Główne nurty kultury światowej i polskiej 17.11.2012

Druga połowa XIX wieku.

XIX wiek jest wiekiem, który bardzo inspiruje nie tylko pod względem technologicznym, ale

również kulturalnym. Scjentyzm poznawczy sięga korzeniami XIX wieku.

1815 Kongres Wiedeński. Ostatnia próba ratowania monarchii, zagwarantował, że przez ko-

lejne 40 lat nie było większej wojny w Europie.

W epoce romantyzmu zmienia się ideologia.



Zmienia się technologia, maszyny zaczynają zastępować ludzi, migracja ludzi ze wsi

do miast, emigracja do Ameryki, uprzemysłowienie miast, industrializacja



Ruchy niepodległościowe, doprowadza że większość monarchii się zmienia lub ewo-

luuje



Pojawia się teoria darwinizmu, teoria państwa i państwowości.



Przyrost ludności powoduje kolejne zapotrzebowania, np. zwiększenie poziomu higie-

ny.



Antyseptyka powoduje ze wzrasta liczba ludności (zmniejsza się umieralność).



Wynalazek fotografii powodował, że impresjoniści korzystali z błędów pierwszych

niedoskonałych aparatów, które wymagały długiego naświetlania.



Rozwój chemii spowodował, że błękitny barwnik był dostępny za mniejszą kwotę, a

więc częściej używany przez malarzy impresjonistów. Na obrazach jest ważniejsze

posługiwanie się światłocieniem i zatarcie konturów niż realne oddanie rzeczywisto-

ści. Realizm przestaje być modny.



Wcześniej miejscem pracy artystów były dwory i muzea, gdzie kopiowano inne dzie-

ła, teraz modne staje się wyjście w plener i pokazywanie życia, kultury miejskiej, roz-

rywki masowej, burżuazji.



wynalazkiem, który zrewolucjonizował świat był kinematograf, wynalazek braci Lu-

mière. Dwa pierwsze filmy to: wyjście z fabryki i przyjazd pociągu. Na początku XX

wieku pojawiają się nawet pierwsze filmy pornograficzne. W 1886 roku pojawia się

trycykl Benza – pierwszy samochód.

Darwinizm, scjentyzm, ewolucjonizm, naturalizm

Darwin wzbudził wielką rewolucję swoją teorią o stworzeniu człowieka. Jego teoria podwa-

żała wyższość człowieka nad innymi gatunkami. Środowisko człowieka jest obserwowane jak

środowisko zwierząt. Człowiek ewoluuje szybciej niż inne gatunki.

Kolejnym krokiem jest wejście w głąb człowieka, tu dominuje Freud, który zauważył, że

świadomość człowieka składa się z 3 poziomów:



superego – nadświadomość reguły, którymi musimy się kierować, stwarza presję tak

silną, że niektórych pragnień nie możemy realizować i są one realizowane na pozio-

mie snu czy marzeń – poziom id



ego – postrzegamy jako ludzką psychikę, racjonalny



id – poziom podświadomości, libido i popęd śmierci, agresji, jeśli poziom id zacznie

przekraczać granicę poziomu snu i będzie realizowany w ego ludzie będą postrzegani

jako zaburzeni psychicznie. Poziom id objawia się w testach asocjacyjnych. (skojarze-

nia na podstawie obrazków)

Wojna kolonialna wisi na włosku, wprowadzony zostaje traktat o humanitaryzacji wojny (nie

używanie w czasie wojny gazów bojowych i bomb),co jest czystym absurdem. Konferencja

Haska jest ostatnim punktem ratowania pięknej epoki, żadne z jej postanowień nie były póź-

niej realizowane.

Na początku XX w rodzi się futuryzm. Głosi wielki entuzjazm z rozwoju technologii, postępu

ludzkości, ten nurt głosi zbliżająca się wojnę jako oczyszczenie – higieną narodów.

Awangardy

1878roku James McNeill Whistler wystawił obraz „nokturn w czerni i złocie – spadająca ra-

ca” obraz spotkał się z nieprzychylną krytyką

Pablo Picasso „Panny a Avignon” 1906/7 nowatorska próbą uchwycenia rzeczywistości w trój

wymiarze, negatywnie krytykowane w czasach współczesnych Picassa, podkreślano, że eks-

ponuje zbyt abstrakcyjne obrazy, dzieło zapoczątkowało kubizm.

Awangarda – fr. Avant garde – straż przednia



Kryzys kultury europejskiej



Ambiwalentne odczucia wobec postępu naukowo-technicznego



Kontrasty społeczne



Masowy odbiorca contra autonomiczny artysta

Futuryzm – sztuka miała być odpowiedzią na zwrot naukowo-techniczy hasła podkreślały

diametralnego zerwania z tradycją nowe piękno miało być związane z industrializacją, tech-

niką, nowa cywilizacją.

Charakterystyczne cechy obrazów futurystycznych: symultaniczność równoczesność i dyna-

mizm. Jednym z ważniejszych twórców teoretyków był F.T. Marinetti „oświadczamy, że

wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno: piękno szybkości!...”

W literaturze postulowano wprowadzenie tzw. słów na wolności – odejście od ortografii, za-

pisywanie fonetyczne, odrzucenie zasad interpunkcji. Miało to na celu wywołanie skandalu.

Proponował też pozytywne programy np. propozycje zmian społecznych , które były bardziej

utopijne niż realne. Hasła były skandaliczne i burzliwe. Ten nurt w ogóle nie przyjął się w

Niemczech, ponieważ były podatnym gruntem dla działań futurystów. Natomiast przyjął się

w Rosji.

I etap narodziny futuryzmu do I wojny św.

II etap to krystalizacja futuryzmu, gdzie idee są rozpowszechniane.

III etap to wygaszanie tego kierunku po 1920roku.

W czasie I wojny światowej zapoczątkowano też ruch znany jako dadaizm – dada ( znacze-

nie niejednoznaczne)



Sprzeciw wobec wojny i współczesnej cywilizacji



Totalna i anarchistyczna negacja dziedzictwa



Odrzucenie autorytetów, rygorów , konwencji



Indywidualna fantazja



Odrzucenie względów moralnych , logicznych i estetycznych



Zabawa i prowokacja

Po wonie nurt dadaistyczny przeniósł się do Francji.

Obrazy:

Marcel Duchamp „akt schodzący po schodach”1912r.

M. Duchamp Fontanna 1917

M. Duchamp L.H.O.O.Q.(Mana Lisa z wąsami)1919r.

Tadeusz Kantor Abalaż – przedmioty, postacie1967

T. Kantor Małgorzata infantka hiszpańska wedle Velasgueza1966-70

Surrealiści

Celem surrealizmu jest: „… zrzucenie barier fizycznych i psychicznych, pomiędzy świado-

mością i podświadomością, pomiędzy światem zewnętrznym i światem wewnętrznym i two-

rzenie nadrealności w której to, co rzeczywiste i to co nierzeczywiste, myśli i działanie spoty-

kaj się mieszają i opanowują całe życie” h. Read, sens sztuki warszawa 1982

Andre Breton:



Autonomism psychoczny



Podświadomość



Sens, asocjacje, marzenia, halucynacje



Szczególne chwyty

W malarstwie: Salwador Dali Kuszenie świętego Antoniego1946

s. Dali leda atomowa 1947-49

R. Magritte Filozofia w buduarze 1947

R. Magritte Kochankowie 1928

Max Ernst Celebes 1921

Jaena Miri Ważka z czerwonymi skrzydłami, Karnawał arlekina 1924-25

Giorgio di Chirico Tajemnica i melancholia ulicy 1014, Niepokojące muzy 1918, Hector i

Andromacha 1917

Kazimierz Mikulski 1918-1988

Zdzisław Beksiński 1929-2005

Cechy awangard: wg. M. Porębskiego sztuka a informacja, Kraków 1986

1. Wojowniczość

2. Bezkompromisowość

3. Elitaryzm

4. Dystans wobec współczesności

5. Przewartościowanie tradycji

6. Policentryzm

7. Interdyscyplinaryzm (wzajemne wpływy kultury na siebie)

8. Programowość

9. Duch rewolty (misja przebudowy świata)

10. Utopijność

Eksperyment powinien generować nowy gest, który zakwestionuje wcześniejszy.

Dialektyka między formą a formą: awangarda wytwarza formy, które zaraz po wytworzeniu

przestają być awangardowe.

Różne oblicza prymitywizmów

XIX/XX w. – wyłonienie się modeli subiektywnego widzenia

Przekonanie, że doświadczenie percepcyjne w mniejszym stopniu zależy od charakteru ze-

wnętrznego bodźca, a w większości zaś od budowy i funkcjonowania aparatu zmysłowego.

Kategoria uwagi – zdolność przedmiotu do selektywnej izolacji pewnych treści z pola zmy-

słowego za cenę innych.

Opozycja: natura – kultura

Idea szlachetnego dzikusa

1851 Charles Dickens

„od razu przechodząc do rzeczy pozwalam sobie powiedzieć, ze nigdy nie miałem nawet cie-

nie wątpliwości w stosunku do szlachetnego dzikusa. Uważam go za wielka plagę i olbrzymi

zabobon… nie ważne jak on mnie nazwie, ja go nazywam po prostu dzikusem. Szlachetny

dzikus uznaje króla, który panuje nad nim. Komu on powierza swoje życie i członki bez

szemrania i zbędnych pytań (…); ale który po nieustannym zabijaniu ostatecznie zostaje zabi-

ty przez swoich krewnych i przyjaciół, w momencie kiedy pojawiają się u niego siwe włosy.

Wszystkie wojny szlachetnego dzikusa z innymi dzikusami – następcami (on nie znajduje

przyjemności w niczym innym) są wojnami eksterminacji - i to jest najlepszą rzeczą jaką ja o

nim wiem , i najbardziej spokojną dla mojego umysłu kiedy na niego spoglądam. On nie po-

siada żadnego rodzaju odczuć moralnych; a jego „misja” może być podsumowana jako czysto

diaboliczna.”

Paul Gaugin był zafascynowany życiem ludności Taiti, chciał uciec przed cywilizacją.

Sztuka prymitywna – dzieła ludów tubylczych

Sztuka prymitywna=sztuka naiwna



Niezalena od ogólnie przyjętych współczesnych konwencji artystycznych



Szerokość i prostota wypowiedzi plastycznych



Subiektywizm



Twórcy: samorodne talenty, nieprofesjonaliści.

Seraphine Louis (1864-1942) nigdzie nie uczyła się malować, była amatorką

Louis Vivin(1861-1936)

Andre Bauchant (1873-1958)

Camille Bombois (1883- 1970)

Nikifor, Epifaniusz Drowniak (1895-1968)

Sztuka naiwna



Spontaniczność tworzenia



Nieporadność warsztatowa



Brak przywiązania do tradycji artystycznej



Realizm i szczegółowość



Liczne uproszczenia i deformacje



Czyste kolory

„ART BRUT”

Jean Dubuffet – interesował się twórcami pochodzącymi z marginesu, znajdującymi się w

stanach transu, podświadomości, psychozy

W 1921 roku wyszła praca Waltera Morgenthalera pacjent psychiatryczny jako artysta

„Bunt” dziki nieokrzesany, pierwotny, prymitywny surowy nieopracowany

1. typ osobowości twórców jako ludzi spoza kultury

2. twórczość niezależna od wzorów, wpływów

Le Palais du Facteur Cheval (filmik z architekturą)

Film o art. Brut „czerwone niebo”

Projekty kulturowe wobec totalitaryzmów XX wieku.

Totus (łac.) – cały – pierwszy raz tego słowa „totalitarny” użył Benito Mussolini

J. Goebbels, a. Rosenberg – związki walki o niemiecka kulturę (1927)



zwalczanie indywidualizmu



ksenofobia



Odczucie kryzysu po I wojnie światowej- sens klęski (nadano sens wojnie, że trzeba

było odbudować świat)



Kult nauki (Darwin, engenika) [Darwin- nazistowska interpretacja- walk ras ludzkich,

najlepsza- aryjska] [engenika- eliminowanie jednostek słabych, czystość rasy]



Starożytna genealogia- Germanie (starożytni Germanie dali podwaliny starożytnym

Grekom, nastąpiło zmieszanie rasy Germanów z innymi)



Kolista wizja dziejów

Podejście do kultury



Skrajnie etnocentryczne



Uniwersalistyczne



Akultacja niższych kulturowo

Ukazanie upadku kultury barbarzyńskich ras- „Sztuka Zdegradowana” 1937(m.in. awangar-

dowe dzieła)

„wielka wystawa sztuki niemieckiej” (1937- dzień wcześniej niż „sztuka Zdegradowana)

Cele sztuki:

Miała brać czynny udział w odbudowie świata po wojnie. Duże znaczenie architektury

Stolica świata- Berlin(który miał być przemianowany na Germanię)

Rzeźba- Arno Breker, Jasef Thorak



Drobiazgowość w przedstawianiu anatomii ludzkiej



Mężczyźni- kult siły



Kobiety – uczuciowość, wrażliwość

Malarstwo- Adolf Ziegler



Obrazki rodzajowe, sielanka ze wsi niemieckiej



Portrety przywódców np. „Hitler- jako feutoński rycerz H. Lanzinger 1936

Massmedia i wykorzystanie komunikacji



Radio tubą propagandową, zabronione stacje zagraniczne



Kino- ogromny przekaz – Leni Riefenstah (1902- 2003)

 Fascynacja Hitlerem

 Kroniki filmowe

 „Triumf woli” „Olimpiada”

 Spadkobiercy Grecji – Germanie pod wodzą Fullera

 Idealizowany obraz

Manipulacja dziećmi- gry dla dzieci np. Juden Raus 1936



Kult wodza



Masowe imprezy



Metafora drogi

Kult wodza (ZSRR)

 Człowiek rasy ponadludzkiej(Joseph Vissarionovicz Dżugaszwili- Stalin (człowiek ze

stali- pseudonim)

 Wódz miał być doskonały w każdym względzie

 Metaforyka metalurgiczna- siła

 Szczególny czas urodzenia – 21 grudnia „prawie” Boże Narodzenie – „prawie bóg”

 Apogeum wodza – 1953- po śmierci – nieśmiertelność – poezja okolicznościowa

 Proces unieśmiertelniania

 Wódz przewodnik

 Teatralizacja przestrzeni miejskiej

 Święto masowe i totalne(narzucenie rzeczywistości)

 Przekształcenie kalendarza

 Wprowadzenie nowych świat

 Zlikwidowano 11 listopada – święto niepodległości – wprowadzono 22 lipca

 Święta zawodów np. hutnika itp.

 Święta inicjacyjne- pasowanie na ucznia, rozdawanie dyplomów

 Najważniejsze święto – 1 maja- święto pracy – pochody, inscenizacje, obrazy, flagi

 Odwrócenie ról – wodza i autora

 1966r. – tysiąclecie Polski- kulminacja sporu/ walki na święta kościoła katolickiego i

władzy ludowej – 3 maja)

Ikonoklazm średniowieczny – religijny XVIII i IX wiek

Ikonoklazm świecki np. Francja XVIII wiek

Ikonoklastyczne działania świeckie



Odrzucenie starego kalendarza



Przemianowanie ulic, pałaców, szkół itp.



Rzeczpospolita Polska – polska Rzeczpospolita Ludowa



Zmiana godła (korona)



Burzenie pomników, świątyń, neutralizacja do rangi świeckiej



Tworzenie antyznaków (np. Nowa Huta vs. Kraków)



Sztuka miała gloryfikować partię, przodowników pracy



Wystawa malarstwa – np. Aleksander Kobzdej „Podaj cegłę” 1950 „Ceglarni”

 Apel do widza

 Zwracanie uwagi na ludzi starszych mimo kultu młodości

 Kobiety na niższej pozycji, bo mężczyźni pokazują im drogę, kobiety gotowe

do pracy, silne, gotowe do rodzenia dzieci, wchodzące w męskie zawody,

aseksualne

 Mężczyźni herosi Wiera Muszina „Robotki i Kołchoźnica” 1937

Kontestacja

Łac. contestatio – ścieranie się poglądów, dysputa

Kontestacja . 60lata XX wieku

(wcześniej : buntownik, wichrzyciel, wywrotowiec, heretyk, anarchista) osłabiał negatywny

wydźwięk

Kontestator



demonstracyjnie i celowo narusza panujące normy



żyje niezgodnie z obyczajami i przepisami



własne, ekscentryczne reguły



Nie odnajduje się w normatywnym społeczeństwie



Negatywny stosunek względem wartości większości

Szerzej: rodzaj formacji społeczno–umysłowej, rodzaj postawy

Napięcie: ład/ chaos

Społeczeństwa europejskie : wzory burżuazyjno-demokratyczne

Społeczeństwo amerykańskie:

 różne systemy wartości, kultur, ras, języków, wyznań

 rozszerzone granice tolerancji i akceptacji odmienności

 mechanizmy kapitalizmu wolnorynkowego

Jednostki kreatywne, dynamiczne// wielowartościowość, kastowość

Szybkie tempo przemian – skutek: fale niedostosowania

Lata 30 i początek 40 – zainteresowanie zagrożeniami zewnętrznymi.

„musimy obstawać przy tym, że wolność przemówień jest tylko początkiem wolności słowa,

nie jest celem, lecz środkiem do celu… Demokratyczny system nie może działać bez skutecz-

nej opozycji … opozycja jest niezbędna, niezastąpiona”

Pozytywny aspekt buntu i kontestacji

Lata 50

- nowa fala w sztuce

- nowi bohaterowie

1956 Allen Ginsberg SKOWYT

1957 Jack Kerouac W DRODZE

 uciekinierzy wewnątrz amerykańskiej kultury

 nowy styl życia

 skłonność do krytyki wzorów i norm obyczajowych

 środki psychoaktywne

Aldous Huxley Nowy wspaniały świat, Drzwi percepcji

Subkultura elitarna, środowiskowa

Szczególne czynniki:



dysproporcja międzypokoleniowa



rosnąca władza nowej elity



wyścig zbrojeń, zimna wojna, konflikt w Wietnamie



upadek autorytetów moralnych i religijnych



rewolucja seksualna

kontestacja obywatelska

jednostki – obywatele vs. Przejawy niesprawiedliwości, dyskryminacji, nierówności wynika-

jące z systemu instytucji politycznych

1. kontestacja czarnych Amerykanów Martin Luther King why We Can’t Wait 1964

Sourhern Christian Leadership Conference, Czarne Pantery

2. ruch feministyczny Narodowa Organizacja Kobiet

3. ruchy uprawienia homoseksualistów

4. ruchy pacyficzne, ekologiczne anarchistyczne (Green Peace)

kontestacja polityczna

 przeciwko instytucjom państwowym

 demaskowanie zwyrodnień systemu

 zwalczanie korupcji i biurokracji

 przekształcenie/ obalenie państwa

 bardziej idealistyczna niż praktyczna

 „Nowa Lewica” i studenci

Herbert Marcuse

3M (Marks, Mao, Marcuse)

Kontestacja hippisowska

 młoda generacja

 aktywne formy życia zbiorowego

 Odrzucenie instytucji, kodeksów, przepisów, ról społecznych

 pacyfizm, eskapizm, nieograniczona swoboda indywidualna

 nowe rozumienie moralności

 Narkotyki i nieskrępowane życie seksualne

Timothy Leary

(Liga Duchowych odkryć, LSD sakrament, Polityka ekstazy)

- alternatywne formy ekspresji

Pozytywy



kontestacja bez krwawej rewolucji, zmiany światopoglądowe i konsekwencje kultu-

rowe, nowy kształt systemu społecznego



liberalizacja kodeksów obyczajowych i moralnych



większy obszar wolności



prawa dyskryminowanych mniejszości



akceptacja odmienności

„ciemne strony”- ambiwalencja narkotyków



negatywne skutki rewolucji seksualnej



inspiracja dla grup o charakterze terrorystycznym (RAF, Charles Manson)

Kultura popularna

Kultura popularna- kulturą dominującą?

Przeżycia i doświadczenia ≠ myślana praktykowana ≠ poddawana refleksji

Problemy:



zjawisko szerokie i różnorodne



Stosunkowo nowe



Dynamiczne



Niekoniecznie odrębne



Pokusa oceny

- Popkultura jako zagrożenie

- przeciwstawienie kulturze „wy-

sokiej”

- odmienne wartości

- Krytyka społeczeństwa masowe-

go

- Krytyka sposobu przekazania

dzieła (mass media)

- narzędzie ideologicznego pano-

wania

-deprecjacja sposobu wyrażania i

celu („przemysł kulturowy” dla

zysku)

- ryzyko manipulacji

- Utowarowienie kultury

- formowanie odbiorcy

Popularność



dlaczego zróżnicowanych przyjemności zróżnicowanym jednostkom



otwartość na wielość odczytań



oparte na osobistym wyborze



warunek: świadomość istnienie pewnych przedmiotów niekoniecznie ich dostępność

Kultura popularna i procesy modernizacyjne



Wraz z narodzinami i ekspansją kapitalistycznego modelu produkcji (wzrost produkcji

i konsumpcji; podział na czas i odpoczynek; reklama; marketing; konsumpcja wyróż-

nikiem)

1. Praktyki uprawomocnienia porządku

(konserwatywne prawicowe, elitary-

styczne modele krytyki kultury popu-

larnej

Praktyki demaskowania nieprawdy (le-

wicowe modele analizy popkultury)



Wraz z procesami nowoczesnej urbanizacji (budowanie tożsamości i konieczności jej

wyrażania, teatry jako znaki)



Wraz z nową koncepcja jednostki )demokratyzacja życia)



Wraz z gwałtownymi zmianami technologicznymi )rewolucja przemysłowa, media,

inny sposób wytwarzania dóbr i inne powody ich produkcji)

 Narodziny popkultury i kształtowanie się jej natury (od XVIII wieku do końca XIX wieku)

 Utożsamienie kultury popularnej (od końca XIX wieku do lat 50- 60 tych XX wieku)

 Odmasowienie kultury (od końca lat 60 tych XX wieku do dziś)

I faza

- manifestowanie aspiracji burżuazji

- naśladowanie arystokracji (ostentacyjna konsumpcja, posiadanie czasu wolnego)

- przezywanie przyjemności egalitarne

- narodziny mody – konieczność informacji- reklama

Klasy niższe – świadkowie walki o władzę za pomocą mechanizmów konsumpcji

II Faza

- przyjemności popularne – egalitarne

- standaryzacja

- przekształcenie sposobów produkcji i dystrybucji dóbr (tayloryzm i fordyzm)

- alienacja pracowników

- Praca nie jest źródłem sensu // czas wolny i konsumpcja

- paradoks: mechanizm pracy przeniesiony na czas wolny- nowe rodzaje dystrybucji towarów

-masowa reklama

-zmiany kulturowe (wzrastający poziom wykształcenia, ewolucja procesów wytwarzania kul-

tury – kultura towarem, użytkowanie kultury bardziej prywatnie)

- masowość kultury (masowy użytkownik, masowa produkcja, masowy hedonizm)

III Faza

- różnicowanie oferty rynkowej

- indywidualizowanie sposobów korzystania z dóbr

- „popularyzowanie” rzeczywistości (większość sfer z życia społecznego przestrzenią kon-

sumpcji)

- produkcja elastyczna, krótkie serie, nowość

- nie tyle zaspakajanie potrzeb, co prowokowanie nowych

- pluralizacja kultury

- dostarczyć narzędzie tworzenia – nie gotowych produktów

- źródło przyjemności: tworzenie – nie używanie

- reguły popkultury regułami innych sfer