Polska na pograniczu wielkich struktur
geologicznych Europy

Polska ma urozmaiconą budowę geologiczną, która kształtowała się od

prekambru (około 5 mld lat temu) aż do czasu współczesnego (holocen).

Tablica chronologiczna dziejów Ziemi (stratygraficzna) porządkuje

geologiczną przeszłość, dzieląc Jana ery, okresy, epoki i piętra.

Polska jest obszarem, na którym spotykają się wielkie jednostki

(struktury) tektoniczne: platforma wschodnioeuropejska, struktury

fałdowań paleozoicznych oraz struktury objęte fałdowaniem (orogenezą)

alpejskim.

Przez Polskę przebiega ważna granica, wyraźnie oddzielająca obszar

platformy wschodnioeuropejskiej od młodszych struktur fałdowanych

Europy Zachodniej. Ciągnie się ona od Półwyspu Jutlandzkiego przez

Polskę, Ukrainę do Morza Czarnego i zwana jest strefą Teisseyre'a-

Tomquista.

W brzeżnych częściach platformy, spod skał osadowych o strukturze

płytowej wyłania się, zalegający w dolnej części, sztywny fundament

krystaliczny - Tarcza Bałtycka (Fennoskandzka) oraz Tarcza Ukraińska.

Obszary tych tarcz są zdecydowanie jednymi z najstarszych struktur

geologicznych na Ziemi.

Wokół obszarów prekambryjskich, w otaczających je morzach, tworzył się

płaszcz, sfałdowany następnie podczas kolejnych ruchów górotwórczych.

Co najmniej trzykrotnie w swych geologicznych dziejach Ziemia zmieniała

swe oblicze i to w niezwykle dynamiczny sposób. Na przełomie syluru i

dewonu nastąpiła orogeneza kaledońska.

Nazwa tych ruchów górotwórczych pochodzi od Gór Kaledońskich w

Szkocji, gdzie po raz pierwszy stwierdzono ich ślady. W tym czasie w

Europie powstały też Góry Skandynawskie i Grampian. W Polsce ślady tych

fałdowań stwierdzono w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach.

1

Po krótkim, trwającym zaledwie 50 min lat, okresie stabilności zaczęły się

formować górotwory hercyńskie (waryscyjskie).

Fałdowanie to rozpoczęło się pod koniec dewonu i trwało przez okres

karbonu do schyłku górnego permu, łącznie około 140 min lat. Wówczas

wypiętrzyły się w Europie między innymi łańcuchy gór Harzu (stąd nazwa),

Ardeny, Wogezy, Masyw Centralny, Schwarzwald, Las Czeski, Sudety i

Góry Świętokrzyskie.

Hercyńskim ruchom górotwórczym towarzyszyło wdarcie się magmy

granitowej w pęknięcia skorupy ziemskiej - widoczne do dziś w masywie

Karkonoszy,

a także w masywie Strzegomia i Strzelina. Tworzyły się wtedy liczne złoża

kruszców metali (miedzi, ołowiu i żelaza) na obrzeżach masywu Sudetów

i w Górach Świętokrzyskich.

W karbonie istniały warunki do powstawania pokładów węgla kamiennego

- panował klimat gorący i wilgotny. Klimat ten sprzyjał rozwojowi bujnych

lasów

z przewagą skrzypów, widłaków i paproci. Z nagromadzonych szczątków

tych roślin, zasypywanych stopniowo materiałem skalnym powstałym z

wietrzenia wydźwigniętych łańcuchów górskich, utworzone zostały pokłady

węgla kamiennego dzisiejszych zagłębi: Górnośląskiego, Wałbrzyskiego i

Lubelskiego.

Era mezozoiczna to okres transgresji i gromadzenia się osadów morskich.

Na osi Kołobrzeg - Włocławek - Opoczno wyłoniło się wyniesienie zwane

Wałem Kujawsko-Pomorskim, w obrębie którego tworzyła się sól kamienna

i sole potasowo-magnezowe, występujące często w postaci wy-sadów

(słupów solnych).

Powstawaniu wyniesień, czyli wałom (antyklinoria) towarzyszyło

powstawaniem obniżeń, czyli niecek (synklinoria), np. szczecińsko-

mogileńsko-mie-chowskiej.

W okresie jurajskim prawie cały obszar Polski został zalany przez morze.

Powstały wówczas pokłady wapieni, budujących dziś Wyżynę Krakowsko-

Częstochowską oraz obrzeża Gór Świętokrzyskich. Tworzyły się także

pokłady rud żelaza - w okolicy Częstochowy, Łęczycy i częściowo w rejonie

Kielc.

2

Fałdowania najmłodsze, alpejskie, wystąpiły w kredzie i trzeciorzędzie.

Alpidy zaznaczają się głównie w dwóch strefach: śródziemnomorsko-

himalajskiej

i pacyficznej. Do pierwszej strefy należą w Europie: Pireneje, Jura, Alpy,

Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie i Bałkany.

Fałdowanie alpejskie objęło obszar rozległego, istniejącego od triasu,

basenu morskiego zwanego geosynkliną Tetydy. Najbardziej na północ

wysunięty obszar tektoniczny tej geosynkliny stanowią polskie Karpaty.

Osady płytkiego morza, zbudowane z naprzemianległych piaskowców,

łupków, zlepieńców i margli noszą nazwę flisz. Powstał on w morzu o

zmieniającej się rytmicznie głębokości, w pobliżu wypiętrzających się gór,

z materiału pochodzącego z ich niszczenia (denudacji). We fliszu

karpackim spotyka się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (Jasło, Krosno,

Gorlice).

Na przedpolu Karpat powstało w trzeciorzędzie zapadlisko przedkarpackie.

W płytkim morzu, w warunkach klimatu ciepłego i suchego tworzyła się sól

kamienna (Bochna i Wieliczka) oraz gipsy (w Niecce Nidy) i osadowe złoża

siarki Tarnobrzega i Staszowa.

Siarka jest skałą pochodzenia chemicznego. Powstaje wskutek wyziewów

wulkanicznych w szczelinach skalnych lub pod wpływem bakterii, wskutek

przemiany gipsu w siarkowodór, a następnie w siarkę. Trzeciorzędowym

(alpejskim) ruchom górotwórczym towarzyszyły silne wybuchy wulkanów.

W czasie tworzenia się górotworu karpackiego nastąpiło odmłodzenie

Sudetów. Wystąpiły tam potężne dyslokacje (przemieszczenia carstw

skalnych), w których wyniku powstały łańcuchy górskie (zręby) oraz

potężny uskok oddzielający masyw Sudetów od Przedgórza Sudeckiego.

Dyslokacjom towarzyszyły zjawiska wulkaniczne, doszło też do

intensywnych procesów wietrzenia.

Wydżwigmęciu spowodowanemu ruchami tektonicznymi na południu Polski

uległ obszar dzisiejszych wyżyn. W Polsce Środkowej powstało rozległe

obniżenie, w którym następowało gromadzenie się osadów lądowych. W

młócenie, w ciepłym i wilgotnym klimacie, w obniżeniach tych -a także na

przedpolu Sudetów (Turoszów), w Wielkopolsce (Konin) oraz w okolicach

Bełchatowa - wytworzyły się bogate złoża węgla brunatnego.

3

Ruchy górotwórcze na wielką skalę ustały pod koniec trzeciorzędu.

Czwartorzęd (plejstocen) to okres występowania lądolodu

skandynawskiego

i lodowców górskich

Budowa geologiczna Polski

Skomplikowana i zróżnicowana budowa geologiczna Polski jest wynikiem:

- istnienia w najodleglejszej epoce geologicznej zaczątków lądów - tarcz

prekambryjskich,

- sedymentacji, gromadzenia się osadów na dnie mórz ~ powstanie płyt

i platform,

- ruchów tektonicznych (górotwórczych) prowadzących do powstania gór

fałdowych i zrębowych,

- procesów denudacji, które są przyczyną istnienia powierzchni zrównań,

- ciągłych zmian klimatycznych sprzyjających tworzeniu się licznych

surowców mineralnych,

- działalności lądolodu plejstoceńskiego i lodowców górskich.

Polska ma mozaikową budowę geologiczną. Jest ona skomplikowana,

różnowiekowa, różnorodna tektoniczne.

4