Wykład 4.

FILOZOFIA CZŁOWIEKA (ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA).

1. POJĘCIE ANTROPOLOGII FILOZOFICZNEJ.

Antropologia filozoficzna jest to dział filozofii, w którym filozofowie stawiają najogólniejsze

pytania o to, czym jest człowiek w ogóle, czym różni się od innych istot, jakie jest jego miejsce w

kosmosie i w świecie, jaki jest sens jego życia?

Nazwa pochodzi z połączenia greckich słów: άνθρωπος (anthrōpos) - człowiek oraz logos –

nauka.

Antropologia filozoficzna jako odrębna dyscyplina filozoficzna powstała w XX wieku. Jej

główni przedstawiciele opierają swoje rozważania na:



badaniach nauk przyrodniczych (S. Freud, A. Gehlen, C. Lévi-Strauss, K. Lorenz, J.

Monod, H. Plessner, A. Portmann i inni),



na określonym systemie filozoficznym (M. Heidegger, K. Jaspers, G. Marcel, J. P. Sartre,

E. Mounier, J. Maritain H. Marcuse i inni).

Antropologia filozoficzna powstaje pod wpływem rozwoju nauk szczegółowych zajmujących

się człowiekiem. Inne nauki zajmujące się człowiekiem bardziej szczegółowo to: antropologia

przyrodnicza i antropologia kulturowa.

Antropologia przyrodnicza bada:



człowieka jako istotę biologiczną,



wpływ biologii na zjawiska społeczne,



czym człowiek różni się od zwierząt,



różnice między ludźmi (fizyczne, rasowe, rozwój gatunku),



relacje człowieka ze środowiskiem przyrodniczym.

Antropologia kulturowa bada:



sposoby zachowania człowieka,



wytwory jego działalności,



kulturę różnych ludów,



różnorodność kulturową,



porównuje obyczaje, normy, instytucje ludów pierwotnych i człowieka współczesnego.

Antropologia filozoficzna to bardzo ogólne rozważania dotyczące:



istoty człowieka,



jego roli i powołania,



sensu istnienia i działania,



stosunku do siebie, do innych ludzi, do społeczeństwa, do historii itp.

2. FILOZOFICZNE KONCEPCJE CZŁOWIEKA.

Do najważniejszych filozoficznych koncepcji (teorii) człowieka należą: a) realistyczna, b)

naturalistyczna, c) psychoanalityczna, d) personalistyczna, e) egzystencjalistyczna.

a) Koncepcja człowieka w realizmie.

Realizm jest jednym z najstarszych stanowisk filozoficznych w myśli zachodniej. Realizm

można zdefiniować jako stanowisko filozoficzne, według którego istnieje obiektywna

rzeczywistość, niezależna od człowieka, a on jest w stanie ją poznać. Reprezentują go np.

Arystoteles, św. Tomasz, niektórzy marksiści, pozytywiści itp.

Do najważniejszych rodzajów realizmu filozoficznego zalicza się:

 Realizm klasyczny, pochodzący z filozofii starożytnej (Arystoteles),

 Realizm teistyczny, który zakłada, że świat i człowiek zostali stworzeni przez Boga (św.

Tomasz, tomiści i neotomiści – E. Gilson, M. Krąpiec).

 Realizm naukowy, według którego wiedza o rzeczywistości zdobywana jest dzięki

naukom przyrodniczym i metodom naukowym.

Realiści twierdzą, że:

 przedmioty rzeczywiste (rzeczy) istnieją niezależnie od spostrzegającego je ludzkiego

umysłu,

 człowiek żyje w świecie, w którym istnieje wiele bytów, np. rzeczy i ludzie,

 przedmioty rzeczywiste istnieją niezależnie od tego, jaki czynimy z nich użytek,

 przedmioty te mogą być przez nas w jakimś stopniu poznane rozumem,

 Człowiek powinien kierować się przede wszystkim wiedzą na temat tych przedmiotów,

praw nimi rządzących i wzajemnymi relacjami między nimi.

Poglądy antropologiczne Arystotelesa.

Arystoteles określa ludzi jako istoty rozumne, obdarzone rozumem, dzięki któremu

potrafią dokonywać wyboru i postępować zgodnie z podjętą decyzjami. Filozofia i nauka

pomagają człowiekowi w poszukiwaniu szczęścia. Filozofia, w szczególności logika ma na

celu kształcenie zdolności racjonalnego myślenia.

Podstawową cechą natury ludzkiej jest dualizm duszy i ciała. Człowiek według Arystotelesa:

 składa się duszy (formy) i ciała (materii),

 ulega popędom i odczuwa potrzeby (podobnie jak zwierzęta),

 obdarzony jest zdolnością myślenia i racjonalnego działania,

 jest istotą społeczną (zoon politikon),

 zmierza do określonego celu, którym jest szczęście i doskonałość.

Realizm tomistyczny przyjmuje podobnie jak realizm klasyczny dualizm duszy i ciała,

ponadto zakłada, że człowiek:



został stworzony przez Boga,



składa się z duszy i z ciała, formy i materii, istoty i istnienia,



posiada uprzywilejowane miejsce pośród innych stworzeń,



dąży w życiu do poznania Boga, do zbawienia i udziału w życiu nadprzyrodzonym,



i sens jego życia da się wyjaśnić poprzez odwołanie się do Boga.

Według teistycznej koncepcji człowiek to „istota zajmująca naczelne miejsce w hierarchii

świata biotycznego (ciało ludzkie) i wykraczająca poza świat ożywiony (dusza ludzka)

duchowymi właściwościami (akt ludzki) oraz możliwością partycypacji w nadprzyrodzonym

życiu Boga.”

1

b) Koncepcja człowieka w naturalizmie filozoficznym (przedstawiciele: J. J. Rousseau, L.

Feuerbach, K. Darwin, H. Spencer i inni)

Naturalizm w filozofii to prąd (kierunek) myślowy, na który składają się rozmaite poglądy

na temat świata, poznania i wiedzy, człowieka i jego miejsca w naturze, zasad i wartości w

postępowaniu ludzi. Zakłada, że całą rzeczywistość można wyjaśniać przez odwoływanie się do

praw przyrody i przyczyn naturalnych (np. praw grawitacji, praw doboru naturalnego, walki o byt

itp.) Na pytanie dziecka: „Mamo, dlaczego jabłka spadają na ziemię?’ Mama zgodnie z

założeniami filozofii naturalistycznej powinna dać następujące wyjaśnienie: „Córeczko jabłka

spadają na ziemię, dlatego, ponieważ w przyrodzie działają siły przyciągania (obowiązują prawa

grawitacji)”. Na pytanie dziecka: „Mamo, dlaczego kotek zjadł myszkę? - Matka, zgodnie z

założeniami filozofii naturalistycznej powinna odpowiedzieć: „Synku, kotek zjadł mysz, dlatego,

ponieważ w przyrodzie toczy się walka o byt”.

Założenia ontologiczne naturalizmu:

 istnieje tylko jeden porządek rzeczywistości, tj. materialna i zmienna natura (przyroda),

 wszystko , co istnieje, jest naturalne, przyrodzone,

1

Ibidem.

 wszelkie istnienie, życie i naturę człowieka, możemy wyjaśnić odwołując się do systemu

(i praw) przyrody,

 nie istnieje nadprzyrodzony porządek świata, Bóg, ponadnaturalne byty czy substancje

czysto duchowe, zewnętrzne wobec materialnego świata przyrody.

Założenia aksjologiczne i etyczne naturalizmu:

 źródłem wartości jest natura, uczucia i relacje człowieka z naturą,

 człowiek jest z natury dobry, równy i wolny (optymizm),

 nie jest obciążony grzechem pierworodnym, rodzi się jako istota dobra i niewinna,

 przyczyną zła jest społeczeństwo (stosunki społeczne), cywilizacja i kultura (np.

obyczaje, konwenanse, moralność, prawo).

Czym jest natura człowieka w sensie naukowym i filozoficznym?

Na to pytanie współczesny uczony-naturalista może odpowiedzieć, że natura ludzka jest

to całość cech biopsychicznych rozwiniętych w procesie rozwoju człowieka (filogenezy),

przysługujących gatunkowi ludzkiemu, przekazywanych każdej jednostce ludzkiej w drodze

dziedziczenia (predyspozycje genetyczne), które stwarzają potencjalne warunki jej rozwoju

osobniczego (ontogenezy).

Natura człowieka (w znaczeniu potocznym) to określony sposób zachowania.

Na pytanie: „Dlaczego on się tak zachowuje?” Odpowiadamy często, „Ponieważ on taki jest”,

„Bo ten typ tak ma”, „Ponieważ ona posiada taką naturę”.

Zarzuty w stosunku do antropologii naturalistycznej:

Czy człowiek jest rzeczywiście wyłącznie bytem materialnym, biologicznym?

Czy wszystkie jego zachowania da się wyjaśnić w języku nauk przyrodniczych?

c) Koncepcja człowieka w psychoanalizie Freuda.

Sigmund Freud (1856-1939), wiedeński neurolog, psychiatra, psycholog, filozof kultury, twórca
teorii nerwic i metod ich leczenia (o ich powstawaniu decyduje życie popędowe i przeżycia
wyparte ze świadomości), twórca kierunku zwanego psychoanalizą; żydowskiego pochodzenia,
uciekł w obawie przed prześladowaniami nazistowskimi do Londynu, gdzie zmarł.

Założenia antropologiczne w psychoanalizie:



człowiek jest istotą biologiczną, seksualną (homo sexualis),



popędy i instynkty determinują zachowania człowieka,



najważniejsze są popęd seksualny i popęd destrukcji (Eros i Tanatos),



życie psychiczne człowieka ma strukturę wielowymiarową: nieświadomość (id),

świadomość (ego), nadświadomość (superego).

Id to sfera popędów, w której człowiek kieruje się zasadą przyjemności.

Ego to sfera uświadamiania sobie obowiązków racjonalnych, kierowanie się zasadą realizmu
(rzeczywistości), dążenie do kompromisu.

Superego to obowiązki społeczne (moralne), z którymi musi liczyć się jednostka.

„Niedobre zachcianki fermentują w każdym z nas – bezsilna chęć władzy, odepchnięte i
tchórzliwie skręcone pragnienie anarchii, próżność, zazdrość, chciwość. Każda kobieta, którą
przelotnie mijamy, budzi króciutki dreszcz lubieżności i ta nie zadośćuczyniona żądza posiadania
kłębi się na dnie podświadomości jak żmija zwinięta i jak żmija jadowita“. (Freud)

Kultura ludzka według psychoanalizy Freuda, w której skład wchodzą stworzone przez

człowieka wychowanie, prawo, moralność, religia, sztuka itd.:



ogranicza popędy człowieka,



jest źródłem cierpień jednostki,



powstaje w procesie sublimacji (zastępczego zaspokajania popędów).

Kultura (np. działania artystyczne, naukowe itd.) stanowi wyraz sublimacji (przeniesienia i

zastępczego zaspokojenia popędów). Nie wszyscy jednak potrafią dokonać sublimacji i tworzyć

kulturę wysoką; są wtedy narażeni są na konflikt życia popędowego z rygorystycznymi
wymogami społecznymi w sferze etyki seksualnej.

Cierpienie pojawia się wtedy, gdy tłumi się i deprecjonuje popędowe siły biologiczne (popęd

seksualny). Kultura z obowiązkami moralnymi i religijnymi ogranicza seksualność człowieka,
prowadząc do utraty poczucia szczęścia i wzrostu poczucia winy.

„A zatem, przekonaliśmy się, że człowiek staje się neurotyczny, ponieważ nie może znieść
rozmiaru wyrzeczeń, jakie nakłada nań społeczeństwo, zaprzęgając go w służbie swych ideałów
kulturowych...“. (Freud)

„Ludzka psychika pomieści i przyjmie wszystko, ale nie wszystko wytrzyma“. (E. Fromm)

Psychoanalityczna teoria agresji.

„Chętnie zapomina się o tym, że człowiek nie jest łagodną i godną miłości istotą, która najwyżej
– kiedy zostanie zaatakowana – potrafi się tylko bronić, lecz że człowiek posiada wśród swych
popędów także potężną porcję skłonności agresywnych“.

„Ale właśnie zaakcentowanie nakazu ‚Nie zabijaj‘ upewnia nas, że pochodzimy z nieskończenie
długiego szeregu pokoleń morderców, których żądza mordu skąpana była we krwi – być może
podobnie jak nasza“. (Freud)

Wiele osób twierdzi, że pod wpływem uczniów Freuda, którzy jako Żydzi emigrowali do

USA z obawy przed prześladowaniami podczas II wojny światowej dokonała się w USA w latach
60-tych i trwa do dziś rewolucja i edukacja seksualna (zob. raport Kinseya).

Zarzuty wobec psychoanalizy Freuda.

Według Einsteina Freud „miał bardzo wyraźną wizję: nie pozwalał się usypiać żadnym

iluzjom, z wyjątkiem nieraz przesadnej wiary we własne idee.”

d) Koncepcja człowieka w personalizmie chrześcijańskim.

Według tej teorii człowiek to osoba (persona). Człowiek nie jest tylko indywidualną

jednostką lub nic nieznaczącym składnikiem społeczeństwa. Człowiek jako osoba jest

połączeniem duchowości, indywidualności i kolektywności. Do przedstawicieli personalizmu

zalicza się Boecjusza, E, Mouniera, Jana Pawła II, personalistów katolickich.

Definicja osoby Boecjusza: „Osoba to indywidualna substancja natury rozumnej”.

Cechy osoby według tej definicji to:



substancjalność (byt odrębny),



indywidualność (niepowtarzalność i niezastępowalność),



rozumność (tworzenie pojęć, ocenianie, logiczne myślenie).

Osoba według personalisty współczesnego Emmanuela Mouniera: to coś więcej niż

jednostka i jej osobowość.

„Osoba to nie jednostka. Nazywamy jednostką rozpraszanie się i zatracanie się osoby na

powierzchni jej życia. (...) Jednostka to niesprecyzowany i zmienny, nakładający się na siebie

obraz różnych postaci, wśród których się unoszę, w których odrywam się i uciekam od siebie

samego”. Jednostka jest rozproszona, egoistyczna, agresywna, kapryśna, wyniosła itp. „Osoba

przeciwstawia się jednostce, o ile jest panowaniem nad sobą, wyborem, kształtowaniem,

zdobywaniem samej siebie. (…), ponosi ryzyko miłości”. „Osoba nie jest osobowością. Osoba nie

jest miejscem w przestrzeni. Jest tym, co wyraża całego człowieka”. (…) „Osobę można znaleźć

tylko zapominając o sobie, oddając siebie”

2

.

e) Koncepcja człowieka w filozofii egzystencjalnej.

Przedstawiciele: S. Kierkegaard, F. Nietzsche, K. Jaspers, J. P. Sartre, A. Camus.

Według S. Kierkegaarda człowiek jest bytem:



nieukończonym,



historycznym,

2

E. Mounier, Rewolucja personalistyczna, za: T. Płużański, E. Mounier - twórca personalizmu, w: Filozofia

współczesna, Z. Kuderowicz (red.), Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 331n.



antynomicznym (pełnym przeciwstawnych tendencji, sprzeczności),



świadomym swojej śmiertelności.

Według J. P. Sartre’a człowiek:



człowiek wymyśla sobie coraz to nowe potrzeby i nigdy nie jest zaspokojony (zwierzęta

po zaspokojeniu swoich potrzeb i popędów wydają się być szczęśliwe),



ma świadomość swej skończoności i śmierci (zwierzęta jej nie posiadają),



nie jest tylko taki jak siebie poznaje, ale także taki, jakim chce być,



jest tylko tym, czym siebie uczynił lub uczyni,



ma większe znaczenie niż inne byty, np. pleśń lub kalafior,



tworzy projekt (życiowy) samego siebie i przeżywa ten projekt.

„Egzystencja człowieka poprzedza jego esencję. Człowiek najpierw jest, a potem sam się
określa”.

Człowiek według Sartre’a jest:



tym, co stanowi realizację jego woli,



skazany na wolność, ponieważ nie jest stworzony przez siebie samego,



wolny, ponieważ rzucony w świat i odpowiedzialny za wszystko, co robi,



odpowiedzialny za to, czym jest i czym będzie,



odpowiedzialny za własne istnienie (życie i jego jakość) i innych ludzi.

Filozofia egzystencji i sytuacji granicznych Karla Jaspersa.

Według K. Jaspersa człowiek egzystuje w sytuacjach granicznych. Nauka nie poznaje do

końca sytuacji, w których on działa. Jako ludzie:



znamy tylko niektóre strony (aspekty) sytuacji, dzięki tej wiedzy orientujemy się świecie.



nie możemy wydostać się z jednej, nie wpadając w drugą.



możemy je przekształcać, ale nie możemy zlikwidować bycia w sytuacjach granicznych.

Sytuacjami granicznymi są: walka, w poczucie winy, cierpienie, przemijanie. Sytuacje graniczne,

w których człowiek musi żyć „Nie zmieniają się. Są jak mur, o który uderzamy, o który się

rozbijamy”. (…) „Moja własna śmierć, w przeciwieństwie do śmierci innej osoby jest jedyna, nie

poznajemy jej obiektywnie, z zewnątrz na sposób naukowy. Śmierć jako wydarzenie istnieje tylko

jako śmierć kogoś innego. Przeżywamy ból, cierpienie, ale nie poznajemy własnej śmierci,

ponosimy ją, ale jej nie doświadczamy”.

3. MIEJSCE CZŁOWIEKA W ŚWIECIE.

Rozważania na temat miejsca człowieka w świecie w antropologii filozoficznej ilustrują trzy

podstawowe stanowiska:



teocentryzm,



kosmocentryzm,



antropocentryzm.

Teocentryzm to myślenie stawiające Boga w centrum wszelkiej rzeczywistości (mity, religie,

filozofie oparte na religii, teologia). Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem

wszystkiego, co jest; to umieszczanie Boga w centrum wszelkiego myślenia (teologia).

Kosmocentryzm to rozważania filozoficzne skoncentrowane na świecie przyrodniczym

(fizycznym, biologicznym, chemicznym itd.), jego powstaniem i prawami w nim rządzącymi

(porządkiem, ładem, harmonią).

Antropocentryzm to poglądy przyznające człowiekowi centralne, naczelne, wyjątkowe lub

najwyższe miejsce we wszechświecie. Za twórcę antropocentryzmu uchodzi filozof grecki

Protagoras mówiący w sposób wieloznaczny, że „człowiek jest miarą wszechrzeczy”.

Według głosicieli antropocentryzmu człowiek to byt wyróżniony, stojący wyżej w drabinie

stworzeń od zwierząt.

Rodzaje kosmocentryzmu:



Kosmologiczny - człowieka to końcowe ogniwo ewolucji przyrody (Huxley), człowiek to

centrum oraz szczyt Wszechświata (Teilhard de Chardin),



Teologiczny - człowiek zajmuje szczególne miejsce w historii zbawienia,



Ontologiczny - człowiek jest podstawowym przedmiotem poznania (M. Scheler),



Poznawczy - początkiem i źródłem wiedzy jest świadomość ludzka (Kartezjusz, Husserl),



Aksjologiczny - człowiek jest wartością najwyższą i stanowi punkt odniesienia dla

wszystkich innych wartości (Nietzsche).

Antropocentryzm i jego zniekształcenia:



Antropologizm (biologizm) - rozwój człowieka wyznaczony jest przez cechy biologiczne

jednostki (np. geny), wpływy społeczne i kulturowe są mniej ważne.



Antropomorfizm - przypisywanie otoczeniu, szczególnie zwierzętom cech ludzkich,



Antropopatyzm - przypisywanie zwierzętom, roślinom lub przedmiotom nieożywionym

uczuć ludzkich.



Antropoteizm, który uważa, że człowiek sam tworzy religię, umieszcza w rzeczywistości

zewnętrznej swoje pragnienia i staje się przedmiotem kultu religijnego ze strony innych

ludzi.



Antropolatria – kult założycieli religii lub przywódców religijnych, ich deifikacja lub

przebóstwienie.



Statolatria - oddawanie czci boskiej ludziom, zwłaszcza posiadającym władzę, królom,

cesarzom, wodzom partii (jednym z pierwszych władców rzymskich uznanym prawnie

przez senat rzymski za półboga był „boski” - Juliusz Cezar).

4. PYTANIE O ISTOTĘ CZŁOWIEKA. CZYM JEST CZŁOWIEK?

Różne teorie filozoficzne tworzą odmienne definicje (określenia), w których akcentują wybrane

cechy człowieka.

Człowiek:



mikrokosmos (Tales),



istota posiadająca duszę (Platon),



zwierzę rozumne - animal rationale (Arystoteles),



zwierzę społeczne - zoon politikon (Arystoteles),



istota wewnętrznie sprzeczna, np. słaba i silna, „trzcina myśląca” (Pascal, Kierkegaard),



istota egoistyczna - homo homini lupus (Hobbes),



istota ekonomiczna - homo oeonomicus (A. Smith),



istota historyczna (Hegel),



istota metafizyczna - animal metaphysicum (Schopenhauer),



istota boska - homo homini deus (Feuerbach),



istota społeczna - homo socialis (Arystoteles),



istota działająca - homo agens, istota wytwarzająca - homo faber (marksiści),



istota symboliczna - homo symbolicum (E. Cassirer),



istota religijna - homo religiosus (M. Eliade),



istota wolna, przekraczająca wszystkie ograniczenia – byt transcendujacy (K. Jaspers),



istota zmienna i rozwijająca się - homo viator (G. Marcel),



istota twórcza - homo creator,



istota niszcząca stare i tworząca nowe wartości, twórczy destruktor (Nietzsche),



istota bawiąca się - homo ludens (J. Huizinga),



istota cierpiąca i poszukująca sensu - homo patiens (V. Frankl),



istota żyjąca, myśląca i wychowująca według wartości (J. Tischner),



istota posiadająca płeć biologiczną (sex) i płeć kulturową (gender) (antropologia

feministyczna).

Współcześnie można w zależności od uznawanego światopoglądu przypisać człowiekowi

wiele powyższych istotnych cech wyróżniających łącznie, i powiedzieć np., że stanowi on

jedność psychofizyczną, a nawet jedność wielu tych czynników, i orzec, iż człowiek to istota

biologiczna, cielesna, psychofizyczna, czująca i przeżywająca, rozumna, myśląca logicznie i

abstrakcyjnie, duchowa, twórcza, z wyobraźnią, rozumiejąca znaczenia, symbole, religijna,

wierząca, społeczna i kulturowa, historycznie zmienna, czasowa, słaba, skierowana ku czemuś

silniejszemu.

5. Człowiek w antropologii współczesnej opartej na poznaniu naukowym.

Według pioniera współczesnej antropologii filozoficznej Arnolda Gehlena (1904-1976)

człowiek w odróżnieniu od zwierzęcia jest istotą:



biologicznie ułomną (wybrakowaną),



zagrożoną w swoim istnieniu z powodu osłabienia wielu instynktów,



gorzej przystosowana do środowiska, nie kieruje się wyłącznie instynktami).

Człowiek jest według A. Gehlena istotą:



otwartą na świat,



nieograniczoną sztywnymi barierami,



potrafiącą się uczyć znaczeń i odnosić się do świata,



zdolną do przetrwania dzięki własnemu działaniu i tworzeniu środowiska sztucznego,

czyli kultury i cywilizacji.

Helmut Plessner (1892-1985) – prekursor współczesnej antropologii filozoficznej. W

filozofii człowieka odwołuje się do biologii. W ujęciu Plessnera świat ożywiony posiada

strukturę warstwową. Człowiek jest jedną z warstw świata ożywionego. Każda żywa istota:

posiada swoją pozycję w świecie (pozycjonalność), odróżnia się od otoczenia (środowiska)

istniejącego na zewnątrz niej.

Istnieją trzy podstawowe formy organizacji istot żywych:



otwarta (typowa dla roślin - charakteryzująca się całkowita bezpośrednią zależnością

organizmu od otoczenia, np. rośliny są częścią świata),



zamknięta i dośrodkowa (typowa dla zwierząt, które są usytuowane w świecie

dośrodkowo; zamknięta forma organizmu zwierząt skupia je na sobie; one znajdują się

„w” świecie).



otwarta i odśrodkowa (typowa dla ludzi - człowiek posiada usytuowanie odśrodkowe; nie

jest skoncentrowany tylko na sobie; jest to możliwe dzięki myśleniu). Refleksja to

odnoszenie i ustosunkowywanie się do samego siebie (samoświadomość).

Człowiek według H. Plessnera jest:



istotą eks-centryczną (zorientowaną w życiu odśrodkowo, ku sobie i ku światu

zewnętrznemu),



połączeniem cielesności i duchowości, natury i kultury,



istotą świadomą samego siebie, swego istnienia.

Człowiek według Plessnera dostrzega:



swoje ciało (cielesność, zmysłowość),



duchowość w ciele,



Ja (swoją świadomość), które umożliwia zajęcie pozycji odśrodkowej względem samego

siebie.

Człowiek w ujęciu Plessnera:



dystansuje się w stosunku do siebie,



jego życie nie jest mu dane lecz zadane [życie staje się zadaniem],



musi sam to zadanie wypełnić.



musi sam siebie ukształtować,



kształtuje siebie w procesie tworzenia kultury (kultywacji).

Człowiek według I. M. Bocheńskiego:

Człowiek jest inteligentniejszy od zwierząt dzięki „innemu rodzajowi inteligencji”, technice,

tradycji, językowi, postępowi, myśleniu, refleksji. Technika polega na posługiwaniu się

skomplikowanymi narzędziami, które człowiek wytwarza świadom celu do jakiego mu one

posłużą. Człowiek jest istotą społeczną, poprzez wrastanie w społeczeństwo dzięki tradycji;

tradycja nie jest wrodzona (nie ma nic wspólnego z instynktami pszczół czy mrówek), lecz

wyuczona, kulturowa. Człowiek uczy się tradycji dzięki językowi; tylko on posługuje się bardzo

złożonym językiem jako systemem znaków, znaczeń i symboli, tworzy języki sztuczne. Człowiek

dzięki tradycji osiąga postęp (naukowy, techniczny, cywilizacyjny, kulturowy). Człowiek posiada

zdolność zbiorowego uczenia się, edukacji; coraz więcej się uczy i to nie tylko jako jednostka, ale

jako społeczeństwo, ludzkość. Człowiek jest wynalazczy, odkrywczy i twórczy. Wśród ludzi

każde pokolenie wie lub przynajmniej może wiedzieć więcej niż poprzednie; biologicznie

różnimy się niewiele więcej od starożytnych Greków, ale wiemy nieporównanie więcej,

ponieważ w wielu dziedzinach nauki następuje kumulacja wiedzy; człowiek potrafi myśleć

abstrakcyjne (myśl zwierząt ma za przedmiot zawsze coś jednostkowego, konkretnego, człowiek

poza takim myśleniem potrafi myśleć ogólnie (abstrahować). Dzięki temu myśleniu

zawdzięczamy najwyższe osiągnięcia techniki. Abstrakcja to metoda myślenia zawarta nie tylko

w matematyce, dotyczy ona także przedmiotów idealnych (wartości, znaczeń, pojęć). Człowiek

jest niezależny od „prawa celowości biologicznej”, które panuje w świecie zwierzęcym. To, co

zwierzę poznaje, zawsze łączy się z jakimś celem. Zwierzę widzi i rozumie tylko to, co jemu lub

jego gatunkowi jest przydatne. Jego myślenie ma wyłącznie charakter praktyczny”

3

.

Człowiek może myśleć dla samego myślenia, bez celów praktycznych, zdobywać wiedzę dla

samej wiedzy; tworzy wiedzę obiektywną, niezależną od celów praktycznych. Z kolei religia jest

sposobem zachowania „niezależnego” od biologicznych praw świata zwierzęcego. Każdy z nas

uświadamia sobie również swoją wolność, i często ma przeczucie ze jest w stanie przezwyciężyć

wszystkie prawa przyrody. Np. samobójstwo wydaje się być aktem wolności i buntu przeciwko

instynktowi samozachowawczemu. Człowiek jest także bytem refleksyjnym (namyśla i

zastanawia się nad samym sobą), nie zwraca się jak zwierzęta wyłącznie ku światu

zewnętrznemu, troszczy się o siebie, pyta o sens własnego życia, jest jedynym zwierzęciem, które

zdaje sobie sprawę z tego, że musi umrzeć. Ważniejsze jest jeszcze to, że czynnik psychiczny jest

związany ściśle z czynnikiem cielesnym; „nawet najmniejsze zaburzenie w mózgu potrafi

sparaliżować myślenie nawet największego geniusza”; „pół litra alkoholu najsubtelniejszego

poetę zmieni w dzikie zwierzę”. Ciało z jego fizjologicznymi procesami oraz zwierzęce życie

popędami, różnią się zasadniczo od życia duchowego. Pojawia się tutaj kolejny problem jak

pogodzić psyche z fizjologią, duszę z ciałem? Jest to centralne pytanie antropologii filozoficznej,

czyli problem psychofizyczny (mind-body problem)

4

.

Ćwiczenia:

3

Ibidem.

4

Zob. I. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu, op. cit. s. 51.

1. Czy człowiek jest wyłącznie bytem materialnym, biologicznym? Uzasadnij odpowiedź.

2. Czy istnieje jedna natura człowieka? Czy ludzkość posiada jedną, wspólną naturę?

3. Czy umysł ludzki jest niezapisaną tablicą (tabula rasa), czy też mamy wrodzone

predyspozycje biologiczne i psychiczne (natywizm)?

4. Czy natura ludzka to niezmienne instynkty, popędy i potrzeby biologiczne i psychiczne

takie jak głód, pragnienie, temperatura ciała, popęd seksualny, agresja, kontakt z innymi,

czy też jest jeszcze czymś innym?

5. Co łatwiej zmieniać cechy dziedziczne, czy cechy osobowości?

6. Czy wierzenia i uczucia religijne to skłonność lub potrzeba naturalna czy społeczna,

(kulturowa), naturalna czy ponadnaturalna?

7. Czy poniższy wiersz S. Grochowiaka jest wyrazem naturalizmu? Uzasadnij odpowiedź.

„Bo życie znaczy: Kupować mięso Ćwiartować mięso Zabijać mięso Uwielbiać mięso

Zapładniać mięso Przeklinać mięso Nauczać mięso i grzebać mięso I robić z mięsa I

myśleć z mięsem I w imię mięsa Na przekór mięsu Dla jutra mięsa Dla zguby mięsa

Szczególnie w obronie mięsa ono się pali!” (fragment wiersza Stanisława Grochowiaka

pt. Płonąca żyrafa).

8. Czy zgadzasz się z poglądem I.M. Bocheńskiego

5

, że człowiek z biologicznego punktu

widzenia nie ma prawa narzucać się tak mocno całemu światu zwierzęcemu i rządzić

nim? Uzasadnij odpowiedź i sformułuj własne stanowisko.

9. Czy zgadzasz sie z poglądem I.M. Bocheńskiego

6

, że człowiek jest największym

pasożytem przyrody, który ciągnie z niej niewspółmierne korzyści? Uzasadnij odpowiedź.

10. Czy zgadzasz z twierdzeniem, że człowiek jest „zwierzęciem nieudanym i słabym?

Uzasadnij odpowiedź i sformułuj własne stanowisko.

11. Dlaczego człowiek nie zniknął z powierzchni Ziemi tak jak wiele innych gatunków

zwierząt?

12. Dlaczego człowiek nazywany „panem przyrody” wytępił i ujarzmił wiele zwierząt,

niszczy środowisko naturalne i opanowuje kosmos?

Literatura:

5

Ibidem.

6

Ibidem.

1.

I. Bocheński I. M., Ku filozoficznemu myśleniu,

2. Böhme G., Antropologia filozoficzna, Warszawa 1998.

3. Chlewiński Z., „Człowiek”, [w:] Encyklopedia katolicka, Lublin 1985, tom 3. s. 881-913.

4. Kowalczyk S., Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 1990.

5. Peursen C. A., Antropologia filozoficzna, Warszawa 1971.

Człowiek w ujęciu antropologii współczesnej.

ANEKS ENCYKLOPEDYCZNY (dla zainteresowanych)

7

.

Według personalistycznej koncepcji człowieka Z. Chlewińskiego człowiek to „istota

zajmująca naczelne miejsce w hierarchii świata biotycznego (ciało ludzkie) i wykraczająca poza

świat ożywiony (dusza ludzka) duchowymi właściwościami (akt ludzki) oraz możliwością

partycypacji w nadprzyrodzonym życiu Boga.”

8

I. Pochodzenie człowieka. W kwestii pochodzenia człowieka - postawiono wiele hipotez:



np. według Darwina najbliższym przodkiem człowieka są małpy kopalne z okresu

trzeciorzędu, małpy szerokonose, szympans, gibbon, orangutan, goryl.



z kolei H. Osborne i inni twierdzą, że przodkowie człowieka nie mieli żadnych związków

z przodkami małp człekokształtnych; człowiek jest wynikiem tkwiących w żywych

organizmach zdolności do samorzutnego rozwoju progresywnego drogą ewolucji; F.

Weidenreich również podkreśla samorzutność zmian występujących w organizmie dzięki

wewnętrznym zdolnościom rozwoju.

II. Struktura człowieka.

Ze względu na złożoność procesów zachodzących w człowieku wyróżnia się w nim:



strukturę biotyczną - przejawiającą się w życiu układu żywego,

7

Z. Chlewiński, Hasło „Człowiek” [w:] Encyklopedia katolicka, Lublin 1985, tom 3. s. 881-913.

8

Ibidem.



psychiczną - przejawiająca się w życiu osobowym,



społeczną - przejawiającą się w życiu wspólnotowym,



bytową - wskazująca na przyczynę działania tych procesów i człowieka w ogóle,



nadprzyrodzoną - wskazującą na udział człowieka w życiu osobowym Boga (teza Boga

osobowego).

Biotyczna struktura i funkcja stanowi układ, złożony z układów podrzędnych,

anatomicznie i fizjologicznie ściśle z sobą związanych, tworzących całość o bardzo wysokim

stopniu zorganizowania (organizm) uwydatniającego się szczególnie w systemie nerwowym.

Układ ten podlega ewolucji i inwolucji, przejawia homeostastyczną aktywność – zdolność

skoordynowanej fizjologicznie regulacji i kontroli procesów stałej wymiany materii, energii i

informacji z otoczeniem (środowiskiem), a także wykazuje istotne cechy życia.

Psychiczna struktura i funkcja jest u człowieka układem zorganizowanych dyspozycji i

procesów psychicznych nieobserwowalnych z zewnątrz, związanych funkcjonalnie z systemem

nerwowym, a w dalszym stopniu z całym organizmem. W strukturze psychicznej człowieka

wyróżnia się dwa podstawowe ściśle współdziałając ze z sobą systemy:



poznawczy, czyli informacyjny,



dążeniowo-emocjonalny, czyli motywacyjny,



funkcję unifikacyjną dla obu systemów pełni świadome „ja” (świadomość).

System poznawczy to układ procesów psychicznych, który zawiera istniejące w nim

podukłady (spostrzeganie, pamięć, myślenie, mowę).

Spostrzeganie:



poznawcze ujmowanie przedmiotów, zdarzeń zewn. i niektórych wewetrznych,



ujmowanie rzeczywistości w określone struktury dzięki wcześniejszym doświadczeniom

i procesom myślowym,



selekcja informacji, spostrzeganie może być zniekształcane przez różne czynniki;

Pamięć to zdolność przechowywania poprzednich doświadczeń;



dzięki niej występują u człowieka procesy utrwalania, przechowywania i przypominania,

odtwarzania lub rozpoznawania tego, co uprzednio zostało dostrzeżone



wiążą się z nimi myślenie, mowa, uwaga, emocje (selekcja, przeróbka, systematyzacja,

uogólnianie i konkretyzacja; zniekształcenia)

Myślenie (rozum i rozumienie, rozwaga i wnioskowanie, rozsądek i sądzenie, ocenianie,

wyobrażanie):



człowiek ma zdolność myślenia, czyli abstrakcyjno-pojęciowego ujmowania świata,

nierozerwalnie związanego z całokształtem procesów psychicznych; dotyczy zdarzeń i

czasu teraźniejszego, przeszłego i przyszłego.



dzięki wysoko zorganizowanym procesom myślowym może na podstawie danych

doświadczenia, spostrzeżeniowych i zapamiętanych rozwijać myślowo obraz świata i

siebie (samopoznanie);

Człowiek posługując się myśleniem dyskursywnym, opartym na rozumowaniu ma możliwość

stosowania wielu logicznych operacji (związanych z sobą), dzięki którym dokonuje naukowego i

racjonalnego poznania, wiąże w całości spostrzeżeniowe rozłożone części, posługuje się

abstrakcją, tworzy pojęcia (definicje), wydaje sądy.

Dzięki myśleniu intuicyjnemu człowiek:



ma bezpośredni wgląd w rzeczywistość ujmuje relacje logiczne, struktury przestrzenne,

dźwiękowe itp.; może też tworzyć hipotezy z elementów niewystarczających do myślenia

dyskursywnego; ujmuje te elementy rzeczywistości w sposób skrótowy;



może przeżywać poczucie tajemniczego „sensu”, czyli „drugiego planu” otaczającego go

świata (doświadczenie metafizyczne i religijne).

Człowiek ma również zdolność rozumienia całokształtu otaczającej go sytuacji i własnej w

niej roli oraz wykorzystania doświadczeń poprzednio zdobytych, łącząc je celowo w łańcuchy

czynności (inteligencja); dzięki zdobytym narzędziom - pojęciom stopniowo nie tylko

podporządkowuje sobie przyrodę, ale też przystosowuje się ciągle do zmieniających się

warunków otoczenia.

Mowa (i język): dzięki mowie i innym sposobom komunikowania się (teoria systemów)

człowiek opanowuje poznawczo rzeczywistość, dokonując kategoryzacji rzeczywistości

(kategorie); w komunikacji z innymi ludźmi (w kontaktach psychicznych) rozwija on swe

procesy poznawcze, dokonuje percepcji otoczenia i innych ludzi za pomocą znaków (gesty,

pismo, rysunki, znakowe wskaźniki pozycji społecznej itd.), ma zdolność tworzenia języka; jest

ona wynikiem zdolności rozumienia, czyli umiejętności wykorzystania i stosowania wiedzy

zdobytej w poprzednich dotychczasowych doświadczeniach do nowych sytuacji, oraz

umiejętności nazywania wytwarzanych pojęć za pomocą odpowiednich dźwięków. Umożliwia

rozszerzanie współpracy i zacieśnianie więzów społecznych; Mowa utrwalona, czyli pismo

wzbogaca porozumiewanie się ludzi i przekazywanie informacji następnym pokoleniom; Mowa

posiada u człowieka charakter świadomie celowy i dlatego rozumny i twórczy (u zwierząt

zdolność porozumiewania jest stereotypowa, wrodzona, np. wydawanie głosu jest u nich jednak

reakcją strachu, gniewu itp.)

System dążeniowy i emocjonalny człowieka. W tym systemie współdziałają ze sobą

czynniki biologiczne, społeczne i indywidualne, aktywizują one do działania, ukierunkowują na

określone cele i wartości. To potrzeby, motywy i emocje warunkujące przystosowanie

organizmu. Zachowanie człowieka i jego dynamikę określają:



potrzeby podstawowe (wynikające z biotycznej struktury organizmu) oraz



potrzeby pochodne, wynikające z podstawowych (związane z poszukiwaniem środków do

zaspokojenia potrzeb podstawowych);

Potrzeby stają się u człowieka motywami działania biotycznego, społecznego i

psychogennego; stanowią wyższe struktury motywacyjne. Zachowanie się człowieka, kierunki

jego działalności są wypadkową wielu motywów, nierozerwalnie ze sobą związanych, często w

konflikcie.



potrzeby biologiczne,



pragnienie uznania siebie, akceptacji, bezpieczeństwa (zob.. A. Maslow),



potrzeby egzystencjalne (sensu życia, prawdy, estetyki, religii);

Wartości i ich hierarchia w procesie wychowawczym człowieka ulegają internalizacji, stając

się jednym z mechanizmów regulujących reakcje i postawy człowieka, dążenia i postępowanie;

większość potrzeb (motywów) po zaspokojeniu ulga redukcji, niektóre mogą się zwiększać (np.

motywy osiągnięć); uświadamiając sobie motywację własnego postępowania (w różnym stopniu)

aprobuje te motywy, a nieaprobowane spycha poza „próg” świadomości. Człowiek ma zdolność

przystosowania się, czyli zachowania równowagi (harmonii) psychicznej, pomiędzy potrzebami

osobistymi i nałożonymi przez społeczeństwo; plastyczność inteligencji, umysłu, osobowości,

zdolność rozwijania i kształtowania własnej osobowości, wiedzy o sobie;

Emocje: przyjemność, przykrość, ból i cierpienie, nadzieja i rozpacz, strach i poczucie

bezpieczeństwa, zadowolenie i niezadowolenie. Człowiek posiada osobisty przeżyciowy,

emocjonalny stosunek do rzeczywistości i do samego siebie, dodatni lub ujemny (nie tylko

poznawczy). Wśród emocji wyróżnia się:



afekty (krótkotrwałe, intensywne procesy radości, gniewu, strachu),



nastroje (długotrwale: mniej intensywne procesy zadowolenia, smutku),



uczucia.

Uczucia to procesy emocjonalne o zmiennej dynamice:



względnie długotrwałe, niekiedy utrzymujące się przez cale życie,



wielostronnie uwikłane w działalność ludzką (uczucia estetyczne, moralne, patriotyczne,

humanitarne, związane z przeżyciem wartości, poznania prawdy, miłości, sympatii itd.).

Świadomość to najbardziej specyficzna i wielowarstwowa jakość w psychicznej strukturze

człowieka. Świadomość łączy się funkcjonalnie, ale nie genetycznie ze stanem pobudzenia, który

powstaje w korze mózgowej. Świadomość posiada kierunek, (intencjonalność), funkcje

regulacyjne, procesy nieświadome, podświadomość, jako strumień aktów i jako podmiot aktów.

Świadomość człowieka z introspekcyjnego punktu widzenia jest cechą przeżycia, które

ujawnia się jako „doznanie” określonej treści. Z fenomenologicznego punktu widzenia

świadomość jest (zawsze, lub w przeważającej części) skierowana ku przedmiotom (zjawisko

intencjonalności, promień intencji poznawczej); jest zespołem aktów świadomościowych;

człowiek każdym aktem świadomości wykracza ku przedmiotowi.

Z funkcjonalnego punktu widzenia świadomość stanowi najwyższy poziom regulacji

zachowania się człowieka ( w stosunku do otoczenia). Regulacja ta dokonuje się w kilku

wzajemnie powiązanych warstwach:



świadomość percepcyjna (obrazowa reprezentacja otoczenia; treściowy aspekt

świadomości),



świadomość abstrakcyjna (symboliczna reprezentacja otoczenia, pojęciowo-werbalna);



samoświadomość (zwrotna reprezentacja zawartości informacyjnej niektórych treści z

własnych niższych warstw świadomości);

Przyjmując, że nieświadomość jest jednym z elementów w psychicznej strukturze człowieka,

podkreśla się, że obejmuje ona cześć procesów regulacyjnych zachowania, które przebiegają

poza progiem świadomości (nie obserwowalne z zewnątrz i od wewnątrz). Istnieją nieświadome

mechanizmy obronne, ich świadoma postać jest społecznie bardziej akceptowalna.

Świadomość ludzka posiada treść. Informacje dochodzące z zewnątrz albo z wnętrza

organizmu określają tę treść. Psychoanaliza podkreśla specyficzną, dynamiczna i konfliktową

determinację świadomości poprzez czynniki tkwiące w podświadomości, będące śladami

wszelkich doświadczeń osobistych człowieka oraz całego gatunku ludzkiego (Freud i Junga

archetypy). Wszyscy przedstawiciele psychologii głębi wskazują rolę czynników nieświadomych

kształtujących psychiczną strukturę człowieka, jej treść świadomą, oraz wskazują na konflikt

między świadomą a nieświadomą sferą „psychiki” człowieka; różnice co do interpretacji

mechanizmów leżących u podłoża funkcjonowania psychiki.

Świadomość człowieka:



jest przedstawiana jako strumień aktów następujących po sobie (od strony

introspekcyjnej),



jako podmiot własnych aktów psychicznych, czyli jest ośrodkiem dyspozycyjnym i

wykonawcą własnych czynności człowieka;



jako fakt skupienia przeżyć (uwagi); człowiek doświadcza dookoła „ośrodka”, którego

wyrazem jest poczucie własnego „ja”, będącego czymś trwałym (bez trwałości ludzkiego

„ja” nie ma odpowiedzialności, gdyż człowiek nie mógłby podejmować żadnych

zobowiązań).

Świadomość pełni funkcję integracyjną, a jej stopień wiąże się z cechami osobowości

człowieka i zależy od stopnia rozwoju świadomości i dojrzałości człowieka; umożliwia celową

działalność, powiązaną w sensowną całość. Świadomość moralna (sumienie) konstytuuje

również strukturę psychiczną człowieka.

Wola to dyspozycja do świadomego i celowego kierowania postępowaniem, do

podejmowania decyzji i wysiłków w celu realizacji zamierzonych działań, zachowań a

zaniechania innych. Człowiek posiada również możliwość wybierania między rożnymi

motywami, które pociągają go lub odpychają od różnych czynów.

Dokonuje tego dzięki woli (w aktach woli, decyzji). Najważniejsze są tu:



selekcja motywów, niezależność od wpływów zewnętrznych, dążenie do autonomii,



działanie według własnego systemu wartości,



osiąganie dojrzałości osobowościowej i emocjonalnej,



autonomizacja motywów świadomych (czerpiących energię ze źródeł popędowych),



zdobywanie wolności dzięki dojrzałym decyzjom wyznaczonym przez świadome

motywy,



uświadomienie sobie wpływu czynników go determinujących,



zdolność do działań twórczych, do tworzenia nowych sposobów zachowań,

przekraczających zastane schematy jako gotowe wzorce kulturowe.

Rezultatem jest świadomość własnej niezależności w myśleniu, przeżywaniu i postępowaniu oraz

poczucie odpowiedzialności za własne czyny.