1
Oświecenie
1. Wyjaśnij genezę i ramy czasowe epoki:
Oświecenie było pierwszą w nowożytnych dziejach formacją kulturową
całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych
czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) czy
wieku "oświeconym". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on
szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania
człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było
krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia
człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój
postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające
się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjo‐
nalistyczne i empiryczne.
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
∙ wczesną ‐ od lat 40. XVII w. do 1764 roku;
∙ dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) ‐ lata 1764‐1795;
∙ schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postani‐
sławowskim) ‐ lata 1795‐1822.
2. Jakie okoliczności historyczce określiły nową epokę w Europie?
Absolutyzm we Francji, panowanie kolejnych Ludwików XIV, XV oraz od
1774 r. Ludwika XVI i Marii Antoniny. Narastający absolutyzm monarchii,
wystawność życia dworu, bieda ludu doprowadzaj do Wielkiej Rewolucji
Francuskiej i ścięcia królewskiej pary. Rządy obejmują rewolucjoniści,
dyrektoriat a potem Napoleon.
Wzrost potęgi Rosji za panowania cara Piotra 1, Katarzyny T, Piotra Ii,
Katarzyny II uczestniczki rozbiorów Polski.
Rewolucja przemysłowa w Anglii:
1767 ‐ maszyna przędzalnicza Arkwrighta
1785 ‐ warsztat tkacki Cartwrighta
1769 ‐ maszyna parowa Jamesa Watta.
1735 ‐ technologia wytopu surówki węgla kamiennego Abrahama
Derby Ważniejsze konflikty:
2
‐ wojna północna 1700‐1721 Rosja, Saksonia, Dania, Brandenburgia przeciw
Szwecji
‐ wojna sukcesyj na austriacka 1741‐1748 Plusy, Bawaria, Francja przeciw
Austrii wspieranej przez Anglię i Rosję
‐ wojna siedmioletnia 1756‐1753 Francja, Austria, Rosja, Saksonia przeciw
Anglii i Prusom
‐ wojna rosyjsko‐turecka 1768‐1774 Rosja wspierana przez Austrię przeciw
Turcji popieranej przez dyplomację angielską pruską.
1740 ‐ Fryderyk II królem w Prusach, Maria Teresa ‐ w Austrii
1762 ‐ Katarzyna II cesarzową Rosji
1775‐83 ‐ wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych
1776 4 lipca ‐ uchwalenie Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych
Ameryki
1780 ‐ śmierć Marii Teresy i rządy Józefa II w Austrii
1787 ‐ Konstytucja Stanów Zjednoczonych
1740 ‐1788 Fryderyk II królem Prus ‐ epoka wojen napoleońskich obejmująca
Europę
1812 ‐ klęska Napoleona w Rosji
1815 ‐ Kongres Wiedeński, nowy porządek w Europie, nowa epoka.
3. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko‐ główne kierunki w literaturze i kulturze
oświecenia.
Klasycyzm ‐ wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania
dydaktyczno‐moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa
jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.
Sentymentalizm ‐ traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego
życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory więzi
międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym
ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin
sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Law‐
rence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; nawiązując do wielu nurtów myśli
filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na
analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne
sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę
sztucznie tworzonych barier i podziałów stanowych.
3
Rokoko ‐ styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej)
twórczości ‐ dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego
było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność
obcowania z wytworami sztuki.
4. Podstawowe pojęcia oświecenia:
Empiryzm ‐ (empiria‐doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis
Bacon (czyt. bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania
świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.
Racjonalizm ‐ twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie”; Przywiązywał on
szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem
systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał
wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter
oraz Denis Diderot.
Deizm ‐ owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i
dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uzna
wali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawie nie i
wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z
fanatyzmem religijnym.
Ateizm ‐ (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w
pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.
Irracjonalizm ‐ pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna
poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z
intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia.
Sensualizm ‐ źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą tego kierunku był
John Locke; twierdził on, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabulo rasa),
nie mając doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad, które kształtu ją się
dopiero w ciągu życia.
Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel
postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm,
optymizm, krytycyzm.
5. Rozwój kultury w Polsce doby oświecenia:
Rozwój tendencji i idei oświeceniowych przypada w Polsce na okres
panowania ostatniego naszego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a
więc od 1764 r., kiedy wstąpił na tron, do roku 1795, czyli do trzeciego
rozbioru Polski. Ponieważ jednak założenia epoki znalazły propagatorów
4
jeszcze w jakiś czas po rozbiorach, za koniec oświecenia przyjęło się uważać
rok 1815, czyli rok powstania Królestwa Kongresowego.
Mieszczaństwo polskie, w przeciwieństwie do Zachodu, nie odgrywało
żadnej roli w życiu politycznym. Rosła anarchia szlachecka, wzmagał się ucisk
Ludu. Szkolnictwo przystosowało się do przeciętnych pojęć szlachty, podsycało
fanatyzm wyznaniowy i utrwalało przesądy stanowe. Uniwersytet Krakowski
przeżywał okres upadku. Pogłębiający się rozkład polityczny i moralny zagrażał
szlachcie ruiną materialną, a państwu, możliwością utraty niepodległości, Stąd
też rodzą się dążenia oświeconych magnatów i patriotycznej części szlachty do
zreformowania państwa w imię interesów ogólnonarodowych. Jedną z dróg
ratowania Rzeczypospolitej było podniesienie poziomu oświaty całego narodu,
a przede wszystkim szlachty, która ze względu na prawa polityczne, jakie
posiadała, mogła wywrzeć decydujący wpływ na powodzenie reform.
Równolegle z przebudzeniem się świadomości politycznej rodzą się
próby odnowy życia literackiego i umysłowego. W 1747 r. JÓZEF JFDRZEJ
ZAŁUSKI, poeta i bibliograf (uczony pracujący nad rejestrowaniem i
opisywaniem wydawnictw, druków i rękopisów) otwiera swą bibliotekę,
udostępniając ją społeczeństwu, by później ofiarować ją państwu.
Ogromne zasługi w walce o uzdrowienie oświaty położył STANISŁAW
KONARSKI (1700‐1773). Pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej. Po
ukończeniu szkoły wstąpił do zakonu pijarów. Był nauczycielem w kolegium
pijarskim w Warszawie. Dwa lata studiował w Rzymie, a następnie wy jechał
do Paryża, gdzie dokładnie poznał stan i nowoczesność szkolnictwa
francuskiego. Po powrocie do kraju poświęca się pracy na rzecz dobra Polski –
zajmuje się reformą ustroju państwowego, działalnością oświatową i
twórczością literacką.
W dziedzinie oświaty Konarski proponował powołanie urzędu
państwowego sprawującego nadzór nad szkołami i kierującego sposobami
nauczania. Zreformował szkoły pijarskie, w których naczelnym celem stało się
właściwe wychowanie obywatelskie „Niech chłopcy wiedza, co winni ojczyźnie,
co należy im przez całe życie dla ojczyzny robić, aby mogli odwdzięczyć się
ojczyźnie przez wspomaganie jej, bronienie i dodawanie jej stawy”. Swój
program pedagogiczny realizował Konarski w założonym w roku 1740
Collegium Nobilium, szkole przeznaczonej dla synów zamożnej szlachty.
Zastąpiono w niej łacinę językiem polskim jako językiem wykładowym,
wprowadzono naukę języków obcych, położono nacisk na przedmioty
przyrodnicze, a dotychczas stosowaną w szkołach metodę pamięciowego
5
opanowywania wiadomości zastąpiono samodzielną analizą i rozumowym
sposobem przyswajania wiedzy.
Pełny program polityczny wyłożył Konarski w dziele „O skutecznym rad
sposobie”, składającym się z czterech tomów. Odrzucało ono stanowczo
liberum veto jako przyczynę wszelkiego zła w Rzeczypospolitej, proponując
rozstrzyganie uchwał sejmowych większością głosów. Autor daje projekt
nowej organizacji sejmu polskiego złożonego z dwóch izb, senatorskiej i
poselskiej.
W dziedzinie odrodzenia literatury piękne j zasłynął Konarski rozprawą
pt. „O poprawcie wad wymowy”, gdzie wystąpił przeciwko panegiryzmowi i
makaronizmom w utworach literackich, podkreślał znaczenie naturalności w
wysławianiu i rzeczowości w przedstawianym temacie.
Na uwagę zasługuje tez sztuka, napisana przez Konarskiego dla teatrów
szkolnych, pt. „Tragedia Epaminondy”, w której podkreśla wyższość dobra
ogólnego nad korzyściami prywatnymi i składa hołd tym, którzy
bezinteresownie służą ojczyźnie. Wiele mądrości zawierają słowa utworu,
które dowodzą, że nikt nie ma prawa domagać się uznania za zasługi, które
oddał ojczyźnie, gdyż:
„Nie masz zasług; te, co my zowiemy zasługi,
Są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi”.
Program reformy państwowej i społecznej wysunął STANISŁAW
LESZCZYŃSKI (1677‐1766), zwany filozofem dobroczynnym, dwukrotnie
wybierany na króla Polski i dwukrotnie zmuszony do opuszczenia tronu. W
swym głównym dziele pt. „Głos wolny wolność ubezpieczający” domaga się
poprawy położenia chłopów i potępia ich niewolniczą zależność od panów,
gdyż w ludzie właśnie widzi fundament, na którym wspiera się cała
Rzeczpospolita – „Jeżeli ten piedestał będzie gliniany, cała moles (ciężar) na
nim się wspierająca upadnie” ‐ pisał. Domaga się oczynszowania chłopa w
miejsce pańszczyzny, zniesienia przywiązania do ziemi i przyznania mu prawa
odwoływania się do sądów w wypadku sporu z dziedzicem.
Drugą istotną sprawą, na którą zwraca uwagę, jest nadużywanie zasady
liberum veto, która prowadzi do zrywania sejmików i sejmów. Nie proponuje
jednak jej całkowitego zniesienia, lecz jedynie ograniczenia jej stosowania do
poszczególnych spraw, a wykluczenia jej w całości obrad sejmowych.
6
Mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
Ogromną rolę. w dźwiganiu kraju z upadku odegrał król Stanisław
August, który wprawdzie okazał się niewielkiej miary politykiem, ale jako
mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół
siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których wspomagał
materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w
tworzeniu światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo;
sprowadzony z Włoch Bernardo Belotto Canałetto pozostawił po sobie
znakomite obrazy osiemnastowiecznej Warszawy, a jego rodak, Marcello
Bacciarelli, doskonałe portrety osobistości tamtych czasów, z królem na czele.
Również zasługą króla było założenie w r. 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej
Korpusem Kadetów, której komendantem był Adam Kazimierz Czartoryski.
Była to szkoła średnia przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej,
przygotowująca do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było
wychowanie młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku
służby ojczyźnie.
Czasopiśmiennictwo
Ogromne znaczenie w rozwoju kultury polskiej miało założenie
czasopism, przede wszystkim „Monitora”, oraz otwarcie pierwszego w Polsce
teatru publicznego. W r. 1765 pojawiają się pierwsze numery „Monitora”
wydawanego i redagowanego przez FRANCISZKA BOHOMOLCA (1720‐1784).
Pismo, wzorowane na angielskim czasopiśmie „Spectator”, ukazywało się dwa
razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do
współpracowników „Monitora” należeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy
Adam Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia,
walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki.
Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede
wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec
poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną.
Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim, były „Zabawy
Przyjemne i Pożyteczne”. Przyczyniło się ono do kształtowania smaku
literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości
najwybitniejszych pisarzy.
W „Zabawach...” drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki,
Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłoci i Węgierski, a ich redaktorem był najpierw JAN
ALBERTRANDI (1731‐1808), a później ADAM NARUSZEWICZ (1733‐1796). Do
7
najbardziej popularnych czasopism ukazujących się codziennie należała
„Gazeta Warszawska”, a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego „Gazeta
Narodowa i Obca” poświęcona zagadnieniom politycznym.
Rola teatru w propagowaniu reform
W 1765r. powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając nici od
razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede
wszystkim szlachty i mieszczan, Teatr przestał być instytucją zamkniętą,
dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr
królewski, lub ten czy inny teatr magnacki. Służąc oświeceniowej zasadzie, by
„uczyć – bawiąc” wykorzystuje się na scenie głównie komedie, które poprzez
żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem
krytycznie myśleć, oraz nakazywały widzieć wady ustroju. W początkowym
okresie działalności teatru najczęściej wystawiano komedie Franciszka
Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych
komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości polskiej
skutecznie piętnowały nasze wady narodowe. Jego sztuka pt. „Małżeństwo z
kalendarza” ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem
zacofanym i przesądnym, a jego cała wiedza o świecie ogranicza się do
informacji zawartych w starym kalendarzu.
„Pan dobry” to komedia, w której autor piętnuje postępowanie
szlachcica Hałaśnickiego za jego nieludzki stosunek do poddanych, a stawia za
wzór pana Dobrotliwskiego, który ich traktuje niemal po ojcowsku, spiesząc z
pomocą, gdy tego potrzebują. Wprowadzenie na scenę ludu i jego gwary było
cenną wartością w ówczesnej literaturze dramatycznej.
W dalszym rozwoju komedii okresu stanisławowskiego na uwagę
zasługuje FRANCISZEK ZABŁOCKI (1752‐1821). Przyswoił on polskiej literaturze
utwory Moliera i Diderota, którym nadał rodzimy charakter. Znakomitą
komedią, pełną wdzięku i prostoty, jest „Fircyk w zalotach”, ofiarowany
królowi Stanisławowi Augustowi. Utwór bawi i uczy zarazem. Bohaterem jest
„modny kawaler”, lekkomyślny szaławiła, ale w gruncie rzeczy inteligentny i
sympatyczny młodzieniec. Jego służący, Świstak, tak go charakteryzuje:
„Natura dobra w nim i szczera
Zacina prawda, panicz trochę na szulera
Kocha młode kobietki, Lubi winko stare”.
Prostą intrygę komedii stanowi gra miłosna między młodą wdową
Podstoliną, która, chociaż zainteresowana przystojnym fircykiem, udaje
8
obojętność, a tytułowym bohaterem, który, przepuściwszy wszystkie
pieniądze, widzi w bogatej wdówce nowe źródło dochodów. Stopniowo
jednak stosunek do pięknej Podstoliny zmienia charakter i w sercu triumfatora
w niezliczonych podbojach miłosnych rodzi się po raz pierwszy prawdziwe
uczucie, Postać fircyka reprezentuje typ salonowego paniczyka, jakich
mnóstwo przewijało się przez ówczesne salony szlacheckie i odczytać go
można jako ofiarę panującej mody i lekkości obyczajów, które spowodowały,
że społeczeństwo chętniej przyjmowało beztroskę, elegancję i zalety
towarzyskie niż powagę, rozsądek i umiar. Stąd też zakończenie komedii nie
pozbawione gorzkiej ironii:
„Dobrze być filozofem, ale w gabinecie!
Bądź wietrznikiem, na wielkim kto chce
znaczyć świecie!”
Zacofanie szlachty zaatakował Zabłocki w „Sarmatyzmie”. Akcja
ogranicza się w zasadzie do sporu miedzy dwiema rodzinami szlacheckimi ‐
Guronosów i Żegotów, typowymi przedstawicielami sarmatyzmu. W
postaciach swych bohaterów kupił autor wszystkie ujemne cechy szlacheckie,
a wiec niczym nieuzasadnioną pychę rodową, pieniactwo i awanturnictwo:
ciemnotę i konserwatyzm poglądów, a przede wszystkim oburzający stosunek:
do chłopów. Zabicie chłopa w pojęciu szlachcica, nic jest przestępstwem, a
kara chłosty ‐ to konieczność, by utrzymać poddanych w posłuszeństwie.
Jeden z nich mówi z goryczą:
„A zawsze sto batogow, co słowo, to chamie.
Wszyscyśmy sobie równi po ojcu Adamie”.
JULIAN URSYN NIEMCEWICZ (1758‐1841 ) był wychowankiem Korpusu
Kadetów, zwiedził wiele krajów Europy, w czasie Sejmu Czteroletniego należał
do czynnych działaczy stronnictwa patriotycznego, współredagował „Gazetę
Narodową i Obcą”, brał udział w powstaniu kościuszkowskim, angażował się w
życiu politycznym i literackim Księstwa Warszawskiego i Królestwa
Kongresowego.
Największą sławę przyniosła mu komedia „Powrót posła”, którą Teatr
Narodowy wystawia para mieniący przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja
(dokładnie 15 I 1791 r.). Data wystawienia utworu nie była przypadkowa.
Zawierał on ważką treść polityczną, ściśle związaną z reformatorskimi pracami
stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z poglądami
konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach
9
kraju i społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i
konieczności zmian w Rzeczpospolitej. Dlatego też „Powrót posła” uznano za
pierwszą polską komedię polityczną. Działaczy stronnictwa patriotycznego
reprezentują w utworze: Podkomorzy i jego syn Walery, poseł na sejm, zaś
obrońców starego porządku ‐ starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. By
zdemaskować konserwatystów autor posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z
siebie starosta Gadulski niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą
poglądów:
„Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,
Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało”.
„To, co przedtem bywało” budzi jego szczery entuzjazm; broni zaciekle
liberum veto, „tej to wolności źrzenicy”, z czułością wspomina czasy saskie,
kiedy „człek jadł, pił, nic nie robił i suto to kieszeni” i „wszyscy byli kontenci,
robiono, co chciano”. Ostro atakuje „nowomodne głowy” i choć Podkomorzy
zaznacza, że to one właśnie „wskrzeszają młodą wolność, skracają swawole”,
Starostę niewiele obchodzą płynące z tego korzyści dla Polski, gdyż nie bardzo
widzi siebie w nowych warunkach bez możliwości korzystania ze „złotej
wolności szlacheckiej”. Kompromitują go poglądy polityczne dotyczące
sojuszów Polski i jej roli na arenie europejskiej. Polska powinna, wg niego
„cicho siedzieć”, a sojusze zawierać z krajami leżącymi od niej daleko, gdyż
wprawdzie hej nie pomogą, ale przynajmniej dają pewność, że nie zaszkodzą.
Tyranizuje nie tylko własną służbę, ale i jedyną córkę, której każe być we
wszystkim posłuszną jego woli. Jej szczęście jest mu obojętne, pragnie wydać
ją za Szarmanckiego, który wprawdzie jest niewiele wart, ale, jak wydaje się
Staroście, ożeni się z Teresą nie żądając posagu. Małżeństwo to gorąco
popiera Starościna, typowa żona modna, dla której Szarmancki jest
przykładem elegancji, obycia towarzyskiego i wzorem romansowego kawalera.
Żona Starosty to sfrancuziała kosmopolitka, która gardzi wszystkim, co polskie,
nie bardzo umie pisać poprawnie w ojczystym języku. gdyż znacznie bliższy
jest jej język francuski, marnotrawi majątek męża żądając likwidacji
przynoszących pożytek inwestycji, by na ich miejscu „zasadzać kwiaty i robić
kaskady”, które „Wśród wód mruczenia słodkie będą przywodzić
wspomnienia”. O takich jak ona żonach i matkach mówi z goryczą
Podkomorzy:
10
„Tak w wszystkim trzymając się obcego zwyczaju
Widziemy cudzoziemki w własnym naszym kraju”.
Szarmancki to również przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje
europejskie, nie nabywa praktycznej wiedzy, nie wie nawet, co się w nich
istotnego dzieje, a za to doskonale zna ceny modnych strojów, koni,
możliwości wesołych zabaw, a przede wszystkim wszystkie sposoby
wydawania pieniędzy. Ponieważ przy takim trybie życia ciągle mu ich brakuje,
stał się typowym łowcą posagów, dla którego kobieta o tyle się dla niego liczy,
o ile niesie szanse ożenku z jej majątkiem. Polska jest mu zupełnie obojętna i
dlatego na wypowiedź Walerego o tym, że:
„Publicznego szacunku ten tylko bezpieczny,
Kto cnotliwie pracuje, ludziom pożyteczny”
odpowie z pełną szczerością, że praca dla Polski jest nudą, więc ani myśli
marnować sobie życia. Powyższe słowa Walerego wypływają z przekonań
wpojonych mu przez ojca, że powinien „Kochać ojczyznę i trzymać się cnoty”.
Stąd też jako poseł na sejm stoi po stronie zwolenników reform. Jest pełen
wdzięczności dla ojca, że wychował go na prawego człowieka, o czym
świadczą słowa skierowane do Podkomorzego:
„Jeślim się nienagannie w urzędzie sprawował,
Winienem to przestrogom, które mi dawałeś,
Prawidłom, co z dzieciństwa w serce mi wpajałeś”.
Podkomorzy to nie tylko wzorowy i mądry ojciec, ale także dobry i ludzki
opiekun swoich poddanych, dla których „był raczej ojcem aniżeli panem”.
Niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności, uwolnienie ich od
poddaństwa. Na ręce Jakuba, wiernego służącego, składa oświadczenie:
„Niech ich podległość ze dniem dzisiejszym ustaje,
Ciebie i włość mą całą wolnością nadaję”
Postawienie tej sprawy w „Powrocie posła” świadczy o dużej
postępowości Niemcewicza, wybiegającej poza program stronnictwa
patriotycznego. Z kart komedii, dla każdego myślącego człowieka, wynika
podstawowa prawda, brzmiąca jak nakaz moralny:
„Niech każdy ma szczęśliwość powszechna w pamięci
I miłość własną ‐ kraju miłości poświęci!”
Podobnie jak Niemcewicz włączył się swą komedią w bieg wydarzeń
związanych z obradami Sejmu Wielkiego, tak i WOJCIECH BOGUSŁAWSKI
(1757‐1829) swą działalnością literacką pragnął zwrócić uwagę na ważkie
problemy społeczne poprzedzające powstanie kościuszkowskie. Był nie tylko
11
dyrektorem Teatru Narodowego (od 1783 r. do 1814 r.)., ale także aktorem,
reżyserem
i
autorem
dramatycznym.
Najsławniejszym
dziełem
Bogusławskiego jest komedioopera pt. „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i
górale”. Wystawiona w przeddzień wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, stała
się pobudką do walki o wyzwolenie narodowe i społeczne. Treść utworu jest w
zasadzie prosta i błaha. Rzecz dzieje się we wsi pod Krakowem. Dziewczyna
wiejska, Basia, córka młynarza Bartłomieja, kocha z wzajemnością Stacha,
młodego i przystojnego chłopaka. Na przeszkodzie ich miłości stoi macocha
Basi, Dorota, która również kocha Stacha, a nie mając nadziei na jego miłość,
chce przynajmniej odebrać go pasierbicy i przyrzeka jej rękę góralowi Bryn‐
dasowi. Spór między rywalami doprowadza do bójki między Krakowiakami i
góralami. Znajdujący się tam przypadkiem student, chcąc pogodzić obie
strony, dokonuje „cudu” przeprowadzając drut pod napięciem, który poraża
zwaśnionych. Strony się godzą, Stach żeni się z Basią, a student wyjaśnia
chłopom działanie cudownego drutu. Treść nie jest w utworze najważniejsza.
Istotne jest to, że głównym bohaterem jest lud, że mówi swoim językiem,
gwarą wiejską, i że pokazuje swą tężyznę i energię, która pchnąć go może do
buntu przeciwko niedoli, którą zgotowali mu panowie. Niezadowolenie
chłopów z niewoli politycznej i społecznej wyraźnie przebija w piosenkach,
jakimi przeplatana jest akcja utworu.
Rozwój szkolnictwa
Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł
przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i
postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła
Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 r. Komisja
Edukacji Narodowej, pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze
odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu
jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja
postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było
zmierzanie do tego, by „ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było
dobrze i z nim było dobrze”. Głosiła o konieczności dążenia do szczęścia pow‐
szechnego, do prawdziwej sprawiedliwości, m. in. drogą zmian w
prawodawstwie
i
kształtowania
cnót
obywatelskich.
Podjęła
się
przygotowywania obywateli do pracy dla zreformowanego państwa.
W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją
językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast
12
pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo,
ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem, oraz znajomością
fizyki i chemii. Otoczono troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając,
tzw. ćwiczenia cielesne.
Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach
wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy
Hugo Kołłątaj, w drugiej Marcin Poczobut‐Odlanicki. Zajęła się także
kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół
ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopusz‐
czono dziewczęta. Znaczną pomocą w pracach Komisji było założone w roku
1?79 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem
podręczników szkolnych. ONUFRY KOPCZYIVSKI (1735‐1817) napisał wówczas
pierwszy polski podręcznik gramatyki – „Gramatykę języka polskiego”.
Tocząc walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie,
układano podręczniki wymowy i stylu, oraz wydawano dzieła pisarzy
Odrodzenia, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się
pięknej polszczyzny.
6.Ważae wydarzenia historyczne epoki: ‐ obrady sejmu czteroletniego
‐ uchwalenie Konstytucji 3 Maja,
‐ rozbiory i związane z nimi powstania narodowe.
7.Publicystyka Sejmu Wielkiego ‐ S. Staszic, H. Kołłątaj ( dzieła pisarzy i
dokładnie proponowany program reform).
STANISŁAW STASZIC (1755‐1826) pochodził z rodziny mieszczańskiej.
Urodził się w Pile, jako syn burmistrza. Został księdzem, gdyż była to jedna z
niewielu dróg dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w
życiu publicznym. Na studiach w Lipsku, Getyndze i Paryżu otrzymał
gruntowne wykształcenie przyrodnicze. Po powrocie do kraju został nauczy‐
cielem dzieci Andrzeja Zamoyskiego. Zajmował się badaniem Karpat. Był
członkiem, a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże
zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce.
Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką
szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i
chłopów. Rozdał chłopom swój majątek w Hrubieszowskiem, a w testamencie
zapisał znaczne sumy na cele społeczne. Działalnością swą obejmował
najważniejsze dziedziny życia politycznego i społecznego. Poglądy swoje
13
wyłożył w dwóch dziełach: w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” i w
„Przestrogach dla Polski”. Program społeczno‐polityczny Staszica wyrasta nie
tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj,
z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do
wychowania młodzieży, dla której celem powinno być szczęście ojczyzny.
Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego
mieszkańców, dlatego, jak pisał „końcem edukacji krajowej być powinna
użyteczność obywatela”. Propaguje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia
teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości
z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi
prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform
Komisji Edukacji Narodowej.
Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji
władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto
twierdząc, że „szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem
publicznym”, domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i
przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty
zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się
za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na
której utrzymanie płacić będzie szlachta.
Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od
pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje,
by pańszczyznę zamieniono na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć
chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne.
Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających
swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe
znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła.
Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii,
którą wini za upadek kraju. Pisał: „Z samych panów zguba Polaków”. Oni
zniszczyli wg Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski,
swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady.
Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najpiękniejszą i
najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu
współcześni. Pogrzeb Staszica (zmarł 20. I. 1826 r. w Warszawie) przybrał
charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na Bielanach,
mnożyły się wiersze ku czci zmarłego.
14
HUGO KOŁŁĄTAJ (1750‐1812) to drugi obok Staszica wybitny
przedstawiciel obozu postępu. Urodził się na Wołyniu w niezamożnej rodzinie
szlacheckiej. Po ukończeniu szkoły w Pińczowie, kształcił się w Akademii
Krakowskiej, którą ukończył ze stopniem doktora filozofii. Po powrocie do
kraju bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i
Komisji Edukacji Narodowej. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się
działalności politycznej. W rozprawie pt. „Do Stanisława Matachowskiego...
Anonima listów kilka” przygotował program reform uwieńczonych Konstytucją
3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną
Kuźnicą Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady
Najwyższej Narodowej. Po utracie niepodległości Polski, aresztowany przez
Austriaków, przebywał 8 lat w więzieniu. Po powrocie do kraju, zajął się
pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne
dzieła polityczne Kołłątaja to przede wszystkim wspomniana rozprawa „Do
Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie
Anonima listów kilka” oraz „Prawo polityczne narodu polskiego” poprzedzone
odezwą „Do prześwietnej Deputacji”
Podobnie jak Staszic, żąda Kołłątaj dziedziczności tronu, zniesienia
liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach
dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że gdy
ten powierzał władzę wykonawczą sejmowi, Kołłątaj pozostawia mu jedynie
władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą przekazuje ministerstwom. W
sejmie przewiduje dwie izby ‐ jedną dla szlachty, drugą dla mieszczan.
Ostro protestuje Kołłątaj przeciwko tragicznej sytuacji chłopa
pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa
postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu
wolności chłopom pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał,
że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie on swą
sytuację i jej przyczyny i „przygotowuje zemstę na swych dręczycieli”.
Głębokiego, humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecz‐
nych. Pisał m. in.: „Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą
niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy człowiek jest i w niczym
od nas się nie różni”. Nic więc dziwnego, że postać Kołłątaja i jego myśli znane
były i cenione wśród ludu polskiego i stąd zrodziła się wówczas opinia, że lud i
pospólstwo idzie za księdzem Kołłątajem i „oni przemogą, bo są liczniejsi”.
8. Dydaktyczny charakter literatury polskiego oświecenia.
15
9. Rola teatru i dramatu w kulturze polskiego oświecenia. (punkt 5)
10. Dzieła literatury oświeceniowej jako apel do czytelników.
11. Pisarstwo I. Krasickiego ‐ gatunki, tematyka, bohaterowie.
IGNACY KRASICKI (1735‐1801). Nazywany był „księciem poetów” i
niewątpliwie był najwybitniejszym poetą polskiego oświecenia. Urodził się w
Dubiecku nad Sanem w 1735 r. w rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu
kolegium jezuickiego we Lwowie, wstąpił do seminarium, a studia podjął w
Rzymie. Po, powrocie do kraju nawiązał kontakt ze stolnikiem litewskim Sta‐
nisławem Augustem, przyszłym królem Polski. Po wstąpieniu Stanisława
Augusta na tron, został jego kapelanem. W 1765 r. został współpracownikiem
„Monitora”. Rok później zostaje mianowany biskupem warmińskim i przenosi
się z Warszawy do Heilsbergu (Lidzbark Warmiński). Po I rozbiorze Polski, gdy
Warmia przeszła pod panowanie Prus, coraz rzadziej ma możliwości od‐
wiedzania Warszawy, ale żywo interesuje się wszystkim, czym żyją Polacy. W
czasie Sejmu Wielkiego należy do gorących zwolenników obozu reform i z
uznaniem wita Konstytucję 3 maja. Po III rozbiorze Polski zostaje mianowany
arcybiskupem gnieźnieńskim i przenosi się do Skierniewic, rezydencji
arcybiskupów. Umiera w Berlinie w 1801 r.
Od roku 1775 warszawski wydawca Michał Gröll drukuje utwory
Krasickiego, które ukazu ją się w następującej kolejności: „Myszeidos pieśni X”,
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, „Monachomachia”, „Pan Podstoli”
cz. I, „Bajki i przypowieści”, „Satyry”.
W r. 1774 „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” wydrukowały „Hymn do
miłości ojczyzny”, w którym Krasicki określa obowiązki każdego obywatela
wobec ojczyzny, mówi o konieczności służenia jej aż do oddania życia
włącznie. Każda ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności przynosi chlubę i:
„byle ją można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać”
„Monachomachia
czyli
wojna
mnichów”
jest
poematem
heroikomicznym. Termin ten nadaje się utworom poetyckim, które parodiują
(parodia ‐ żartobliwe naśladownictwo) eposy bohaterskie. Źródłem komizmu
jest zestawienie heroicznych bojów, niezwykłych przygód i ważkich
problemów z bardzo miernymi, często wręcz śmiesznymi postaciami, które w
nich uczestniczą.
16
„Monachomachia” opowiada w sześciu pieśniach o sporze między
dwoma zakonami ‐ dominikanów i karmelitów. Spór wywołała Jędza Niezgody
i dokładnie nie wiadomo, co jest jego istotną przyczyną. Utwór wymierzony
jest w polskie klasztory, zwłaszcza zakonów żebraczych, których było wówczas
mnóstwo, a które były siedliskiem ciemnoty i nieróbstwa. Dlatego utwór tak
maluje miasteczko, gdzie rozgrywa się akcja:
„Było trzy karczmy, bram cztery ułomki,
Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”
W każdym z owych dziewięciu klasztorów:
„Wielebne głupstwo od wieków mieszkało;
Pod starożytnej schronieniem świątnicy
Prawych czcicieiów swoich utaczało”.
Dysputa teologiczna, na którą dominikanie wyzywają karmelitów
przeradza się w bójkę na trepy, pięści, kufle, a nawet święte księgi i kropidła.
Walkę szczęśliwie zażegnano uroczystym wniesieniem ogromnego pucharu
pełnego wina. Wygląd mnichów i ich tryb życia nie budzą wątpliwości, że nikt
w zakonie nie słyszał o ascetyzmie, wymaganym przecież w życiu klasztornym.
Świadczą o tym „mięsiste jagody” (policzki) księdza doktora, ledwo toczące się
obfite ciała innych zakonników, czy chociażby sam ksiądz przeor, który z racji
nagłego zamieszania „porwawszy się z puchu, pierwszy raz w życiu Jutrzenkę
(tu: wczesny ranek) obaczył”. Obrazu dopełniają smakowite posiłki, którym
towarzyszyły pełne kielichy:
„Wódka to była, co ją zwą kminkową,
Przy niej toruński piernik pozłocisty,
Sucharki masa oblane cukrową”,
Satyryczny obraz „świętych próżniaków” to świadomy cios poety
wymierzony w oświatę kierowaną przez duchowieństwo zakonne. W okresie,
gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywała reformy szkolnictwa, gdy
walczono o jego świecki charakter, utwór Krasickiego był ważnym narzędziem
w rękach wszystkich zwolenników postępu. O intencjach autora świadczą
słowa jednego z bohaterów „Monachomachii”, że: „Trzeba się uczyć, upłynął
wiek złoty”, czy też te, które mówią o konieczności wytykania błędów tym,
którzy mają wpływ na rozwój kraju:
„Szanujemy mądrych, przykładnych, chwalebnych
Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”.
Znakomitą bronią w walce z „głupimi” może być śmiech z popełnionych
przez nich błędów, gdyż jak życie uczy:
17
„I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa”.
Poemat ukazał się bezimiennie, lecz prędko odkryto, kto jest jego
autorem.
Ostre
ataki
krytyki
zmusiły
Krasickiego
do
napisania
„Antymonachomachii”, w której tylko pozornie wycofuje się z tego, co
wcześniej przedstawił. Skoro „prawdziwa cnota krytyki się nie boi”, nie
powinni „Monachomachią” poczuć się dotknięci ci, którzy są w porządku, a ci,
których dotknęła, widocznie na krytykę zasłużyli.
Walce z ciemnotą i upadkiem obyczajów w Polsce służy również inny
poemat heroikomiczny Krasickiego, pt. „Myszeida”. Na tle boju myszy z
kotami za czasów króla Popiela, autor ukazuje obraz współczesnej mu Polski,
w której wiele rzeczy go niepokoi.
Niepokoi go sejm, gdzie:
„Trwa wrzawa więcej jak cztery godziny,
Tamten, ażeby daremnie nie siedział,
Chwali lub gani, co drugi powiedział”.
Martwi go szlachta gardząca polskim obyczajem i bezmyślnie naśladująca
obcą modę, i życie zakonników, dla których ważniejsze są półki pełne
smakowitych wędlin od egzemplarzy uczonych lub pobożnych ksiąg.
„Mikołaja Doświndezyńskiego przypadki” to pierwsza nowożytna powieść
polska, którą Krasicki napisał na przełomie lat 1774/76. Wydano ją w
Warszawie w 1776 r. nakładem M. Grölla. Wyrosła głównie z doświadczeń,
które zdobył jako współpracownik „Monitora” i autor szkiców społeczno‐
obyczajowych. Powieść łączy elementy różnych typów ówczesnej prozy
europejskiej : powieści satyryczno ‐ obyczajowej, przygodowej i utopijnej.
Napisana jest w formie pamiętnika, którego pisaniem zajął się tytułowy
bohater pod koniec swego burzliwego i pełnego doświadczeń życia.
Księga I opisuje młodość Mikołaja, rodziców i środowisko, w jakim się
wychował, edukację domową pod kierunkiem francuskiego guwernera, oraz
edukację w szkołach publicznych, pobyt w Warszawie i Paryżu, z którego
musiał uciekać, by ratować się przed uwięzieniem za długi. Rodzice Mikołaja
to ludzie prości, ciemni i zabobonni, choć niewątpliwie uczciwi i dobrzy. Ojciec
„był to człowiek rzetelny, szczery i przyjacielski”, ale „nic on o tym nie wiedział,
co robili Grecy i Rzymianie i jeżeli co zasłyszał o Czechu i Lechu, to chyba w
parafii na kazaniu. Matka z dzieciństwa wychowana na wsi, dla odpustu chyba
nawiedzała pobliższe miasta; skąd łatwo każdy wnieść może, że jej na wielu
teraźniejszych talentach brakło”.
18
Nic więc dziwnego, że nie wychowali syna tak, jak należało. Zgubny wpływ
cudzoziemskich nauczycieli odbił się na trybie życia Mikołaja, który traci
ojcowskie pieniądze na kobiety, karty i stroje, o czym wspomina w swoim
pamiętniku: „Wspaniała moja rozrzutność uczyniła mnie stawnym po całym
Paryżu”. Uciekając przed wierzycielami, chroni się na statku płynącym do
Indonezji i po wielu morskich przygodach trafia jako rozbitek na wyspę Nipu.
Księga II przedstawia obraz utopijnego społeczeństwa, które rządzi się
prawami mądrymi i głęboko ludzkimi. Wśród Nipuańczyków panuje
sprawiedliwość, poszanowanie człowieka i tradycji, wszyscy pracują, a praca
nie tylko przynosi ogólny dostatek, ale jest też źródłem zdrowia fizycznego i
moralnego. Na wyspie nie ma wyzysku, wszyscy są równi, gdyż panuje
przekonanie, że „człowiek jednakowo z drugim człowiekiem rodzący się nie
może, a przynajmniej nie powinien by sobie przywłaszczać zwierzchności nad
nim”. O szczęśliwości wyspy świadczy również i to, że „nie masz u Nipuanów
stów wyrażających kłamstwo, kradzież, zdradę, pochlebstwo”. Mikołaj, będąc
parobkiem u mędrca Xaoo, nauczył się pracować, szanować wartość pracy i
jako człowiek odrodzony moralnie wraca do kraju.
Księga III opowiada niezwykłe przygody Mikołaja poprzedzające jego
powrót do ojczyzny. Następnie ukazuje go jako działacza na rzecz dobra
własnych chłopów i interesów publicznych. Krasicki ukazał obraz rozkładu
polskiego życia politycznego, na arenie którego wiele inicjatyw
Doświadczyńskiego skończyło się fiaskiem. Na polu pracy społecznej udało mu
się jednak dokonać wiele dobrego. Tak pisze w zakończeniu swego
pamiętnika: „Pierwszy w całej okolicy, przeświadczony, że moi poddani byli
ludźmi, przyłożyłem do tego starania, aby ile możności uczynić ich stan
znośniejszym”.
Druga powieść Krasickiego „Pan Podstoli” również demonstruje wzór
szlachcica i obywatela. Pan Podstoli poucza, jak uprzemysławiać majątki,
zakładać młyny i gospodarstwa rybne, jak racjonalnie gospodarować łąkami i
lasem. Wprawdzie niechętnie mówi o zniesieniu pańszczyzny, ale w końcu
stwierdza, że „jeżeli do zwolnienia poddanych przystąpić mamy, starajmy się
pierwej uczynić ich sposobnymi do czucia i korzystania z tego daru, a dopiero
gdy będą w tym stanie, nadajmy im z własnością takową wolność, jaka ma im
być przyzwoita”.
Satyry. Satyra jest to utwór literacki posługujący się dowcipem, ironią,
kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawianych
zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe.
19
Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy
charakter życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy
panującej.
Do tzw.: satyr portretowych należą „Żona modna” i „Pijaństwo”.
„Żona modna” ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę,
tworząc świetny portret damy rozmiłowane j w zbytkach, kapryśnej i często
bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz
przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi,
ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok
tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi
tak, że „przeszedł warszawskie pałace”, bawią jej kaprysy i cicha uległość
męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek. Wszystko to bawi, ale satyra
podejmuje przecież ważną wówczas sprawę ‐ marnotrawienia majątków i
życia nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy
gospodarczej.
„Pijaństwo”. Satyra ta również jest zabawna tylko z pozoru, Nałogowy
pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o
przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe,
niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których
świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało _
„nudności i guzy z plastry”. Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym
nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia „Bogdaj w
piekło przepadło obrzydle pijaństwo’ i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że
ten „którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt
gatunku godzien się mieścić”, na pytanie „gdzież idziesz?” odpowiada –
„napiję się wódki”.
„Świat zepsuty”. Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów
Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego.
Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło
zepsute społeczeństwo. „Gdzieżeś, cnoty? gdzieś, prawdo? gdzieście się
podziały?” ‐ pyta poeta niemal z rozpaczą.
Dobre obyczaje minęły. uczciwość i prawda nie popłaca, „wszędzie
nierząd, rozpusta, występki szkaradne”. Od tego wzięła początek słabość
naszego kraju, od tego zaczął się początek końca potęgi Rzeczpospolitej:
„Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił,
Ten nas cudzym w lup oddal..,”
20
Nie można jednak poddawać się ani rozpaczy, ani zaistniałej sytuacji. Bez
względu na rezultat, bronić trzeba kraju, jak tonącego okrętu:
„Okręt nie zatonie,
Majtki, zgodnie z ceglarzem, gdy staną w obronie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć”.
„Do króla”. Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta
i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty
skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej
pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska
o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo
myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często
bolesną i zaprawioną goryczą.
12. Cechy świata bajek I. Krasickiego.
W bajkach wydanych za życia poety w tomie zatytułowanym „Bajki i
przypowieści” przeważają bajki krótkie, epigramatyczne, natomiast w "Bajkach
nowych", wydanych w r. 1802, a więc w rok po śmierci autora, znajdują się
bajki o charakterze narracyjnym. Oba zbiory są znakomitym zwierciadłem
stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj
znajdziemy w nich naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a
przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń
przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności.
„Wstęp do bajek” odsłania krytyczne nastawienie poety do świata, w
którym wprawdzie są ludzie dobrzy, wstrzemięźliwi, uczciwi i życzliwi, ale jest
ich tak niewielu, że częściej bywają bohaterami bajek niż postaciami
kształtującymi naszą rzeczywistość.
Bajka „Malarze” dowodzi, że ludzka próżność i brak rozsądnej samooceny
dostarczają możliwości robienia niezłych interesów różnego typu spryciarzom.
Znakomity portrecista, Piotr, ledwo zarabia swą pracą na chleb, a Janowi, choć
„mało i źle robił”, powodziło się wyśmienicie.
„Dlaczegoż los tak różny mieli ci malarze?
Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze”.
Dopełnieniem powyższych myśli jest bajka „Kruk i lis”. Wystarczyło kilka
pochlebstw i fałszywych przecież zachwytów nad wdziękami kruka, by ten,
uwierzywszy w swój talent śpiewaczy, otworzył dziób i wypuścił kawałek sera,
21
na co czekał sprytny lis. Gdy ser wypadł, „Lis go porwał i kruka zostawił”.
"Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym” ‐ konkluduje poeta.
„Szczur i kot” przestrzega przed pychą, która powoduje, że człowiek
zaczyna wierzyć w swą nieomylność, w swą niezniszczalną siłę, przez co traci
poczucie rzeczywistości i nie dostrzega grożących niebezpieczeństw.
Wystarczy wtedy moment, by stracić pozycji lub nawet życie. Siedzący na
ołtarzu podczas nabożeństwa zachwycony sobą szczur padł ofiarą kota w
momencie, gdy przekonany, że „jemu to kadzą”, „dymem się kadzidł
zbytecznych zakrztusił”
„Wół minister”
„Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,
Szły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie”.
Znudzony jednostajnością monarcha zrzuca go ze stanowiska, oddając je
małpie, a potem lisowi. Szybko okazało się, że głupota pierwszego ministra i
chytrość drugiego mogą doprowadzić kraj do ruiny. Całe szczęście, że rozsądek
zwyciężył i „znowu wól był ministrem ż wszystko naprawił”.
Bajki Krasickiego bawią i uczą zarazem. O tym, że takie jest ich zadanie,
mówi sam autor:
„Jeśli z nich zdatna nauka nie płynie;
Natenczas blaskiem czczym tylko jaśnieją
I, na kształt próchna, świecę, a nie grzeją”.
13.Walka z sarmatyzmem i cudzoziemszczyzną w literaturze polskiego
oświecenia.
14."Powrót posła" J. Ursyna ‐ Niemcewicza jako komedia polityczna (punkt 5).
15.Motyw Arkadii w literaturze renesansu i oświecenia.
16.Liryka patriotyczna ‐ "Pieśń legionów polskich" J. Wybickiego.
JÓZEF WYBICKI (1747‐1822) zasłynął przede wszystkim jako autor „Pieści
legionów”, zwanej też „Mazurkiem Dąbrowskiego”. Wybicki ułożył ją we
Włoszech, w Reggio, między 16 a 19 lipca 1797 r. dla uświetnienia uroczystości
pożegnania odchodzących z miasta legionów. Śpiewana jest na melodię
podlaskiego mazurka. Jako hymn narodowy „Mazurek Dąbrowskiego” został
zatwierdzony w 1926 r., ale rolę hymnu narodowego pełnił już znacznie
wcześniej. Bardzo szybko przeniknął do kraju i był powszechnie znany we
22
wszystkich trzech zaborach. Przyswoił się szybko nie tylko dzięki prostej
formie i łatwej do zapamiętania melodii, ale przede wszystkim dlatego, że
odwoływał się do bliskich każdemu Polakowi nazwisk i faktów (powrót
Czarnieckiego, ona parte, Kościuszko, racławickie kosy), i co najważniejsze,
dzięki słowom zaczynającego pieśń dwuwiersza „Jeszcze Polska nie umarła,
Kiedy my żyjemy”. Ta myśl o trwaniu narodu pomimo utraty bytu
państwowego przekonywała, że można przedłużyć istnienie ojczyzny
niezależnie od warunków politycznych i że można doczekać czasów, kiedy się
ją „szablą odbije” i przywróci jej miejsce na mapie Europy.
17. Gatunki literackie epoki: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, sielanka,
powieść, powiastka filozoficzna, hymn, gatunki publicystyczne, komedia
polityczna. Geneza gatunków i ich cechy charakterystyczne.
Bajka ‐ wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach,
niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej j
nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków
między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa
na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana
czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne
i niezmienne (wilk‐drapieżnik, lis‐zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół
dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania: kontaktu z odbiorcą, co
może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek:
narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę
o nieskomplikowanej akcji i z nie wieloma postaciami oraz bajka
epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną
sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia
bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i
moralizatorstwu.
Satyra ‐ utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i
występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego ‐ obyczajowe go,
społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona
często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce
satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz),
przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno‐obyczajowej.
Poemat heroikomiczny ‐ utwór epicki, stanowiący parodię eposu
bohaterskiego; styl wzniosły, patetyczny, zachowywany zgodnie z konwencją
dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy
23
błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno‐dydaktyczny
lub żartobliwo‐rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; występują
liczne sentencje, a także oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie
rymów abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to
często sentencja („złota myśl”).
Komedia ‐ gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w
wydarzenia oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami
komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu
wywołanie śmiechu widza.
Sielanka ‐ gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta
III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające
o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek
Wergiliusz.
Powieść ‐ jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący
się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci,
a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w
powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie
zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów;
naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.
Esej ‐ (franc. essai ‐ próba) wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej
lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz
dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej,
prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą
elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz,
luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy,
lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości.
Felieton ‐ (franc. feuilleton ‐ zeszycik, powieść w odcinkach) gatunek
publicystyczny podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swo‐
bodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją
literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie
bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością
tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest
traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie,
subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny.
Poemat heroiczny ‐ pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń
historycznych;
„Wojna
chocimska”
I.
Krasickiego,
„Jagiellonida”
Tomaszewskiego.
24
Poemat opisowy ‐ utwór dydaktyczno‐filozoficzny, którego treścią jest przed‐
stawienie jakiego fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych
uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji
natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę
człowieka jako twórcy przyrody.
Oda ‐ utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący
osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; według
poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne, miało
się w niej wyrażać uniesienie, tak więc dopuszczalna była pewna swoboda
kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki
okolicznościowej oraz filozoficzno‐moralnej.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
więcej podobnych podstron