Formalizm rosyjski, w: A. Burzyńska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2009
Historia:
1915 – Moskwa, Moskiewsie Koło Lingwistyczne – R. Jakobson
1916 – Petersburg, OPOJAZ (Towarzystwo Badania Teorii Języka Poetyckiego) – m.in. Szkłowski
Członkowie grup współpracowali, a ich prace dały podwaliny tzw. metodzie formalnej. Była to pierwsza
szkoła teoretyczna, która wykorzystywała metody lingwistyczne do badania tekstów literackich.
Co wpłynęło na powstanie formalizmu?
- sytuacja ówczesnego językoznawstwa: czyli teorie wypracowane przez J.B de Courtenay i jego uczniów,
którzy zajmowali się słowem i fonemem dla nich samych, dla ich dźwięku i znaczenia; tak uznano, że
poezja jest swoistą organizacją fonetyczną i to ją odróżnia od mowy potocznej
- kryzys symbolizmu: młodzi twórcy uznali (np. Mandelsztan), że symboliści za szybko przechodzą od
słowa do idei, że odrywają się od świata rzeczywistego; nowa poezja powinna szanować zarówno świat
rzeczy (…), jak też same słowa, uwzględniać dźwięk słów, a nie tylko idee. Byli np. zwolennikami języka
pozarozumowego (tzw. zaumnyj jazyk) , ale nadającego autonomię słowom i dźwiękom, poprzez m.in.
dysonanse i brak jawnego sensu (jest to np. język dzieci, mistyków itp.)
- nowe zjawiska rosyjskiej poezji: czyli futuryzm, fascynacja kubizmem, autonomia sztuki,
samowystarczalność słów w poezji; ważniejsze, jak się tworzy, niż co się tworzy.
Percepcja, język, rzeczywistość:
Wystąpienie Szkłowskiego Wskrzeszenie słowa:

•

Stwierdza, że słowa umarły, czego przyczyną jest automatyzacja słów i brak ich zmysłowej

wyczuwalności

•

Słowa są albo jak klisze, konwencjonalne znaki, służące jedynie komunikacji, albo jako słowa

samoistne  tutaj przykładem jest poezja, w której słowa przestają być przezroczyste.

•

Poetyckie, autonomiczne słowa nie odrywają się od rzeczywistości, przeciwnie, pozwalają na nowo

ją zobaczyć, odnawiają widzenie świata, teoria języka poetyckiego ma charakter estetyczny, bo
nawiązuje do zmysłowego postrzegania świata

Esej Jakobsona Futurizm:

•

Podobne poglądy jak Szkłowski

•

Poezja jest samoistna, nie daje konwencjonalnych wizji świata, ale odrywa odbiorców od statycznej,

automatycznej percepcji

Tekst programowy Szkłowskiego Sztuka jako chwyt z 1919:

•

Poezja=mowa utrudniona ; mowa-konstrukcja

•

Poprzez chwyt udziwnienia poezja odzwyczajnia nasze widzenie świata

•

Formalistyczna teoria autonomii słowa nie odrywa go od rzeczywistości, ale pozwala tę

rzeczywistość oglądać na nowo dzięki nowym słowom

•

Szkłowki kładzie nacisk na percepcyjne tworzenie - sztuka ma wprowadzać efekt obcości,

zaskakiwać, forma nie tylko posiada znaczenie zewnętrzne, ale odnawia doświadczenie świata

•

Nie można oddzielać formy od treści, a świata od jego percepcji (bo treść ma sens wtedy, gdy

posiada formę, a świat, gdy jest postrzegany)

Formaliści nie tylko zajmowali się samą teorią poetyckiego słowa, ale także próbowali przezwyciężyć
stereotypowość zycia mieszczańskiego, początkowo poparli zatem rewolucję rosyjską (ale potem rewolucja
nie poparła ich- to już jednak inna historia).
Esencja:
- zwłaszcza w początkowym etapie działalności formalistów fascynowała esencja języka
- literatura jest faktem językowym, więc także ma swoją esencję, swoją istotę. Nazwali ją literackością,
którą po raz pierwszy zdefiniował Jakobson
- literackość – to, co czyni dzieło sztuki literackim
- wyróżnikiem literackości jest chwyt, który zakłóca rytunową percepcję
- wg Szkłowskiego chwyt utrudnia i wydłuża percepcję; formaliści wyrożniali materiał – to, z czego artysta
czerpie, i chwyt – sposób przekształcania materiału w dzieło (materia i chwyt zastąpiły rozróżnienie na treśc
i formę)
- poezja, wg Jakobsona, nie przedstawia świata, ale się na niego nastawia (kategoria nastawienia), forma
poetycka ustanawia świat, pokazuje go z róznych punktów widzenia, dlatego różne chwyty różnie pokazują
świat; język i rzeczywistość są ściśle powiązane, to, co wysławialne, staje się także rzeczywiste
Historia:

- w drugiej fazie rozwoju formalizmu zajęto się także związkiem tekstu i historii – wg Jakobsona każdy
współczesny fakt poetycki należy konfrontować z tradycją  pojawia się pierwsza definicja zasady
intertekstualności (i jako sposobu istnienia tekstów, i jako sposobu ich poznawania)
- tezy dotyczące intertekstualności sformułował J. Tynianow w badaniach nad parodią (która jest tekstem
interteksualnym). Tradycja ewoluuje – powstają nowe formy albo stare formy ulegają przekształceniom,
parodia napędza tę ewolucję, ponieważ naśladuje teksty,a zarazem zmienia ich funkcję
- każdy tekst literacki uczestniczy w tradycji – albo ją potwierdza, albo zaprzecza, ale uczestniczy w
kulturowej rzeczywistości  jest faktem literackim.
- na drugim etapie swojego rozwoju formalizm (…) uhistorycznił pojęcie literackości i nadał jej kulturowe
znaczenie.
- tu też pojawia się na marginesie pojęcie kanonizacji – wg Szkłowskiego jest to przechodzenie gatunków z
peryferii do centrum. Dekanonizacja – proces odwrotny. Np. w klasycyzmie ballada była peryferyjna, a w
romantyzmie stała się gatunkiem centralnym.
O języku prozy:
-początkowo interesowano się głównie poezją, ale szybko zajęto się także prozą
- wg formalistów chwyty powieściowe tkwią nie w fabule, ale w ich językowej prezentacji; poetyka zajmuje
się tym artystycznym wysłowieniem fabuły, które nie jest przekładalne na inny system znaków (samą fabułę
można przełożyć, np. na film czy obraz, ale wysłowienia – już nie).
- w poezji formaliści przeciwstawili chwyt i materię, a w prozie – fabułę i jej narracyjną artykulację-
sjużet (zamiast treści i formy).
- sjużet (narracyjna artykulacja) jest językową konstrukcją fabuły, nie zależy od ciągu przyczynowo-
skutkowego
- Szkłowski cenił wszelkie udziwnienia kompozycji w prozie – dygresje, wtrącenia itp. ; sjużet jest
artystycznym opracowniem fabuły
- autora traktowano jako jedną z funkcji tekstu – wprowadzili kategorię obrazu autora
- formaliści doszli w końcu do wniosku, że także mowa nieartystyczna jest pełna chwytów, czym zajmuje
się retoryka (np. analizy przemówień Lenina czy Hitlera, a potem reklam).

PODSUMOWANIE:

 przeżycie artystyczne=przeżycie formy
 materiałem poezji są słowa, literaturę robi się z języka, a nie z emocji
 2 użycia języka: poezja  uniezwykla komunikację językową; proza  jezyk w funkcji

komunikcyjnej

 Literackość jest przedmiotem literatury – jest dominantą funkcji estetycznej; teoria zajmuje się

funkcją języka w dziele

 Chwyt to odczuwalność formy, poprzez którą definiuje się literackość
 Poprzez chwyty sztuka wyzwala percepcję z automatyzmu
 Formy literackie to chwyty usystematyzowane
 Formy literackie ulegają zmianom synchronicznym (literatura danej epoki) i diachronicznym

(tradycja)

 Intertekstulaność tworzy literaturę danej epoki
 Tradycja jest dynamiczna i intertekstualna, jedne formy zastapione nowymi (parodia), inne

wprowadzone do centrum z peryferii (kanonizacja)

 Formalizm początkowo zajmował się esencjanalizmem, później także historyzmem
 Formaliści raczej nie badali tekstu w odniesieniu do rzeczywistości pozaliterackiej, ale teoria

Szkłowskiego o chwytach w pewnym sensie odnosi się do wrażeń estetycznych odbiorcy

 Ponieważ forrmaliści odrywali literaturę od wszelkich ideologii, zostali potępieni przez socjalistów,

aż w końcu szkoła formalistyczna upadła (1930)

 Choć formaliści byli twórcami teorii literatury, nie traktowali teorii czołobitnie i autonomicznie

(teoria jako hipoteza robocza)

W artykule pojawia się jeszcze chronologia dotycząca rozwoju formalizmu, ale pomijam, ponieważ daty nie są konieczne do zdania egzaminu.

Oprac. Marta Szczepanowska