłow .  W giel  ten  nosił  nazw   EPONIT,  a  jego
produkcj  prowadzono wg. patentu Ostrejki – na bazie w gla drzewnego. W ci gu kolejnych
dwóch lat wdro ono do produkcji dwa nast pne gatunki w gla aktywnego o nazwach NORIT
i PURIT- w gle, dla których podstawowym surowcem był torf. W Raciborzu powstała wi c
pierwsza  fabryka  w gli  aktywnych  w  Europie  Wschodniej.  Od  chwili  rozpocz cia
działalno ci Zakłady Chemiczne w Raciborzu miały wielu wła cicieli, ale pomimo cz stych
zmian produkcj  wci  rozszerzano.

W 1951 roku wła cicielem wytwórni stały si Zakłady Elektrod W glowych, a w roku

1993  w  miejsce  Wydziału  W gli  Aktywnych  Elektrod  W glowych  SA.  powstała  spółka
z o.o.„CARBON”,  która  kontynuuje  profil  produkcji  swoich  poprzedników,  a  wi kszo
wyrobów  stanowi   w gle  aktywne.  Ich  jako   jest  zgodna  z  polskimi  normami,  ale
wytwarzane s  równie  w gle aktywne o parametrach uzgodnionych z klientem.

Obecnie głównym surowcem do produkcji w gli aktywnych jest w giel drzewny, na

bazie  tego  półproduktu  otrzymywane  s   w gle  ziarniste  i  pyłowe.  Ponadto  produkuje  si
w giel  aktywny  z  nisko  uw glonego  w gla  kamiennego  z  Kopalni  Wieczorek.  Przez  cały
okres istnienia, do chwili obecnej trwaj  poszukiwania nowych surowców do produkcji w gli
aktywnych.
W  zakładzie  CARBON  produkowane  s   głównie  w gle  pyliste  i  ziarnowe  z  w gla
drzewnego, stosowane przede wszystkim do adsorpcji z fazy ciekłej.

Ł czna produkcja w gli aktywnych obu tych zakładów (Gryfskand i Carbon) jest

niewielka i je liby powa nie potraktowa wykorzystanie w gla aktywnego w ochronie

rodowiska (oczyszczanie powietrza i wód ciekowych), to roczna produkcja tych zakładów

mogłaby zaspokoi jedynie zapotrzebowanie Górnego l ska.

W Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych i Japonii produkuje si wiele

ró norodnych w gli aktywnych o specyficznych własno ciach, a ich produkcja systematycznie
wzrasta. Obecnie za jedn z najlepszych w Europie i na wiecie uwa a si wytwórni w gla
aktywnego w Holandii (fabryk Norit).

4. Ocena własno ci w gli aktywnych

Ocen własno ci w gli aktywnych dokonuje si zgodnie z Polskimi Normami PN-82/

C-97555.00 do 31. Ich ocena obejmuje oznaczenie ponad 30 ró nego rodzaju parametrów,
takich jak: analiza sitowa, oznaczenie g sto ci nasypowej, liczby metylenowej, jodowej,
miligramowej, fenolowej, detergentowej, oznaczenie zawarto ci popiołu, wody, pH
wyci gu wodnego, substancji rozpuszczalnych w wodzie i w HC1, zawarto ci jonów Cl

, Fe

, wykonanie prób na obecno jonów Cu

, S

, NO

, jonów metali ci kich

w przeliczeniu na Pb

, próby na brak jonów CN

, oznaczenie aktywno ci katalitycznej

rozkładu H

, wytrzymało ci mechanicznej, cieralno ci, nasi kliwo ci wodnej, zjawiska

cieplnego, chłonno ci dynamicznej i statycznej w stosunku do par benzenu, aktywno ci
dynamicznej w stosunku do chlorku etylu, powierzchni wła ciwej, obj to ci porów
o promieniu poni ej 1,5 nm, oporu warstwy w gla aktywnego i inne.

Spo ród tak szerokiej gamy ró nego rodzaju oznacze istotne znaczenie maj takie

parametry, które s ci le zwi zane z wykorzystaniem w gla aktywnego do konkretnych
procesów.

5. Zastosowanie w gli aktywnych

• Oczyszczanie wody i cieków: usuwanie pestycydów, detergentów, substancji

odpowiedzialnych za smak, barw , i zapach, wody, w glowodorów alifatycznych
i aromatycznych, fenoli i ich pochodnych, metali ci kich, bakterii i wirusów,
niskocz steczkowych zwi zków organicznych, odchlorowania.

• Oczyszczanie przemysłowych gazów odlotowych: adsorpcja SO

, SO

, H

S, CS

, NH

i innych gazów toksycznych. Uwzgl dniaj c obecno w gazach odlotowych tlenu

i pary wodnej to obok adsorpcji na w glu aktywnym zachodzi tak e m.in. katalityczne
utlenianie i inne reakcje wtórne.

• Odzyskiwanie rozpuszczalników organicznych: benzyny, benzenu, toluenu, ksylenów,

acetonu, ni szych alkoholi, eterów, estrów, w glowodorów parafinowych,
chlorowcopochodnych w glowodorów, (chloroform, tetrachlorek w gla, chlorek
metylenu, dichloroetan, chlorobenzen i inne).

• Oczyszczanie powietrza: ochrona dróg oddechowych przed substancjami

toksycznymi(we wszystkich dziedzinach przemysłu chemicznego i innych, technice
wojskowej; pochłanianie chloru, tlenków siarki, tlenków azotu, siarkowodoru, amoniaku
merkaptanów, rt ci, substancji promieniotwórczych i innych).

• Deodoryzacja powierza; usuwanie nieprzyjemnych zapachów z powietrza, np.

merkaptanów, amin, fenoli, pirydyny i innych.

• Rozdzielanie mieszanin gazowych: wydzielenie poszczególnych składników

z mieszaniny gazów, np. rozdział propanu i butanu z gazu ziemnego, rozdzielenie
powierza na tlen i azot i inne.

• Magazynowanie energii: Adsorpcyjne magazynowanie gazu ziemnego, metanu, wodoru

i innych no ników energii pod ekonomicznym i bezpiecznym ci nieniem.

• Oczyszczanie spalin samochodowych: na no niku w glowym z osadzonymi

katalizatorami nast puje dopalanie nie spalonego w silniku paliwa a tak e adsorpcja
tlenków siarki i azotu.

• Przemysł chemiczny: odbarwianie roztworów, odzyskiwanie cennych składników

z gazów produkcyjnych, eliminacja substancji szkodliwych itd.

• Przemysł petrochemiczny: wytwarzanie no ników w glowych, niezb dnych do

utrzymania fazy aktywnej katalizatora w stanie zdyspergowanym, w procesach

katalitycznych takich jak hydroodsiarczanie, hydroodazotowanie, izomeryzacja
i uwodornienie.

• Przemysł farmaceutyczny: synteza, oczyszczanie i rozdział niektórych preparatów.
• Przemysł spo ywczy: oczyszczanie i odbarwianie syropów cukrowych, odbarwianie

olejów i tłuszczów, odbarwianie oraz polepszanie własno ci i smaku napojów
alkoholowych (spirytus, koniak, piwo), dekofinacja kawy.

•  Przemysł metalurgiczny: do odzyskiwania metali szlachetnych z ich rud.
•  Przemysł elektrotechniczny: jako materiał elektrodowy.
•  Medycyna: w zatruciach pokarmowych, do oczyszczania krwi, do dializy.
•  Przemysł górniczy: utylizacja zasolonych wód kopalnianych.
•   Rolnictwo: adsorpcja  rodków ochrony ro lin, oczyszczanie  cieków rolniczych.

6. Badania układu kapilarnego w gla aktywnego

6.1. Układ kapilarny w gla aktywnego

Wiele własno ci w gli aktywnych, istotnych z punktu widzenia ich ró norodnych

zastosowa , głównie jako adsorbentów, no ników katalizatorów i materiałów elektrodowych,
jest zdeterminowanych ich budow  krystaliczn  zale n  zarówno od surowca, jak i sposobu
oraz warunków prowadzenia procesu karbonizacji i aktywacji. Dotyczy to zwłaszcza stopnia
rozwini cia  i  charakteru  ich  struktury  kapilarnej.  Przeci tne  w gle  aktywne  maj   na  ogół
bardzo  dobrze  rozwini t   powierzchni   wła ciw ,  która  cz sto  przekracza  1000  m

i zwykle odznaczaj si polidyspersyjn struktur kapilarn . Tworz j pory
o zró nicowanym kształcie i wielko ciach.

W układzie kapilarnym sorbentów wyró nia si , na podstawie szeroko ci porów

(podwójny efektywny promie porów) oraz mechanizmu adsorpcji par i gazów, nast puj ce
kategorie porów, których podział jest zgodny z zaleceniami IUPAC (Mi dzynarodowa
Unia Chemii Czystej i Stosowanej):

Makropory - pory o efektywnych promieniach wi kszych ni 25 nm, które nie s

praktycznie zapełniane obj to ciowo adsorbatem zgodnie z mechanizmem kondensacji
kapilarnej. Ich obj to wynosi 0,2-0,8 cm

/g, a powierzchnia wła ciwa nie przekracza 0,5-

2,0 m

/g i jest bardzo mała w porównaniu z powierzchni pozostałych rodzajów porów.

Makropory  nie  odgrywaj   wi c  istotnej  roli  w  procesie  adsorpcji, spełniaj  jedynie funkcj
arterii  transportowych,  dlatego  makroporów  w  zasadzie  nie  charakteryzuje  si   metodami
sorpcyjnymi. Do badania ich własno ci stosuje si  przede wszystkim porozymetri  rt ciow ,
a tak e mikroskopi  optyczn , elektronow  i skaningow .

Mezopory - pory o efektywnych promieniach w granicach od 1 nm do 25 nm (zwane

s   tak e  porami  przej ciowymi).  Zapełnianie  ich  obj to ci  adsorbatem  przebiega  zgodnie
z mechanizmem  kondensacji  kapilarnej.  Dla  przeci tnych  w gli  aktywnych  obj to ci
mezoporów s  w granicach 0,1-0,5 cm

/g, a powierzchnie wła ciwe 20-400m

/g. Mezopory,

oprócz znacz cego udziału w adsorpcji, odgrywaj tak e rol głównych arterii
transportowych dla adsorbatu. Najcz ciej stosowanymi metodami badawczymi
mezoporów s : sorpcja par i gazów, porozymetria rt ciowa oraz mikroskopia elektronowa
i skaningowa.

Mikropory - pory o efektywnych promieniach mniejszych ni 1 nm. S to pory

o wymiarach porównywalnych z wymiarami adsorbowanych cz steczek. Obj to ci
mikroporów dla przeci tnych w gli aktywnych wynosz 0,2-0,6 cm

/g i maj one

najwi kszy wkład w wielko  powierzchni wła ciwej porów. Energia adsorpcji w mikroporach
jest  znacznie  wi ksza  ni   dla  podobnych  wielko ci  adsorpcji  w  mezoporach  czy  na
powierzchni  nieporowatej,  poniewa   w  tak  w skich  porach  nast puje  nakładanie  si
potencjałów  adsorpcyjnych  pochodz cych  od  przeciwległych  cian  porów,  co  prowadzi  do
szczególnie  du ego  zwi kszenia  zdolno ci  adsorpcyjnych  w  obszarze  małych  ci nie
równowagowych  adsorbatu.  W  mikroporach  adsorpcja  biegnie  zgodnie  z  mechanizmem  ich
obj to ciowego  zapełniania  (teoria  Dubinina).  Do  charakterystyki  struktury  mikroporowatej
wykorzystuje  si   przede  wszystkim  adsorpcj   par  i  gazów  oraz  metod   rozpraszania
promieni rentgenowskich pod małymi k tami.

Dla kinetyki adsorpcji istotne znaczenie ma wzajemne poł czenie

trzech rozpatrywanych

rodzajów porów. Istnieje na ten temat wiele hipotez. Według jednej z nich mezopory s
odgał zieniem makroporów, a mikropory mezoporów (struktura drzewiasta), według innej -
ka dy z trzech rodzajów porów ma bezpo rednie poł czenie z powierzchni ziaren
w gla.

6.2. Techniki do wiadczalne badania struktury porowatej w gla

Wielko adsorpcji gazu lub pary zale y nie tylko od ich charakteru, ale równie od

warunków, w jakich przebiega proces sorpcji, a przede wszystkim od

temperatury, ci nienia

i struktury adsorbentu. Gdy inne warunki s  zachowane, zazwyczaj ze wzrostem ci nienia
ro nie ilo   zaadsorbowanego adsorbatu.  Krzywe podaj ce  zale no  ilo ci  zaadsorbowanego
adsorbatu  od  jego  ci nienia  równowagowego  w  stałej  temperaturze  nazywa  si

izotermami

adsorpcji. Przebieg izoterm adsorpcji jest wi c odbiciem struktury kapilarnej ciała stałego, ich
interpretacja umo liwia okre lenie stanu rozwini cia i rodzajów porów, ustalenie typu
strukturalnego adsorbentu, wielko ci i charakteru jego powierzchni wła ciwej (metoda BET).

Wielko adsorpcji gazów i par na ciałach stałych i odpowiednie izotermy wyznacza

si metodami

dynamicznymi lub statycznymi.

Dynamiczne metody pomiaru adsorpcji polegaj na przepuszczaniu przez warstw

adsorbentu strumienia mieszaniny gazu oboj tnego (np. N

), zwanego gazem no nym,

z odpowiedni ilo ci adsorbowanego gazu lub pary. Nast pnie zaznacza si pojawienie

tego gazu za warstw adsorbentu, czyli tzw. przebicie. W dokładniejszych metodach
mierzy si stopniowy wzrost st enia gazu za warstw adsorbentu po przebiciu.

Metody statyczne polegaj na tym, e adsorbent umieszcza si w atmosferze gazu lub pary

i po ustaleniu si  równowagi mierzy ci nienie oraz ilo  pochłoni tego adsorbatu. Metody
statyczne  stosuje  si   zwykle  podczas  badania  adsorpcji  indywidualnych  gazów  i  par
w aparatach  pró niowych,  w  których  adsorbent  został  uprzednio  poddany  ogrzewaniu
w wysokiej pró ni w celu uwolnienia jego powierzchni z zaadsorbowanych substancji.

Najwi cej danych na temat struktury kapilarnej porowatych adsorbentów dostarcza

analiza izoterm adsorpcji i desorpcji par, wyznaczanych w warunkach statycznych. Do
najcz ciej stosowanych adsorbatów nale zarówno gazy, takie jak N

, Ar, Kr, CO

, jak

i pary w glowodorów niskowrz cych, alkoholi, benzenu, cykloheksanu, tetrachlorku w gla,
pary wodnej, itp. Nale y tu zauwa y ,  e na adsorpcj  adsorbatów o charakterze polarnym
wpływa  nie  tylko  struktura  kapilarna  adsorbentu,  ale  tak e  chemiczna  budowa  jego
powierzchni  {np.  tlenowe  powierzchniowe  grupy  funkcyjne  w  przypadku  adsorpcji  pary
wodnej). Dlatego te  do charakteryzowania struktury kapilarnej najcz ciej wykorzystuje si
takie adsorbaty, jak N

, Ar, C

i CO

Do wyznaczania izoterm adsorpcji i desorpcji stosuje si obecnie wiele ró nych rodzajów

aparatury adsorpcyjnej, których działanie jest oparte na ró nych zasadach. Istota pomiaru
polega na okre leniu wielko ci adsorpcji w stanie równowagi i odpowiadaj cego jej
ci nienia. Wspomniana wielko mo e by wyznaczana albo na podstawie bezpo redniego
pomiaru zmian ilo ci adsorbatu zaadsorbowanego na adsorbencie, albo zmian jego ilo ci
w przestrzeni nad adsorbentem.

Spo ród wielu istniej cych obecnie rodzajów aparatury adsorpcyjnej, za pomoc której

mo na wyznaczy izotermy adsorpcji i desorpcji z fazy gazowej, najcz ciej s stosowane
wagi sorpcyjne McBaina i Bakra, mikrobiuretki cieczowe oraz manostaty sorpcyjne.

6.3. Izotermy adsorpcji i klasyfikacja adsorbentów

Izotermy sorpcji par (adsorpcji i desorpcji) pozwalaj na uzyskanie wa nych informacji

na  temat  wewn trznej  struktury  adsorbentów  i  ich  interpretacja  jest  bardzo  istotna.
Przebieg  izotermy  adsorpcji,  b d cej  odbiciem  wewn trznej  struktury  adsorbentu,
umo liwia  okre lenie  stanu  rozwini cia,  rodzaju  porów  danego  typu,  ustalenie  typu
strukturalnego adsorbentu, wielko ci i charakteru jego powierzchni wła ciwej.

Według Brunauera istnieje pi zasadniczych kształtów izoterm adsorpcji par

i gazów. Przedstawiono je na poni szym rysunku:

Typy izoterm adsorpcji par i gazów

Typ I odpowiada izotermie Langmuira i odznacza si monotonicznym zbli aniem do

adsorpcji granicznej, która odpowiada kompletnej warstwie monomolekularnej.

Typ II jest bardzo rozpowszechniony w adsorpcji fizycznej i wi e si z powstawaniem

wielomolekularnej warstwy adsorpcyjnej.

Typ III izoterm adsorpcji jest stosunkowo rzadki W tym przypadku charakterystyczn

cech jest ciepło adsorpcji równe lub mniejsze, co do warto ci bezwzgl dnej, ciepłu
skraplania czystego adsorbatu.

Izotermy typów IV i V odpowiadaj krzywym typu II i III i ró ni si od nich jedynie

tym,  e  przy  ni szych  ci nieniach  wzgl dnych  biegn   one  równolegle  do  osi  ci nie .
Przyczyn   tego  jest  powstanie  w  porach  adsorbentu  tylko  ograniczonej  liczby  warstw
adsorpcyjnych, ze wzgl du na szeroko  porów.

W stałej temperaturze zazwyczaj ze wzrostem ci nienia ro nie ilo zaadsorbowanego

adsorbatu.  Jednak  dla  poszczególnych  odcinków  izotermy  wpływ  ci nienia  jest  ró ny.  Na
przykład  dla  drobnoporowatych  adsorbentów  wpływ  ci nienia  jest  szczególnie  widoczny
w obszarze  niskich  ci nie   wzgl dnych,  podczas  gdy  w  przypadku  szerokoporowatych
adsorbentów jego wpływ jest widoczny tylko dla ci nie  zbli aj cych si  do ci nienia pary
nasyconej. Gdy ci nienie dalej ro nie, ro nie tak e ilo  zaadsorbowanej substancji na skutek
powstawania warstw polimolekulamych. Proces ten w przypadku ciał porowatych ko czy si
procesem kondensacji kapilarnej.

Cech charakterystyczn zapełniania porów zgodnie z mechanizmem kondensacji

kapilarnej jest mo liwo  wyst powania p tli histerezy na izotermach sorpcji. Desorpcyjna
gał   izotermy  adsorpcji  i  szeroko   p tli  histerezy  mog   słu y   do  okre lania  struktury
ciała porowatego i s  w pewnym sensie odbiciem wielko ci i kształtu porów.

Na podstawie zarówno procesów adsorpcyjnych, jak i procesów kondensacji

kapilarnej, adsorbenty mo na podzieli na pi grup (tablica):

Klasyfikacja adsorbentów według typów strukturalnych

Grupa

Typ strukturalny

Podgrupa

Kształt izotermy

nieporowate

izoterma w kształcie litery S bez p tli histerezy

jednorodne

szerokoporowate

szkielet sztywny

szkielet

elastyczny

powolny  wzrost  izotermy  w  obszarze  niskich
ci nie   wzgl dnych  i  gwałtowny  w  obszarze
ci nie  bliskich ci nieniu pary nasyconej

III

jednorodne

w skoporowate

ultra-porowate

drobno-

porowate

gwałtowny wzrost izotermy w obszarze niskich
warto ci p/p

, szybkie osi ganie równowagi, brak p tli

histerezy
nie wyst puje p tla histerezy dla substancji o wielkich
cz steczkach i pojawia si tylko podczas przej cia do
substancji o małych cz steczkach

struktury
mieszane

maj ce dwa
rodzaje porów
lepiej rozwini ta
struktura
mikroporowata
lepiej rozwini te
mezopory

dwa gwałtowne wzrosty izotermy w obszarze
niskich i rednich warto ci p/p

gwałtowny wzrost izotermy w obszarze niskich
warto ci p/p

i mniej gwałtowny dla rednich

warto ci p/p

gwałtowny wzrost dla rednich warto ci p/p

i mniej gwałtowny dla niskich warto ci p/p

jednorodne

nieporowate

gwałtowny wzrost dla rednich warto ci p/p

ADSORPCJA NA W GLU AKTYWNYM

II. C z d o w i a d c z a l n a

Do wiadczenie 1.

Adsorpcja barwnych substancji z roztworu.

a) Adsorpcja bł kitu metylenowego

Do rozdzielacza wypełnionego w glem aktywnym wla roztwór wody destylowanej

zabarwionej bł kitem metylenowym (roztwór barwy niebiesko-granatowej). Otworzy kranik
w rozdzielaczu i obserwowa barw wypływaj cego do podstawionej zlewki roztworu.

b) Adsorpcja fuksyny

Probówk sto kow napełni do połowy jej obj to ci jasno ró owym roztworem

fuksyny.  Wsypa   do  probówki  kilka  mikro-  szpatułek  formowanego  w gla  aktywnego.
Probówk  zatka  korkiem i wstrz sa  energicznie w ci gu kilku minut. Oddzieli  w giel od
roztworu przez odstanie lub s czenie na s czku z mi kkiej bibuły. Zwróci  uwag  na zmian
zabarwienia roztworu.

Do wiadczenie 2

. Adsorpcja substancji gazowych.

Probówk sto kow napełni gazowym bromem (pod wyci giem). W tym celu

zanurzy   bagietk   na  gł boko     ok.  1  cm  w  pojemniku  z  ciekłym  bromem.  Bagietk
zwil on  bromem wprowadzi  do probówki i dotkn  jej dna, po czym szybko j  wyci gn ,
a  probówk     zatka   korkiem.  Zwróci   uwag   na  barw   gazu.  Do  probówki  wypełnionej
parami bromu, wsypa  przygotowan  porcj  w gla aktywnego ziarnowego i szybko zatka  j
korkiem. Probówk  energicznie wstrz sa , obserwuj c odbarwianie si  gazu.

Do wiadczenie 3.

Adsorpcja jonów z roztworu.

a) Adsorpcja jonów Pb

z roztworu

Wykonanie próbki odniesienia: do probówki wprowadzi 3-4 krople 0,01 M roztworu
azotanu ołowiu (II) i doda 1 kropl 0,1M roztworu jodku potasu. Probówk z wytr conym

ółtym osadem PbI

zachowa .

Drug probówk napełni do połowy tym samym roztworem azotanu ołowiu (II)

i wsypa   3-4  mikro-  szpatułki    ziarnowego  w gla    aktywnego.  Probówk   zatka   korkiem
i energicznie    wytrz sa   w  ci gu  2-3  minut,  a  nast pnie  pozostawi   do  odstania  lub
przes czy . Pipetk  pobra  3-4 krople klarownego roztworu z nad w gla i przenie  do innej

probówki, po czym doda 1 kropl roztworu 0,1M KI. Porówna ilo otrzymanego osadu
jodku ołowiu (II) z próbk odniesienia.

b) Adsorpcja jonów Fe

z roztworu

Do rozdzielacza wypełnionego w glem aktywnym wla roztwór wody

zanieczyszczonej zwi zkami  elaza, zwróci  uwag  na barw  tego roztworu. Otworzy  kranik
w  rozdzielaczu  ,  obserwuj c  barw   wypływaj cego  roztworu  i  zebra   do  zlewki  kilka
mililitrów przes czu. Wykona  reakcj  charakterystyczn   na obecno  jonów Fe

, w wodzie

przed adsorpcj i po adsorpcji. W tym celu pobra do dwóch probówek po ok.1 cm

wody

zanieczyszczonej zwi zkami elaza i wody oczyszczonej na w glu aktywnym , doda po 1-2
kropli 0,1 M tiocyjanianu amonu (NH

SCN). Jony SCN

w obecno ci Fe

powoduj

zabarwienie krwistoczerwone (czuło reakcji jest bardzo du a). Opisa obserwacje.

III. L i t e r a t u r a

1. JANKOWSKA H., WI TKOWSKI A., C

HOMA

J., W giel aktywny, Warszawa, WNT,

1985.

2. D

UBININ

M. M., Structure and properties of activated carbons, Chemistry and Physics of

Carbon, London, P. L. Walker Jr., 1966.

3. TOMKÓW K., Zestaw automatycznej, rejestruj cej aparatury termograwimetrycznej do

bada procesów karbochemicznych, Pr. Nauk. Inst. Chem. Technol. Nafty PWr., nr 25,
Wrocław, 1975.

4. BRUNAUER S., EMMETT P. H., TELLER E., Adsorption of gasses in

monomolecularlayers, Journal of the American Chemical Society 60, 309-319,
1938.

5. SlNG K. S. W., EVERETT D. H., HAUL R. A. W., MOSCOU L., PlEROTI R. A.,

ROUQUEROL J., SlEMIENIEWSKA T., Reporting physisorption data for gas solid
systems with special reference to the determination of surface area and porosity,
International Union of Pure and Applied Chemistry vol. 57, No. 4, 1985.