Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
dr Krzysztof Szatkowski
Makroekonomia
1. Produkt globalny i dochód narodowy:
– produkt narodowy, dochód narodowy;
– rachunek dochodu narodowego;
– system rachunkowości społecznej;
– produkt narodowy brutto, nominalny i realny;
– produkt narodowy brutto jako miernik działalności gospodarczej.
2. Równowaga makroekonomiczna:
– popyt globalny (funkcja konsumpcji i funkcja oszczędności);
– czynniki warunkujące popyt konsumpcyjny i inwestycyjny;
– równowaga na rynkach dóbr i pieniądza;
– popyt i podaż globalna.
3. Ekonomiczna struktura dochodów i wydatków budżetowych:
– źródła i formy dochodów publicznych;
– przeznaczenie i formy wydatków publicznych;
– znaczenie równowagi między dochodem i wydatkami publicznymi;
– dochody i wydatki publiczne jako instrument polityki budżetowej.
4. System budżetowy i gospodarka budżetem państwa:
– pojęcie budżetu państwa;
– cechy budżetu państwa;
– funkcje budżetu państwa;
– podmioty państwowej gospodarki budżetowej.
5. Równowaga budżetowa:
– istota równowagi budżetowej;
– czynniki równowagi budżetowej;
– mechanizm powstawania deficytu budżetowego;
– równowaga budżetowa jako kryterium oceny działalności władz publicz-
nych.
6. Deficyt budżetowy i dług publiczny:
– ekonomiczna istota deficytu budżetowego i długu publicznego;
– rodzaje długu publicznego;
– przyczyny powstawania długu publicznego;
– zasady zarządzania długiem publicznym.
7. Polityka fiskalna:
– istota i cele polityki fiskalnej;
– narzędzia polityki fiskalnej;
– aktywa i pasywa polityki fiskalnej;
– problem racjonalnej polityki fiskalnej.
8. Rola państwa w gospodarce rynkowej:
– powstanie i rozwój gospodarczej interwencji państwa;
- 1
-
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
– zakres ekonomicznej działalności rządu;
– wydatki i wpływy budżetowe.
9. Wahania koniunktury:
– przebieg i cykl gospodarczy;
– fazy cyklu gospodarczego;
– przyczyny cykliczności gospodarki;
– rodzaje wahań cyklicznych;
– łagodzenie amplitudy wahań koniunkturalnych.
10. Teoria wzrostu gospodarczego:
– czynniki wpływające na wzrost gospodarczy (bezpośrednie i pośrednie);
– podstawowe warunki rozwoju gospodarczego;
– modele wzrostu gospodarczego (dwuczynnikowy, model Kaleckiego).
11. Inflacja:
– pojęcie inflacji;
– znaczenie inflacji w gospodarce;
– przyczyny inflacji;
– społeczno-ekonomiczne skutki inflacji.
12. Bezrobocie:
– pojęcie bezrobocia;
– statyczna i dynamiczna interpretacja bezrobocia;
– rodzaje bezrobocia;
– przyczyny bezrobocia;
– polityka państwa na rynku pracy.
13. Międzynarodowa współpraca gospodarcza:
– podstawowe formy powiązań gospodarczych z zagranicą;
– korzyści ze specjalizacji w handlu zagranicznym;
– zasada przewagi konkurencyjnej;
– kursy walutowe;
– bilans płatniczy kraju;
– międzynarodowa polityka handlowa.
Literatura:
Beck, Fischer, …: Ekonomia. T. 2, PWE, Warszawa 1993.
Duda, Grzybowski, …: Ekonomia w zarysie.
Nasiłowski: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii.
Gurda, Wyplosz: Makroekonomia.
Młynarski: Analiza rynku, PWE, Warszawa 1997.
Semuchon: Ekonomia. T. 2.
Denek, Sobiech, Wolniak: Finanse publiczne, PWN, Warszawa 1997.
Komar: Finanse publiczne, PWE, Warszawa 1995.
- 2
-
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Produkt globalny i dochód narodowy
Działalność gospodarczą w państwie można mierzyć poprzez:
– wartość wytworzonych dóbr w gospodarce krajowej;
– poziom dochodów czynników produkcji;
– wartość wydatków na dobra i usługi.
W ujęciu gospodarczym działalność gospodarczą wyraża PKB (Produkt Krajowy
Brutto).
PKB jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki produkcji zlokalizowane na
terytorium danego kraju bez względu, kto jest ich właścicielem.
PKB jest miernikiem wartości produkcji wytworzonej tylko przez gospodarkę krajo-
wą, przez rodzimych producentów. Nie ujmuje się w tej definicji powiązań z za-
granicą. Te powiązania ujmuje się w definicji Produktu Narodowego Brutto.
PKB może być wyrażony w cenach rynkowych lub w cenach czynników wytwór-
czych. Różnica pomiędzy tymi kategoriami jest taka, że:
PKB – w cenach rynkowych
PKB
*
- w cenach czynników wytwórczych
W pierwszym ujmuje się podatki pośrednie w drugim
*
pomija:
PKB
*
= PKB – T
p
W przypadku podatków pośrednich podmiot, na który ten podatek nałożono, przerzu-
ca go na inne osoby (np. VAT).
Podatek bezpośredni płaci podmiot, na który ten obowiązek został nałożony (np. po-
datek od dochodu).
PKB = C + I + G
gdzie:
C – wydatki na dobra i usługi konsumpcyjne ponoszone przez
gospodarstwa domowe
I – wydatki na dobra inwestycyjne i usługi ponoszone przez
przedsiębiorstwa (wszystkie)
G – wydatki na dobra i usługi ponoszone z budżetu państwa
PKB
*
= C + I + G – T
p
gdzie:
T
p
– podatki pośrednie
PKB – wyrażone w ujęciu dochodowym, uwzględniający
wszystkie dochody czynników produkcji
PKB
*
Y
gdzie:
Y – dochód narodowy
- 3
-
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Rozporządzalne dochody osobiste (RDO)
RDO = Y – (T
d
+ B + NX + Y
x
)
gdzie:
T
d
– podatki bezpośrednie
B – transfery na cele społeczne i socjalne
NX – dochody związane z handlem zagranicznym (wartość eks-
portu netto); różnica między wpływami z eksportu a wydat-
kami na import
Y
x
– powiązania z zagranicą; przepływ netto środków finan-
sowych związanych z prowadzeniem działalności gospodar-
czej poza granicami kraju
PNB – A
m
= PNN – w cenach rynkowych
PNN
*
– w cenach czynników produkcji
gdzie:
A
m
– amortyzacja techniczno-ekonomiczna, zużycie np. budyn-
ków
PNN i T
p
= PNN
*
PNN
*
Y
Dochód narodowy jest to ogólna ilość pieniędzy jaką dysponuje gospodarka na dobra
i usługi po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy na sfinansowanie amortyzacji i
utrzymanie istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie.
- 4
-
PNB
w
c
en
ac
h
ry
nk
ow
yc
h
T
p
C
ceny rynkowe
I
G
NX
Y
x
PKB
w
c
en
ac
h
ry
nk
ow
yc
h
PNN
w
c
en
ac
h
ry
nk
ow
yc
h
dochody z czynszów, renty
ziemskie, czynsze dzierżawne
zysk, dywidendy, procenty
wynagrodzenie za pracę
praca na własny użytek
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
System rachunkowości społecznej
Pierwszy system rachunkowości społecznej powstał w 1932 roku w USA.
Na system rachunkowości społecznej składają się:
– produkt krajowy brutto
PKB = C + I + G + NX
– produkt narodowy brutto
PNB = PKB + Y
x
– produkt narodowy netto
PNN = PNB – A
m
– dochód narodowy wyrażony w cenach czynników wytwórczych
DCNW = PNN – T
p
– dochód osobisty ludności
DOL = DNCW – U
s
– N
z
+ O
L
+ B
rz
+ B
p
gdzie:
U
s
– składki na ubezpieczenia społeczne
N
z
– zyski nie rozdzielone przedsiębiorstw przeznaczone
na dalsze inwestycje
O
L
– odsetki wypłacone przez budżet państwa z tytułu po-
siadania obligacji
B
rz
- transfery rządowe; wydatki na cele społeczno-socjalne
B
p
– transfery prywatne związane z przemieszczeniem
kapitału do osób fizycznych i prawnych (darowizny)
– rozporządzalne dochody ludności
RDL = DOL – T
d
– Q
p
gdzie:
T
d
– podatki bezpośrednie
Q
p
– opłaty przymusowe
Dochód narodowy wyrażony w cenach czynników wytwórczych jest sumą
wynagrodzeń czynników produkcji, tj. pracy, kapitału i ziemi. Wszyscy, którzy an-
gażują swoje czynniki produkcji w proces gospodarczy otrzymują w zamian określo-
ne dochody. Ich łączna suma w ciągu roku tworzy dochód narodowy według cen
czynników wytwórczych. Ceną czynnika pracy jest płaca. Ceną czynnika kapitału jest
zysk, dywidenda, udziały lub określony procent. Ceną czynnika ziemi i znajdujących
się na niej nieruchomości jest renta, opłaty czynszowe lub dzierżawne.
Dwie ostatnie kategorie (DOL, RDL) wprowadzone zostały do systemu rachunkowo-
ści społecznej w celu ustalenia dochodów osobistych przed i po opodatkowaniu. Ob-
liczenie tych wielkości ułatwia państwu stosowanie odpowiedniej polityki interwen-
cyjnej w sferze podziału dochodu poprzez odpowiednie ustalanie wysokości podat-
ków pośrednich, subsydiów, transferów rządowych oraz podatków bezpośrednich.
W systemie rachunkowości społecznej najważniejszą kategorią jest produkt narodo-
wy brutto. Do liczenia produktu narodowego brutto (PNB) służą dwie metody:
– metoda wydatków,
– metoda dochodowa.
- 5
-
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Metoda wydatków polega na sumowaniu wszystkich wydatków na dobra i usługi bez
względu na to, kto je ponosi. Najczęściej sumuje się następujące wydatki:
– wydatki na dobra i usługi ponoszone przez gospodarstwa domowe,
– wydatki na dobra inwestycyjne i usługi ponoszone przez przedsiębiorstwa,
– wydatki ponoszone przez budżet państwa,
– eksport netto towarów i usług.
Metoda dochodowa polega na sumowaniu wszystkich dochodów czynników produk-
cji za użyczenie lub zaangażowanie tych czynników w proces produkcji. Są to docho-
dy, które były określone przy produkcie narodowym netto (PNN
*
) w cenach czyn-
ników produkcji. Dolicza się do tego podatki pośrednie i bezpośrednie.
Produkt Narodowy Brutto nominalny i realny
deflator PNB =
PNB nominalny
PNB realny
100%
Deflator PNB – wskaźnik ogólnego poziomu cen
Dobro
Ilość jednostek produkcji
Cena za sztukę
1990
1997
1990
1997
X
400
480
2
5
Y
600
720
3
8
Wartość produkcji
(w cenach bieżących)
Wartość produkcji
(w cenach z 1990 r.)
X
800
2.400
800
960
Y
1.800
5.760
1.800
2.160
Razem
2.600
8.160
2.600
3.120
Nominalny PKB
Realny PKB
deflator PNB =
8.160
3.120
100% = 261,5%
PNB 1990 = 2.600
PNB 1997 = 3.120
PNB realny
PNB jako miernik działalności gospodarczej
Obliczając PNB nie mamy informacji z jakich dziedzin składa się jego struktura
Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego powinien wyeliminować z PNB wszystkie nie-
dogodności związane z wytwarzaniem.
- 6
-
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Aby PNB mógł stać się wymiernym należy z niego wyeliminować:
wszelkiego rodzaju plagi (zanieczyszczenie środowiska itp.) związane z ciągłym
poszerzaniem się potencjału produkcyjnego;
pominąć w PNB wpływy z takich dziedzin gospodarki jak: produkcja zbroje-
niowa, przemysł tytoniowy, spirytusowy, gdyż nie przyczyniają się dla dobra
ludzkości;
należałoby uwzględnić tzw. „szarą strefę”, działalność gospodarczą na własny ra-
chunek, czas wolny jako dobro.
Równowaga makroekonomiczna
Oznacza stan, w którym globalny popyt i globalna podaż są sobie równe. Oznacza to
taki stan, w którym społeczeństwo przy określonych dochodach osobistych chce wy-
dać tyle pieniędzy na dobra i usługi, ile przedsiębiorcy chcą za taką kwotę pieniędzy
zaoferować dóbr i usług na rynku.
W popytowym modelu gospodarki (John Keyness) mówi się, że popyt wyznacza po-
daż. Producenci mogą zaoferować tyle, ile konsumenci chcą kupić. Popyt globalny
nie jest wielkością stałą, zmienia się. Oznacza to, że produkcja faktyczna nie zawsze
w danej chwili odpowiada wielkości produkcji potencjalnej.
Produkcja potencjalna jest to wielkość produkcji jaka mogłaby być wytworzona w
gospodarce, gdyby wszystkie czynniki produkcji zostały w pełni wykorzystane. Do-
datkowo wpływają: postęp techniczno-organizacyjnego, kwalifikacje, przyrost na-
turalny. Produkcja potencjalna mieści w sobie pewien margines bezrobocia oraz
pewien margines związany z niemożliwością jednoczesnego wykorzystania maszyn i
urządzeń w przedsiębiorstwie, np. ze względów organizacyjnych. Z tego wynika, że
produkcja potencjalna jest mniejsza od produkcji maksymalnej.
Produkcja faktyczna wynika z bieżących potrzeb rynkowych.
W modelu makroekonomicznym zmiany w jednej części gospodarki mogą wywierać
zmiany w innych częściach gospodarki. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć skutków i
efektów analizy.
Popyt globalny
AD = C + I
gdzie:
C – konsumpcja
I – inwestycje
- 7
-
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Funkcja konsumpcji
C = A + KSK
Y
A – popyt autonomiczny (nie zależy od dochodu)
KSK – krańcowa skłonność do konsumpcji (oznacza nachylenie krzywej konsumpcji
oraz mówi o tym jaką część z każdej dodatkowej jednostki dochodu jeste-
śmy gotowi przeznaczyć na konsumpcję oraz oszczędności)
Y – dochód
Przykład:
A = 6
KSK = 0,8
KSK + KSO = 1
KSO = 1 – KSK
KSO = 1 – 0,8 = 0,2
KSO – krańcowa skłonność do oszczędzania.
S = – A + KSO
Y
S = – 6 + 0,2
Y
S – funkcja oszczędności
- 8
-
dochód Y
10
20
30
40
50
60
0
20
10
30
40
50
C
A
ko
ns
um
pcj
a
dochód Y
10
20
30
40
50
60
0
20
10
30
40
50
C
krz
yw
a o
szc
zę
dza
nia
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Jak wpływa krzywa konsumpcji na krzywą popytu inwestycyjnego
Krótkookresowa równowaga na rynku dóbr
W popytowym modelu gospodarki krótkookresowa równowaga na rynku dóbr
istnieje wówczas, gdy globalny popyt lub łączne globalne wydatki zrównoważą się z
rozmiarami faktycznie wytworzonej produkcji. W punkcie równowagi łączna
produkcja jest dokładnie taka jak łączna konsumpcja i inwestycje zgłaszane przez
gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa.
Żeby wyznaczyć krótkookresową równowagę trzeba wyprowadzić z początku układu
współrzędnych prostą pod kątem 45
o
.
C = A + KSK
Y
S = – A + KSO
Y
C + S = A + KSK
Y – A + KSO Y = KSK + KSO Y = Y
AD = C + I
Y = C + I
C + S = C + I
S = I
Wydatki indywidualne możemy pokryć tylko z oszczędności. Część dochodu prze-
znaczamy na konsumpcję część na oszczędności.
- 9
-
dochód Y
produkcja
10
20
30
40
50
60
0
20
10
30
40
50
A
D
(gl
ob
al
ne
w
yda
tki
)
A
A
I
ko
ns
um
pcj
a
krz
yw
a
pop
ytu
dochód Y
produkcja
A
D
(gl
o
bal
ne
w
yda
tk
i)
AD = Y
AD
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Mnożnik inwestycyjny
Żeby zmniejszyć mnożnik inwestycyjne należy obniżyć wydatki autonomiczne (np. o
5 jednostek).
M
I
=
zmiana produkcji
zmiana w wydatkach autonomicznych
Zmiana rozmiaru produkcji uzależniona jest od krzywej popytu globalnego, a nachy-
lenie krzywej produktu globalnego wyznacza krzywa skłonności do konsumpcji.
Czynniki warunkujące popyt konsumpcyjny i inwestycyjny
Konsumpcja jest podstawowym składnikiem popytu globalnego. W odróżnieniu od
popytu inwestycyjnego wpływa ona na popyt globalny w sposób stabilizujący. Pod-
trzymuje ona funkcjonowanie gospodarki nawet przy gwałtownym załamaniu
koniunktury. Można powiedzieć, że konsumenci wydają swoje oszczędności na kon-
sumpcję.
Najważniejsze czynniki mające wpływ na konsumpcję:
wielkość dochodów osobistych aktualnych i spodziewanych w przyszłości (nie-
wielki wpływ na rozmiary konsumpcji);
-
10
Y
P - zmniejszenie produkcji
P
kr
zyw
a
rów
no
wa
gi
A
D
AD
AD
AD
AD
2
1
2
1
1
2
‘
‘
3
5
15
M
1
5
5
M
)
2
(
I
)
1
(
I
KSO
1
M
KSO
1
KSK
ponieważ
KSK
1
1
M
I
I
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
stopy procentowe na rynku finansowym (dość istotny wpływ na zachowania w
zakresie oszczędzania);
preferencje i upodobania w zakresie oszczędzania;
podatki oraz wydatki na cele socjalne z budżetu państwa (podatki pomniejszają
dochody);
dostępność kredytów (powiększają możliwości);
aktualna i przewidywana zamożność obywateli.
Popyt inwestycyjny
Popyt inwestycyjny uzależniony jest od:
przewidywanego poziomu popytu (określany poprzez: badanie rynku, politykę
gospodarczą rządu, stopy inflacji);
stopy procentowej na rynkach finansowych.
Im wyższa stopa %, tym popyt jest mniejszy.
Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza
Zmiana stopy % prowadzi do zmiany w wydatkach autonomicznych, te z kolei powo-
dują równoległe przesunięcia krzywej AD w stosunku do krzywej konsumpcji. Obec-
nie interesować nas będzie to, w jaki sposób będzie ustalała się nowa równowaga
spowodowana zmianą kombinacji dochodów i stopy %.
Krzywa IS (inwestycje – oszczędności) ilustruje równowagę na rynku dóbr. Jest
zbiorem punktów przedstawiających różne kombinacje stopy % i dochodu, dla
których rynek dóbr znajduje się w równowadze.
Krzywa IS ilustruje wyłącznie wpływ stopy % na przesunięcia krzywej popytu glo-
balnego i zmiany poziomu Dochodu Narodowego zapewniającego równowagę.
Wszystkie inne wyniki powodujące przesunięcie krzywej popytu globalnego wywo-
łują przemieszczanie się krzywej IS.
-
11
popyt
inwestycyjny
st
opa
%
r
I
I
r
1
2
1
2
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Równowaga na rynku pieniężnym
LM – równowaga na rynku pieniężnym (krzywa przedstawia różne kombinacje stopy
% oraz Dochodu Narodowego, dla których rynek pieniężny znajduje się w
równowadze).
LL – popyt na pieniądz
L
0
– podaż pieniądza
-
12
dochód
produkcja
st
op
a
%
r
IS
r1
2
dochód
produkcja
A
D
E
A
A
E
1
1
2
2
dochód
st
opa
%
r
E
LL
LL
L
r
E
2
2
1
1
2
1
0
dochód
st
opa
%
E
Y
Y
LM
E2
1
2
1
dochód
st
opa
%
r
r
Y
Y
Y
A
E
B
C
D
IS
LM
r1
r
2
1
r
2
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Jeśli stopa % z jakichś powodów ustaliła się na poziomie r
1
to równowaga na rynku
dóbr (pkt. A) jest spełniona dla dochodu Y
1
. Natomiast równowaga na rynku
pieniężnym spełniona jest dla Y
2
. Przesunięcie krzywej IS tak żeby się przecinała z
krzywą LM w punkcie B jest możliwe tylko wtedy, jeśli wzrosną dochody obywateli
z Y
1
do Y
2
. Brak popytu skłania rynek finansowy do obniżenia stóp % oraz zwięk-
szenia podaży pieniądza, co spowoduje sprowadzenie tych punktów do punktu E.
Polityka fiskalna są to decyzje dotyczące głównie wysokości opodatkowania osób
fizycznych i prawnych oraz wydatków rządowych.
Polityka pieniężna dotyczy decyzji związanych z kształtowaniem rozmiaru podaży
pieniądza. Najważniejszym instrumentem, za pomocą którego państwo może od-
działywać na podaż na rynku pieniężnym jest stopa %.
Za pomocą polityki finansowej rząd może wpływać na położenie krzywej IS, za po-
mocą polityki pieniężnej oddziałuje się na krzywą LM.
Celem stosowania elementów polityki fiskalnej i pieniężnej jest stabilizowanie Do-
chodu Narodowego na odpowiednio wysokim poziomie, a wykorzystanie zasad po-
lityki fiskalnej i pieniężnej do stabilizacji dochodu nazywamy zarządzaniem popy-
tem.
Popyt globalny i podaż globalna
Model makroekonomiczny
Model mikroekonomiczny
AD – popyt globalny (całkowita ilość dóbr i usług, które konsumenci i przedsiębior-
stwa są w stanie nabyć w gospodarce w pewnym okresie czasu)
-
13
popyt globalny
podaż globalna
(dochód)
og
ól
ny
po
zi
om
ce
n
P
Y
AD (popyt)
AS (podaż)
E
E
E
P
DD
SS
E
ce
n
a
r
ów
n
ow
ag
i
ry
n
ko
we
j
E
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
AS – podaż globalna (całkowita ilość dóbr i usług, wytworzona w gospodarce w
pewnym okresie czasu)
Krzywa AD przesuwa się w prawo lub w lewo gdy zachodzą zmiany w dochodzie
realnym, w stopach %, przewidywanej stopie inflacji lub w przyszłej aktywności
gospodarczej. wszystkie te czynniki wpływają na ogólną zamożność oraz na możli-
wości nabywcze dóbr i usług.
Krzywa AS przesuwa się w prawo lub w lewo jeśli zachodzą zmiany w podaży za-
sobów produkcyjnych, technologii, wydajności pracy, zmiany stopy inflacji, polityki
gospodarczej itp.
Budżet państwa
Budżet państwa jest to scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu
środków publicznych w związku z wykonywaniem podstawowych funkcji państwa.
Podstawą tworzenia budżetu państwa jest ustawa sejmowa, która upoważnia rząd do
gromadzenia i wydatkowania dochodów.
Z pojęciem budżetu państwa związane są następujące pojęcia: system budżetowy
oraz gospodarka budżetowa.
System budżetowy państwa są to prawne, organizacyjne i planistyczne ramy umożli-
wiające funkcjonowanie gospodarki budżetowej.
Gospodarka budżetowa obejmuje wszystkie działania podejmowane przez naczelne
organy władzy państwowej oraz centralne i terenowe organizacje administracji
rządowej wraz z podporządkowanymi im jednostkami organizacyjnymi w zakresie
planowania, gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych będących w dys-
pozycji budżetu państwa.
Cechy budżetu państwa
Budżet państwa charakteryzuje się tym, że:
gromadzenie środków odbywa się w sposób przymusowy;
dochody budżetowe gromadzone są na zasadzie bezzwrotnej;
działalność budżetowa poddana jest rygorom prawnym;
gospodarka budżetowa ma wymiar nie tylko ekonomiczny ale także społeczny;
gospodarka budżetowa państwa określa pośrednio ramy ustrojowe państwa.
Zasady budżetowe
W literaturze najczęściej spotyka się następujące zasady budżetowe:
zasada równowagi
– miała największe znaczenie w latach minionych, chodzi o
to, że możemy wydatkować tyle, ile mamy zgromadzonych środków, wydatki nie
mogą przewyższać dochodów. Nadwyżki i deficyty budżetowe mają być celowo
-
14
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
wykorzystywane w polityce gospodarczej i finansowej państwa w celu wyeli-
minowania wahań koniunkturalnych, deficyt jest dopuszczalny w celu pobudza-
nia gospodarki w sytuacjach kryzysowych.
zasada powszechności (zupełności)
– w budżecie uwzględnia się wszystkie do-
chody i wydatki.
zasada jedności
– wymaga obejmowania dochodów i wydatków tylko jednym
budżetem. W ramach tej zasady wyróżnia się tzw. jedność formalną i materialną.
Jedność formalną uzyskuje się dzięki budowie zbiorczego budżetu państwa obej-
mującego budżet władz centralnych i budżet władz samorządowych. Jedność
materialna głosi, że suma dochodów powinna być przeznaczona na pokrycie cało-
ści wydatków budżetowych bez celowego wiązania niektórych wydatków z okre-
ślonymi dochodami budżetowymi.
zasada jawności
– budżet państwa i zawarte w nim informacje nie mogą być taj-
ne, projekt budżetu musi być jawny.
zasada przejrzystości
– zawarte w nim informacje muszą być tak skonstruowane,
żeby można było się zorientować jakie są tendencje zmian w polityce społeczno-
gospodarczej rządu.
zasada realności
– budżet musi być tak skonstruowany, aby był możliwy do wy-
konania.
zasada gospodarności
– środkami publicznymi należy gospodarować w sposób
oszczędny.
zasada jednoroczności
– budżet jest planowany, projektowany i uchwalany na je-
den rok.
zasada uprzedniości
– projekt budżetu państwa powinien być zaproponowany
jeszcze przed rokiem budżetowym.
zasada operatywności
– budżet powinien być opracowany w układzie, który
umożliwiłby ścisłe ustalenie, które podmioty są odpowiedzialne za wykonanie
poszczególnych zadań budżetowych i jakie środki otrzymują na sfinansowanie
tych zadań.
zasada polityczności
– na kształtowanie budżetu i poprawki w nim mają wpływ
siły polityczne zgromadzone w parlamencie.
Funkcje budżetu państwa
W literaturze najczęściej spotyka się następujące funkcje budżetu państwa:
redystrybucyjna (rozdzielcza)
– w skali mikro dotyczy pojedynczej osoby fizycz-
nej lub prawnej. Chodzi o dochody, jeśli są wysokie polega na uszczuplaniu, jeśli
dochody są niskie na podwyższaniu tych dochodów. W skali makro polega na
przemieszczaniu środków publicznych między różnymi dziedzinami.
stabilizacyjna (wyrównawcza)
– stabilizowanie wahań koniunktury, cykli
gospodarczych. Rząd powinien tak zagospodarować środki publiczne, aby stabili-
zować gospodarkę na odpowiednio wysokim poziomie.
alokacyjna
– zagospodarowanie czynników produkcji w różnej działalności
gospodarczej w taki sposób, aby w przyszłości, aby w przyszłości uzyskać jak
najwyższy dochód.
bodźcowa
– bodźcowanie pozytywne ma miejsce jeśli rząd będzie zmniejszał
opodatkowanie i opłaty obowiązkowe a zwiększał wydatki publiczne; bodźcowa-
nie negatywne, gdy obciążenia podatkowe zwiększają się.
-
15
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
kontrolna
– wykorzystanie procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz
analizy zjawisk i procesów rzeczowych.
koordynacyjna
– koordynowanie działalności całego sektora publicznego przez
budżet państwa.
demokratyczna
– pobudzanie zainteresowania i angażowania społeczeństwa do
opracowywania i wykonywania budżetu (żeby organizacje społeczne włączały się
do konstruowania budżetu, miały wpływ na wytyczne, które są formułowane w
budżecie państwa).
ustrojowa
– w pewnym sensie budżet państwa jest atrybutem władzy, określa
ustrój państwa. Jeśli budżet nie zostanie uchwalony może to doprowadzić do
destabilizacji politycznej (rozwiązanie parlamentu).
Budżet państwa spełnia funkcje ponadustrojowe, niezależnie od ustroju w każdym
państwie funkcjonuje budżet państwa, ale może mieć różne cele, mimo tego takie
same funkcje.
Procedura budżetowa
Zasady prac budżetowych są zawarte w ustawie sejmowej z dnia 5 stycznia 1991
roku o prawie budżetowym. Cała procedura uchwalania budżetu składa się z czterech
etapów:
opracowanie projektu budżetu
– za opracowanie projektu budżetu odpowiedzial-
na jest Rada Ministrów, największy wpływ na opracowanie projektu budżetu ma
Ministerstwo Finansów.
uchwalenie budżetu
– procedura uchwalania budżetu państwa jest następująca:
Rada Ministrów na spotkaniu ustala główne wytyczne, zasady polityki społeczno-
gospodarczej na następny rok budżetowy. Wytyczne mają służyć Ministrowi
Finansów do opracowania tzw. noty budżetowej. W nocie budżetowej Minister
Finansów określa szczegółowe zasady, tryb i terminy opracowania przez po-
szczególne podmioty gospodarki budżetowej materiałów do projektu budżetu
państwa. W nocie budżetowej zawarte są również różnego rodzaju wytyczne,
wskaźniki, normy budżetowe i limity o charakterze obligatoryjnym lub orienta-
cyjnym. Nota budżetowa rozsyłana jest do poszczególnym ministrów o wojewo-
dów. Na jej podstawie ministrowie i wojewodowie są zobowiązani do zaplano-
wania pojedynczych budżetów dotyczących swoich resortów i samorządów tery-
torialnych. Te budżety trafiają do Ministra Finansów i na tej podstawie Minister
Finansów sporządza projekt zbiorczy budżetu państwa. Trafia on pod obrady
Rady Ministrów. Jeśli jest akceptowany, to Rada Ministrów upoważnia Ministra
Finansów do przedstawienia tzw. expose budżetowego w Sejmie (do 15.XI).
Projekt trafia do komisji budżetowej w celu naniesienia poprawek. Potem na-
stępuje debata budżetowa w Sejmie. Z wprowadzonymi poprawkami projekt
trafia do Senatu (dyskusja, poprawki). Następnie w Sejmie głosowanie nad po-
prawkami Senatu. (Senat – Sejm). Przyjęcie lub odrzucenie poprawek. Po uzy-
skaniu kwalifikowanej większości głosów budżet państwa jest kierowany do
realizacji. Sejm ma 3 miesiące na uchwalenie budżetu, jeśli to nie nastąpi Prezy-
dent RP ma prawo rozwiązać Sejm. Wtedy gospodarka funkcjonuje zgodnie z
projektem zgłoszonym przez Ministra Finansów do 15.XI. prowizorium budże-
-
16
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
towe opracowane przez Ministra Finansów obowiązuje do momentu uchwalenia
budżetu.
wykonanie budżetu
– charakterystyczną cechą wykonania budżetu państwa jest
jego zdecentralizowanie. Odbywa się ono pod nadzorem i kierunkiem organów
wyższego szczebla. Głównymi dysponentami środków budżetowych są podmioty
budżetowe, których dochody i wydatki ujmuje się w ramach tzw. klasyfikacji
budżetowej. Do tego typu podmiotów należą przede wszystkim ministerstwa i
urzędy centralne zrównane z ministerstwami i wojewodami oraz inne jednostki,
którym Minister Finansów przyznał uprawnienia dysponenta głównego. Jednostki
podlegające dysponentom głównym realizują dochody i wydatki jako dysponenci
środków budżetowych II stopnia. Mogą to być także dysponenci II stopnia, którzy
bezpośrednio wydatkują otrzymane środki bez prawa ich dalszego przekazywa-
nia.
sprawozdawczość i kontrola finansowa wykonania budżetu
– głównym organem
kontrolującym działalność budżetu państwa jest Sejm. Bieżącą kontrolą realizacji
zadań budżetu państwa zajmuje się Minister Finansów. Minister Finansów jest
odpowiedzialny za okresowe przedstawianie sprawozdań radzie Ministrów. Rada
Ministrów jest odpowiedzialna żeby do końca IX przedstawić sprawozdanie z
realizacji budżetu państwa Komisji do Spraw Budżetu i Finansów (za I półrocze).
Do organów upoważnionych do kontroli wykonania budżetu państwa należy Naj-
wyższa Izba Kontroli. Do 30.VI następnego roku budżetowego Rada Ministrów
jest zobowiązana przedstawić Sejmowi oraz NIK raport z wykonania budżetu
państwa. Na jego podstawie odbywa się w Sejmie głosowanie nad uchwaleniem
absolutorium budżetowego.
Skarb Państwa
Kasową obsługę budżetu państwa realizuje Skarb Państwa. Skarb Państwa można uj-
mować w formie:
podmiotowej
– utożsamiając z podmiotem gospodarczym zarządzającym swoim
majątkiem, wyposażonym w osobowość prawną; ta gospodarka majątkiem nie
musi nosić znamion gospodarki zarobkowej przedsiębiorstw.
przedmiotowej
– majątek państwa wraz z jego prawami majątkowymi.
instytucjonalnej
– jako urząd, instytucja zajmująca się prawami majątkowymi
państwa.
Skarb Państwa prowadzi rozliczenia, ma udziały w bankach, w spółkach akcyjnych.
Obecnie ta działalność powinna obejmować:
Skarb Państwa wykonujący funkcję kasjera, czyli prowadzenie rachunków zwi-
ązanych z gospodarką budżetową i pozabudżetową oraz rozliczenia doraźnych
przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych przez państwo (samorządy tery-
torialne, gospodarka komunalna). Wydatki mają być pokryte ze Skarbu Państwa.
Emisja pieniądza gotówkowego, bonów skarbowych oraz obligacji państwowych.
Skarb Państwa wykonujący czynności bankiera może udzielać pożyczek lub gwa-
rancji na kredyty. Wyodrębniony ze struktur znajduje się w odrębnym budynku,
jest samodzielny.
-
17
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Fundusze parabudżetowe (celowe)
Fundusze celowe są to środki, zasoby finansowe tworzone w obrębie Budżetu
Państwa i służą do ściśle określonego przedsięwzięcia.
Fundusz celowy jest to utworzona na mocy prawa forma organizacyjna, służąca or-
ganom władzy publicznej do gromadzenia środków pieniężnych ze ściśle określo-
nych źródeł. Zgromadzone środki pieniężne muszą być przeznaczone na ściśle okre-
ślone cele. okres tworzenia i funkcjonowania funduszy jest z reguły dłuższy niż 1
rok, natomiast gospodarka środkami finansowymi odbywa się na podstawie planu. W
budżecie zdarzają się niedobory, mogą powodować przesunięcie środków z jednego
przedsięwzięcia na inne i dlatego te środki gromadzone są na ściśle określony cel.
Gospodarka funduszami celowymi jest bardziej elastyczna niż gospodarka budżetem.
Rozliczanie funduszy celowych odbywa się w okresie kilkuletnim, nie tak jak budże-
tu co rok.
Fundusze celowe dzieli się z względu:
a) na organy administrujące funduszami celowymi:
– fundusze państwowe,
– fundusze samorządowe,
– fundusze społeczne,
– fundusze ponadnarodowe (fundusz gwarancji, ONZ);
b) przedmiot (cel) finansowany funduszem:
– fundusze finansujące pieniężne świadczenia społeczne,
– fundusze wspomagające takie dziedziny jak sport, kultura, oświata,
– fundusze finansujące infrastrukturę społeczną,
– fundusze finansujące ochronę środowiska;
c) źródła dochodów funduszu:
– fundusze oparte na przymusowych dochodach typu budżetowego, tj. podatki,
opłaty i składki oraz bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych pod-
miotów,
– fundusze zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami budżetowymi, czego
przykładem są transfery wewnętrzne systemu finansów publicznych.
Funkcje funduszy celowych są następujące:
funkcja alokacji środków publicznych,
funkcja redystrybucji dochodów w gospodarce i społeczeństwie,
funkcja mobilizacji (wspomaganie),
funkcja racjonalizacji wydatków, funduszu zgromadzonego na pewien cel nie
można przeznaczyć na inny.
Dochody i wydatki Budżetu Państwa
Źródła dochodów Budżetu Państwa:
własna działalność gospodarcza,
wykorzystanie własności publicznej,
opodatkowanie podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych,
-
18
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
różnego rodzaju składki, opłaty pobierane przez władze państwa i samorządowe.
Wyżej wymienione źródła są bezzwrotne. Istnieją także środki zwrotne:
dochody z pożyczek wewnętrznych. Pożyczki mogą być zaciągane w bankach
centralnych lub komercyjnych, państwo nie powinno zaciągać pożyczek – lepiej
jest prowadzić emisję papierów wartościowych;
środki z pożyczek zagranicznych, przy zaciąganiu tych pożyczek istnieje zagroże-
nie częściowym uzależnieniem się od tych pożyczek;
lokaty budżetowe o charakterze państwowym – wolne środki na zasadzie przy-
musowej są lokowane w budżecie państwa.
Cele działalności gospodarczej:
rozwijanie dziedzin gospodarki, którymi sektor prywatny nie jest zainteresowany
w obrębie działalności publicznej, np. przedsiębiorstwa komunalne, komunikacji,
spółdzielnie mieszkaniowe, ciepłownicze. Państwo nie powinno się angażować w
działalność zarobkową tam, gdzie te sektory istnieją lepiej bez ingerencji
państwa, gdzie sektor prywatny nie jest tym zainteresowany;
eliminowanie bezrobocia w rejonach, gdzie jest ono duże. Związanie z majątkiem
publicznym oraz prawami majątkowymi państwa, posiada pewien majątek i jego
część jest udostępniania dla działalności publicznej. Wpływy z opłat nie pokry-
wają kosztów na utrzymanie (muzea, teatry) i część tych kosztów pokrywana jest
z budżetu, dochody z prywatyzacji majątku państwowego;
rozwijanie i utrzymywanie strategicznych dziedzin na rynku państwa (przemysł
zbrojeniowy). Podatki od osób fizycznych i prawnych, część tych dochodów za-
garniana jest przez państwo. Ma wymiar społeczny i polityczny;
stwarzanie konkurencji i osłabianie monopoli prywatnych. Składki na ubez-
pieczenia społeczne, też są dochodem, takie składki były istotnym obciążeniem
dla pracodawcy, te składki ograniczają inwestycje zagraniczne. Obecnie składki
zostały zmniejszone z 45% do 37%. Składki płacą wspólnie pracownik i praco-
dawca. Państwo nie ma tak dużego zysku z tego tytułu ponieważ z nich płacone
są renty i emerytury. Składki powinny pokrywać wydatki. Reforma ubezpieczeń
społecznych ma doprowadzić do tego, że składki nie będą trafiać do Skarbu
Państwa tylko do funduszy.
Wydatki budżetowe
Środki publiczne są przeznaczane na:
finansowanie rozwoju społeczno-gospodarczego w postaci państwowych in-
westycji gospodarczych, jednak angażowanie się państwa osłabia mechanizmy
rynkowe działające na danym rynku;
dofinansowywanie działalności gospodarczej przedsiębiorstw sektora publiczne-
go lub pokrywanie ich strat, składają się na to:
a) inwestycje infrastrukturalne pochłaniające ogromne środki finansowe. Po refor-
mie wojewódzkiej budżety miast nie są w stanie utrzymać swojego wojewódz-
twa. Samorządy terytorialne mają niewystarczające środki aby finansować np.
rozpoczęte budowy;
b) inwestycje strukturalne związane ze zmianami sposobu prowadzenia gospodar-
ki, np. problem Śląska – region ten był nastawiany na wydobycie węgla i wytop
stali, w obecnej chwili wszystko się zmieniło i wiele przedsiębiorstw wydo-
-
19
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
bywczych i hut jest nierentownych. Przy likwidacji kopalń środki przeznaczane
są na: przekwalifikowanie pracowników, wcześniejsze emerytury, zabez-
pieczenie terenu;
c) inwestycje produkcyjne – wszystkie przedsiębiorstwa użyteczności publicznej
nie są rentowne, nie mogą zbywać swoich usług wg sen rynkowych);
zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego – wydatki na policję
i ochronę państwa są dość duże i z roku na rok rosną;
finansowanie kosztów świadczenia usług społecznych, tj. oświata, służba
zdrowia itd., jest to obowiązek niezależny od zasobów ludzkich (uczęszczanie do
szkoły, szczepienia ochronne);
subwencjonowanie gospodarstw domowych – mogą być to subwencje pośrednie
(dopłaty państwa do różnego rodzaju dóbr konsumpcyjnych, np. artykuły
spożywcze lub też subwencje dla określonych grup społecznych) lub transfery
bezpośrednie (transfery socjalne na emerytury, zasiłki, stypendia oraz wydatki na
opiekę społeczną);
utrzymywanie aparatu państwowego i samorządowego wraz z wymiarem spra-
wiedliwości i więziennictwem – tendencja rosnąca (nadmiernie rozwinięta
biurokracja) coraz wyższe wydatki na płace urzędników państwowych, wydatki
na utrzymanie budynków;
obsługę zewnętrznego i wewnętrznego długu publicznego.
Dług publiczny – są to skumulowane pożyczki wewnętrzne i zagraniczne finansujące
deficyt budżetowy z poprzednich lat.
Deficyt budżetowy – różnica między wydatkami a dochodami określona w jednostce
czasu (np. 1 rok). Deficyt budżetowy może być: specyficzny, strukturalny, cykliczny.
Saldo budżetowe – jest to ilość środków znajdujących się w kasie budżetu państwa
na koniec roku budżetowego. Obejmuje środki: kredytowe, majątkowe, ogólne, kra-
jowe, nominalne, realne.
Wahania koniunktury
Przebieg okresowy:
I – okres kryzysu
II – depresja
III – ożywienie gospodarcze
IV – rozkwit gospodarczy
F – recesja gospodarcza
-
20
I
F
A
B
C
E
D
G
II
III IV
tren
d
P
N
B
Dochód
Narodowy
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
G – ekspansja gospodarcza
W obecnej chwili wahania koniunktury są bardzo małe, w praktyce nie występują 4
okresy, wahania koniunktury ograniczają się do recesji gospodarczej i ekspansji
gospodarczej. W tej chwili obserwujemy inne procesy gospodarcze (ruch cen, mono-
pol działający na rynku)
Jeżeli wydatki będą zwiększane gospodarka po pewnym czasie ożywi się, może też
się zdarzyć przeinwestowanie gospodarki co prowadzi do wzrostu cen, stóp procen-
towych.
Wzrost gospodarczy, czynniki oddziałujące na wzrost gospodarczy
Wzrost gospodarczy jest procesem ilościowego powiększania się podstawowych
wielkości ekonomicznych odnoszących się do danej gospodarki. Typowymi wiel-
kościami ekonomicznymi są: Produkt Narodowy Brutto wraz z Dochodem Narodo-
wym, poziom konsumpcji, poziom inwestycji, wielkość produkcji w ujęciu fizycz-
nym oraz ewentualnie poziom zatrudnienia. Wzrost gospodarczy oznacza zdolność
do zaspokajania społeczeństwa w dobra i usługi.
Rozwój gospodarczy jest to proces zmian ilościowo-jakościowych w strukturze
społeczeństwa. Jest zatem pojęciem szerszym w stosunku do pojęcia wzrostu
gospodarczego.
Czynniki odpowiedzialne za rozwój gospodarczy:
odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci majątku trwałego i obrotowego
(kapitał jest to różnica między dochodem a oszczędnościami);
odpowiednia ilość i jakość pracy;
odpowiedni poziom techniki i technologii (o wzroście gospodarczym i rozwoju
gospodarczym w różnym stopniu decyduje postęp techniczno-organizacyjny,
wprowadzanie postępu technicznego i nowych technologii ma dwie drogi – roz-
wijanie badań we własnych ośrodkach lub zakup technologii);
odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych (nie przesądzają o rozwoju
gospodarczym, np. Japonia w zasadzie pozbawiona jest zasobów naturalnych,
Rosja posiada bardzo bogate złoża surowców);
odpowiednie czynniki socjo-kulturowe (religia, kultura).
produkcja = f(praca, kapitał, ziemia, technologie, informacja, czas)
Miernikiem produkcji może być produkcyjność krańcowa lub też tzw. efekty skali.
Produkcja krańcowa mówi o tym w jaki sposób produkcja będzie się zmieniała jeżeli
pod uwagę weźmiemy tylko jeden czynnik (w dłuższym okresie czasu coraz mniejsze
przyrosty produkcji).
Efekty skali – jeżeli będziemy zmieniać wszystkie czynniki proporcjonalnie, np. jeśli
podwoimy wszystkie czynniki i produkcja wzrośnie również 2 razy – proporcjonalne
efekty skali.
-
21
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Modele wzrostu gospodarczego
Modele wzrostu gospodarczego są uproszczonymi, teoretycznymi schematami proce-
sów wzrostu gospodarczego. Za pomocą tych modeli można ukazać rolę najważniej-
szych czynników wzrostu i związków między ich działaniem a osiąganymi rezultata-
mi. Podstawowym miernikiem wzrostu gospodarczego jest Produkt Narodowy Brut-
to.
W literaturze ekonomicznej najczęściej wyróżnia się następujące grupy czynników:
czynniki osobowe i rzeczowe;
czynniki ekstensywne i intensywne;
czynniki bezpośrednie i pośrednie.
Czynniki osobowe są związane z osobą pracownika, szczególnie chodzi o ilość bez-
pośrednio zatrudnionych w sferze produkcyjnej oraz o jakość pracy jaką oni wykonu-
ją (kwalifikacje, umiejętności nabyte i wrodzone, bądź też intuicję i doświadczenie).
Czynniki rzeczowe to przede wszystkim kapitał trwały i obrotowy, a więc środki
pracy i przedmioty pracy. Czynniki rzeczowe spełniają bierną rolę w procesie
produkcji. Czynniki rzeczowe w pewnym sensie są komplementarne i substytucyjne
do czynników osobowych.
Czynniki ekstensywne to głównie ilościowe czynniki wzrostu, do których zalicza się
przede wszystkim wielkość zatrudnienia oraz wielkość kapitału zainwestowanego w
sferze produkcyjnej.
Czynniki intensywne są to czynniki, które oddziałują na wzrost gospodarczy w spo-
sób jakościowy. Do najczęściej wymienianych czynników jakościowych zalicza się
wzrost wydajności pracy, wprowadzania nowych technik organizacyjnych w pracy,
wprowadzanie postępu techniczno-organizacyjnego, podnoszenie kwalifikacji itd. W
odróżnieniu od czynników ilościowych wprowadzanie czynników jakościowych nie
wiąże się z nowymi inwestycjami kapitałowymi.
Czynniki bezpośrednie oddziałują na wzrost gospodarczy w sposób bezpośredni
(wielkość zatrudnienia, wydajność pracy).
Czynniki pośrednie oddziałują pośrednio na wzrost gospodarczy, stwarzają dogodne
warunki do wprowadzania czynników bezpośrednich. Czynniki pośrednie można po-
-
22
czynniki
osobowe
cz
ynn
ik
i
rze
czo
w
e
ogr.
ogr.
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
dzielić na czynniki inwestycyjne, które wiążą się z angażowaniem nowych kapitałów
oraz czynniki pozainwestycyjne, głównie czynniki jakościowe.
Bezpośrednie czynniki wzrostu
Na wielkość zatrudnienia wpływają następujące czynniki:
przyrost naturalny ludności w danym kraju,
aktywność zawodowa ludności w wieku produkcyjnym,
faktyczne zatrudnienie i bezrobocie.
Przyrost naturalny jest różnicą między współczynnikiem urodzeń a współczynnikiem
zgonów. Na przyrost naturalny wpływają:
poziom dobrobytu ekonomicznego,
aktywność zawodowa ludności.
W
P
= f(P
TO
, K
P
, K
O
, M)
gdzie:
W
P
– wydajność pracy, ilość wytworzonych dóbr w jednostce czasu (tylko w
przypadku produkcji jednorodnej, w przypadku produkcji zróżnicowa-
nej wartość wytworzonych dóbr w jak .....
P
TO
– postęp techniczno-organizacyjny
K
P
– kapitałochłonność
K
O
– kwalifikacje osobowe
M – motywacja do pracy
Dochód narodowy jest wyrażany za pomocą Z (wielkość zatrudnienia) i W
P
(wydaj-
ność pracy).
Przyrost bezwzględny:
ΔY = Y
1
– Y
2
gdzie:
Y
1
– w roku ubiegłym
Y
2
– w roku następnym
Przyrost względny:
gdzie:
r – stopa (tempo) wzrostu gospodarczego
Dwuczynnikowy model wzrostu gospodarczego:
-
23
1
Y
Y
r
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Dwuczynnikowy model wzrostu gospodarczego określony za pomocą czynników
bezpośrednich.
Model trójczynnikowy:
Najczęściej występują modele dwu- lub trójczynnikowe. Niezależnie w oparciu o
jakie czynniki zostanie wyznaczony model najważniejszym czynnikiem jest postęp
techniczno-organizacyjny.
Model Kaleckiego (w oparciu o czynniki pośrednie)
Kalecki wprowadził tzw. współczynnik kapitałochłonności, który ma pokazać w jaki
sposób nakłady inwestycyjne przyczyniają się do wzrostu gospodarczego.
Model określa ile jednostek nakładów inwestycyjnych należy zużytkować, aby uzy-
skać przyrost Dochodu Narodowego o jedną jednostkę.
W modelu Kaleckiego uwzględniony jest współczynnik postępu techniczno-or-
ganizacyjnego.
-
24
C
C
B
B
A
A
r
Y
I
k
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
W tym modelu tempo wzrostu gospodarczego uzależnione jest od stopy inwestycji,
współczynnika kapitałochłonności, współczynnika usprawnień techniczno-organiza-
cyjnych i współczynnika strat.
We wszystkich tych modelach postęp techniczno-organizacyjny odgrywa decydującą
rolę.
W
P
= f(P
TO
, K
P
)
P
TO
, K
P
nie zależą od pracownika, tworzą warunki do pracy.
Postęp techniczno-organizacyjny w danej chwili jest wielkością stałą, więc:
W
P
= P
TO
(t)
f(K
P
)
-
25
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Wydajność pracy jest uzależniona od czasu (t), dla takich samych nakładów finan-
sowych uzyskuje się różne wyniki.
Pojedyncze przedsiębiorstwo nie ma wpływu na postęp techniczno-organizacyjny,
może się do tego procesu przyłączyć. Jeśli się nie przyłączy to w dłuższym okresie
czasu jest skazane na utratę pozycji na rynku.
Granice wzrostu gospodarczego
Manipulując różnymi czynnikami odpowiedzialnymi za wzrost gospodarczy można
do niego doprowadzić. Jeśli ten wzrost gospodarczy jest możliwy do osiągnięcia po-
wstaje pytanie czy jest pożądany i czy należy do niego dążyć. Ciągłe rozszerzanie po-
tencjału produkcyjnego nie prowadzi do niczego dobrego, bowiem wiążą się z nim
ryzyka (np. wyczerpanie zasobów złóż naturalnych). Rozszerzanie się potencjału
gospodarczego powoduje coraz większe zatrucie środowiska, uciążliwości życia co-
dziennego (np. hałas, stres). Pierwsze dyskusje na temat celowości wzrostu
gospodarczego rozpoczęto w latach 60-tych, w Klubie Rzymskim.
Bezrobocie
Rynek pracy pod wieloma względami jest podobny do rynku dóbr i usług. Na tym
rynku elementem wymiany jest praca ludzka. Bezpośrednie powiązanie pracy z czło-
wiekiem powoduje, że rynek ten nie może być pozostawiony sam sobie.
B = L
B
– L
A
Popyt na rynku pracy tworzą pracodawcy.
Podaż na rynku pracy tworzą pracobiorcy.
-
26
K
K
P (t+1)
P (t)
WP
P
P
TO
TO
in
g
er
en
cj
a
p
ań
stwa
ró
wn
ow
aż
ąc
a
ry
n
ek
p
ra
cy
st
aw
ki
pł
ac
S
S
L
L
popyt
podaż
P
R
A
B
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Całą ludność można podzielić na ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyj-
nym (młodzież ucząca się, kobiety wychowujące dzieci, wszyscy którzy chcą podjąć
pracę na warunkach oferowanych przez rynek pracy) i poprodukcyjnym.
Wszyscy ci, którzy chcą podjąć pracę na warunkach oferowanych przez rynek pracy
tworzą zasób siły roboczej.
S
r
= Z + B
gdzie:
Z – posiadający zatrudnienie
B – bezrobotni
S
r
– zasób siły roboczej
Do dalszej analizy wprowadzimy współczynnik aktywności zawodowej:
gdzie:
L
P
– ludność w wieku produkcyjnym
Im wyższy jest ten współczynnik, tym więcej osób należących do zasobu siły
roboczej chce podjąć pracę.
S
v
= a
L
P
B = S
r
Z
B = a
L
P
Z
Ponieważ współczynnik aktywności zawodowej w krótkim okresie czasu nie zmienia
się, to największy wpływ na bezrobocie ma ilość zatrudnionych w gospodarce na-
rodowej. Wielkość bezrobocia określa kondycję gospodarki narodowej.
Stopa bezrobocia
W literaturze ekonomicznej bardzo często kwalifikując osoby jako bezrobotne po-
daje się różne kryteria. Zbiór osób pozbawionych pracy określa się w następujący
sposób:
bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy (nie wykonujących pracy na-
jemnej oraz nie pracujących na własny rachunek);
bezrobocie dotyczy osób zdolnych i gotowych do pracy na warunkach oferowa-
nych przez rynek pracy;
bezrobocie dotyczy osób poszukujących pracy;
w Polsce – do bezrobotnych zalicza się osoby, które są zdolne i gotowe podjąć
pracę, pozostające jednak bez pracy i zarejestrowane w biurach pracy jeżeli: nie
-
27
P
r
L
S
a
%
100
S
B
b
r
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
pobierają renty i emerytury, nie są właścicielami gospodarstw rolnych oraz nie
prowadzą działalności gospodarczej na własny rachunek.
Statyczna i dynamiczna kwalifikacja bezrobocia
Bezrobocie kwalifikowane statycznie ujmowane jest jako zasoby przyporządkowane
do określonej grupy.
Bezrobocie kwalifikowane dynamicznie – pomiędzy tymi zasobami będą występowa-
ły określone przepływy powodujące zmiany ich stanu.
1. Zwolnienia z pracy (z różnych przyczyn).
2. Znalezienie pracy.
3. Zniechęceni (spowodowane np. dobrowolnym przejściem poza zasoby pracy z
powodu różnego rodzaju niepowodzeń).
4. Nieudane wejścia (np. niemożność znalezienia pracy po ukończeniu szkoły).
5. Odpływ z zatrudnienia (renty, emerytury).
6. Udane wejścia.
7. Przejście do innej pracy na zasadzie porozumienia stron.
Im dłużej pozostaje się bez pracy tym trudniej ją znaleźć (zapomina się, traci kwali-
fikacje, pracodawca mając do wyboru zatrudnienie osoby, która przez dłuższy okres
czasu nie pracowała, wybierze tę, która krócej pozostawała bez pracy).
Typy bezrobocia
bezrobocie frykcyjne – w dynamicznie rozwijającej się gospodarce mamy do czy-
nienia z ciągłym powstawaniem nowych ale i upadkiem źle funkcjonujących
przedsiębiorstw; z tym wiążą są procesy związane z bezrobociem, część osób
zmienia pracę, traci, pracę; bezrobocie frykcyjne można określić wzorem:
t
B
k
Z
s
B
gdzie: ΔB – przyrost bezrobocia w określonym czasie
s – stopa zwolnień z pracy
Z – ilość zatrudnionych
K – stopa znalezień pracy
B
t
– bezrobocie frykcyjne
Jeśli danym momencie czasu : ΔB = 0, to:
Z
k
s
B
t
-
28
poza zasobami pracy
zatrudnieni
bezrobotni
7
1
6
5
3
4
2
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Walka z bezrobociem frykcyjnym powinna ograniczać się do lepszego organizo-
wania biur pośrednictwa pracy, do gromadzenia informacji o zmieniających pracę
po to żeby okres pozostawania bez pracy był jak najkrótszy.
bezrobocie strukturalne – należy wiązać z procesami ewolucyjnymi dokonujący-
mi się w gospodarce; gospodarka zmienia się z różnych powodów, profil działal-
ności z różnych przyczyn (np. politycznych); może dotyczyć regionu (np. Górny
Śląsk – likwidacja kopalń).
bezrobocie koniunkturalne – ma związek z kondycją gospodarki (wahania
koniunkturalne), w tych okresach, kiedy gospodarka dobrze funkcjonuje – bez-
robocie jest niskie, kiedy następuje recesja – bezrobocie wzrasta.
Przyczyny bezrobocia
Są dwie koncepcje tłumaczące przyczyny powstawania bezrobocia:
koncepcja klasyczna,
koncepcja keynessowska.
Teoria klasyczna mówi, że bezrobocie jest związane z efektem blokowania
samoczynnych mechanizmów rynkowych na rynku pracy. Ten rynek jest rynkiem ob-
warowanym przez różnego rodzaju organizacje i instytucje; głównym winowajcą jest
rząd poprzez swoje działania ingerujący na rynku pracy: ta ingerencja dotyczy przede
wszystkim:
oddziaływania związków zawodowych na rynek pracy,
płac minimalnych,
zasiłków dla bezrobotnych.
Związki zawodowe zaczęły powstawać pod koniec XIX wieku po to, żeby wywierać
naciski na pracodawców w celu poprawienia warunków bytowych czy płacowych.
Gdyby mechanizmy rynkowe swobodnie działały na rynku pracy to ustaliłaby się
równowaga między stawką płacy a ilością zatrudnionych (pkt. E). Działania związ-
ków zawodowych mają przede wszystkim podnieć płacę pracowników. Skutkiem
działalności związków zawodowych jest zmniejszenie liczby zatrudnionych z L
B
do
L
Z
i wzrost wynagrodzenia za pracę.
-
29
zatrudnienie
st
aw
ki
pł
ac
y
W
W
L
L
popyt
podaż
wpływ
związków
zawodowych
r
Z
B
Z
E
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Z
B
Z
L
L
B
– wpływ związków zawodowych
Place minimalne wprowadzono jeszcze przed II wojną światową aby chronić pracow-
ników młodocianych i starszych wiekiem przed obniżaniem stawek płaconych dla
tych grup. Związki zawodowe nie interesują się tymi grupami pracowników, nie wy-
wierają nacisku na podwyższanie płacy. Gdyby nie było ingerencji państwa praco-
dawcy płaciliby bardzo niskie stawki za wykonywaną pracę. Żeby płaca minimalna
miała wpływ na rynek pracy musi być wyższa od oferty związkowej. Jeśli jest
wyższa od oferty związków zawodowych część pracodawców rezygnuje z zatrud-
niania młodocianych.
Zasiłki dla bezrobotnych – jeśli zasiłki wypłacane są na odpowiednio wysokim po-
ziomie oraz w dłuższym okresie czasu, to pewna grupa pracowników będzie zainte-
resowana pracą tylko po aby nabyć uprawnienia do zasiłku.
Teoria keynessowska w przeciwieństwie do teorii klasycznej twierdzi, że nawet gdy-
by stworzyć na rynku pracy sytuację do samodzielnego działania mechanizmów ryn-
kowych to i tak występowałoby bezrobocie. Przyczyn bezrobocia upatruje w niedo-
statecznym popycie na dobra i usługi. Z tego powodu większość przedsiębiorstw
musi ograniczać produkcję i zatrudniać mniejszą ilość osób.
Podaż pracy jest stała (nie zależy od płacy). Gdyby popyt był dostatecznie duży, nie
byłoby ograniczeń na rynku pracy, to zgodnie z teorią popytu i podaży równowaga
byłaby na poziomie W
P
. Ponieważ nie ma chętnych na wykupienie dóbr i usług na
rynku napotykamy na barierę popytu, pracodawcy ograniczają produkcję i zatrud-
nienie.
K
B
K
L
L
B
-
30
zatrudnienie
st
aw
ki
pł
ac
y
W
W
W
L
L
L
popyt
podaż
wpływ
związków
zawodowych
r
Z
M
B
Z
M
E
zatrudnienie
st
aw
ki
pł
acy
W
L
L
po
py
t
po
da
ż
r
B
K
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Walka z bezrobociem w myśl teorii keynessowskiej powinna polegać na symulowa-
niu efektywnego popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i
pieniężnych.
Polityka państwa na rynku pracy
Rynek pracy jest rynkiem o niedoskonałej konkurencji. Rynek ten jest otoczony
różnymi ograniczeniami w formie przepisów prawnych, do których można zaliczyć
Kodeks Pracy, Inspektoraty BHP, oraz instytucjonalnie (związki zawodowe, związki
pracodawców, konsumentów itd.).
Polityka państwa na rynku pracy w gospodarce rynkowej obejmuje część aktywną
mającą na celu redukcję bezrobocia (prowadzenie takiej polityki gospodarczej aby
pracodawcy nie mieli powodów do zwalniania pracowników) oraz część pasywną,
której celem jest pomoc socjalna dla bezrobotnych (działania związane z eliminowa-
niem skutków bezrobocia: wypłata zasiłków dla bezrobotnych, wypłacanie od-
szkodowań lub odpraw dla zwalnianych, wypłata dodatków związanych z wcześniej-
szym przechodzeniem na emeryturę).
Politykę aktywną można rozpatrywać w skali mikroekonomicznej i makroekono-
micznej:
skala makroekonomiczna – działalność państwa powinna polegać na urucha-
mianiu odpowiednich instrumentów fiskalnych (wydatki budżetowe, obniżenie
podatków) i pieniężnych (oddziaływanie na stopy % funkcjonujące na rynku
finansowym oraz na ogólną podaż pieniądza w obiegu); wszystkie te działania
powinny pobudzić efektywny popyt na dobra i usługi;
skala mikroekonomiczna – nastawiona jest przede wszystkim na poprawę funk-
cjonowania lokalnych rynków pracy, redukcję bezrobocia frykcyjnego i struk-
turalnego; podstawowymi instrumentami w tym zakresie są:
publiczne programy zatrudnienia,
subsydiowanie przedsiębiorstw, które zaniechają redukcji zatrudnienia lub
tworzą nowe miejsca pracy,
bezpłatne szkolenia zawodowe dla bezrobotnych,
doskonalenie banku danych o wolnych miejscach pracy,
ograniczenie czasu pracy dla czynnych zawodowo.
Inflacja
Gospodarka rynkowa mimo swoich licznych zalet jakimi są: pobudzanie konkuren-
cyjności, przedsiębiorczości, innowacyjności, wiąże się ujemnymi zjawiskami
(różnicowanie dochodowe społeczeństwa, może doprowadzić do bankructwa przed-
siębiorstw).
Inflacja jest bezpośrednio związana z gospodarką rynkową; występuje od bardzo
dawna. W XV wieku duża ilość pieniędzy była wytwarzana w oparciu o kruszce, po-
pyt na monety był wyższy niż podaż. Pod wpływem podbojów kolonialnych sytuacja
-
31
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
zmieniła się – było dużo kruszcu – nie było w związku z tym problemów z biciem
pieniędzy. Duża ilość pieniądza w obiegu spowodowała gwałtowny wzrost cen (na-
wet o 600%). Zjawisko inflacji występuje także wskutek konfliktów zbrojnych. Daw-
na inflacja polegała na tym, że w pewnych okresach ceny wzrastały ale miały też ten-
dencję do samodzielnego stabilizowania się. Obecnie inflacja jest zjawiskiem, w
efekcie którego obserwuje się ciągły wzrost cen.
W gospodarce rynkowej zmiany cen są zjawiskiem naturalnym (jedne ceny wzrasta-
ją inne spadają). Należy rozróżnić zmianę ceny na pojedyncze dobro a zmianę cen
koszyka dóbr (artykuły żywnościowe, koszty czynników energetycznych), według
którego liczona jest stopa inflacji. Jeśli obserwuje się wzrost ogólnego poziomu cen
to znaczy, że występuje inflacja.
Te informacje dotyczące inflacji są bardzo ważne w gospodarce, gdyż są wytycznymi
do dalszych działań w zakresie indeksacji płac, ustalania oprocentowania na rynku
finansowym, podejmowania decyzji w zakresie inwestowania wolnych środków
pieniężnych.
Dawniej uważano, że żeby mogła wystąpić inflacja w gospodarce musiał wystąpić
jakiś zewnętrzny bodziec. Współcześnie inflacja ma tendencję do przyspieszania, bez
ingerencji państwa ten ogólny poziom cen ciągle by rósł,
Przyczyny powstawania inflacji
Teoria monetarystyczna powstała na przełomie XVIII wieku. Monetaryści swoje tezy
formułują na podstawie wzoru:
Y
P
V
M
gdzie: M – ilość pieniędzy w obiegu
V – szybkość obiegu pieniądza
P – ogólny poziom cen
Y – dochód narodowy (całkowita produkcja w ujęciu fizycznym)
Jeśli V = 1 oraz Y = 1 to ogólny poziom cen będzie uzależniony od ilości pieniądza
w obiegu. jeśli do obiegu bez uzasadnionych powodów trafi dużo pieniędzy wystąpi
zjawisko inflacji. Jeśli wzrasta wartość V to zwiększa się ogólny poziom cen.
Na wzrost poziomu cen może mieć wpływ każdy z tych czynników. Według moneta-
rystów winowajcą jest państwo generujące inflację.
Teoria monetarystyczna znajduje zastosowanie w długookresowym planowaniu
zjawisk gospodarczych związanych z inflacją.
Teoria popytowa wywodzi się od Keynessa, który swoje rozważania odnosił do
gospodarki angielskiej w czasach II wojny światowej.
Wydatki mogą być większe niż wynikające z warunków równowagi. Jeśli taka
sytuacja wystąpi mamy do czynienia z inflacją.
-
32
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Inflacja popytowa ma miejsce wtedy, kiedy w gospodarce pojawia się nadwyżka po-
pytu pieniężnego, kiedy ten popyt przekształca się w popyt efektywny, wtedy wzra-
stają ceny. Nadwyżka popytu pieniężnego jest rezultatem walki w społeczeństwie o
korzystny podział Dochody Narodowego między różne grupy społeczne (np. zwięk-
szone dochody obywateli w sferze budżetowej, wzrost świadczeń emerytalnych, zasi-
łków socjalnych itp.).
Walka z inflacją powinna polegać na:
łagodzeniu konfliktów społecznych na tle podziału Dochodu Narodowego,
kontroli tempa wzrostu wynagrodzeń w gospodarce,
prowadzenie odpowiedniej polityki fiskalnej i pieniężnej,
propagowania mody w zakresie oszczędzania.
Teoria popytowa znajduje zastosowanie w krótkookresowym planowaniu zjawisk
gospodarczych związanych z inflacją.
Teoria kosztowa mówi, że inflacja występuje wtedy, kiedy wzrasta ogólny poziom
kosztów wytwarzania, bowiem są uwzględniane w cenach produktów i usług.
Społeczno-ekonomiczne skutki inflacji
Niegdyś inflację oceniano pozytywnie (rosły ceny towarów i usług więc więcej
pieniędzy wpływało do kas przedsiębiorstw). Ponieważ te zjawiska wymknęły się
spod kontroli – zjawisko inflacji zaczęto oceniać negatywnie:
inflacja komplikuje rachunek ekonomiczny,
osłabia skłonności do oszczędzania,
ma wpływ na redystrybucję dochodów.
Związek między inflacją a bezrobociem został po raz pierwszy podany przez Philip-
sa.
-
33
produkcja
w
yd
at
ki
gl
ob
al
ne
AD=
C+
I+G
max
. po
zio
m
wy
dat
ków
w gos
p.
pr
os
ta
ró
wn
owa
gi
luka
inflacyjna
bariera
mocy
produkcyjnych
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Celem państwa jest eliminowanie bezrobocia i inflacji. Można ograniczyć każde
zjawisko z osobna lub oba razem. Walka z bezrobociem powoduje wzrost inflacji –
tak było do końca lat 70-tych. W późniejszym okresie jednocześnie wzrastała stopa
inflacji i bezrobocia.
Fridmann stwierdził, że nie ma sensu walczyć z bezrobociem gdyż prowadzi to do
nieuzasadnionego wzrostu inflacji – lepiej walczyć z inflacją.
Bilans płatniczy
Bilans płatniczy jest to usystematyzowane zestawienie wszystkich transakcji za-
wieranych pomiędzy mieszkańcami danego kraju a zagranicą.
Składnikami bilansu płatniczego są:
1.
Rachunek obrotów bieżących jest to zapis przepływu dóbr i usług pomiędzy
danym krajem a zagranicą oraz pozostałych dochodów netto z zagranicy, w
którego skład wchodzą:
–
obroty towarowe – eksport i import dóbr,
– obroty usługowe (niewidzialne) – eksport i import usług.
2.
Rachunek obrotów kapitałowych jest to zapis transakcji dotyczących aktywów
finansowych danego kraju z zagranicą, w którego skład wchodzą:
– inwestycje netto,
– kredyt kupiecki netto,
–
transakcje finansowe netto
3.
Saldo błędów i opuszczeń – jest to pozycja korygująca w bilansie płatniczym.
Dodając do siebie pkt. 1+2+3 (pozwalający skorygować pkt. 1 i 2) otrzymujemy
bilans płatniczy. Bilans ten przedstawia napływ netto środków pieniężnych do dane-
go kraju wynikających z transakcji zawieranych przez poszczególnych ludzi, przed-
siębiorstwa i rząd, dokonywanych w istniejącej sytuacji rynkowej. Bilans wykazuje
deficyt (nadwyżkę), gdy mamy do czynienia z napływem netto (odpływem)
pieniędzy. Uwzględnione są tu transakcje poszczególnych osób, które eksportują i
importują, kupują i sprzedają zagraniczne aktywa, a także takie operacje rządowe jak
pomoc dla zagranicy, wydatki wojskowe, itd.
W bilansie płatniczym występuje także pozycja transakcje wyrównawcze mają one
zawsze tę samą wartość bezwzględną i przeciwny znak niż saldo bilansu płatniczego,
tak że suma wszystkich zapisów jest równa zeru. Transakcje wyrównawcze są miarą
wielkości operacji międzynarodowych, jakie musi przeprowadzić rząd w celu wy-
równania salda wszystkich innych transakcji przedstawionych w bilansie płatniczym.
-
34
stopa
bezrobocia
st
opa
inf
la
cj
i
L
L - bezrobocie
naturalne
N
N
Strona studentów WSEI - http://forum.wsei.waw.pl
Koszty komparatywne
Zgodnie z zasadą przewagi komparatywnej kraje wytwarzają i eksportują te dobra,
których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach (zasada kosztów
komparatywnych). Istnieje wiele powodów, dla których koszty względne, czyli in-
aczej – koszty komparatywne, są różne w poszczególnych krajach. Niezależnie od
różnic w absolutnych kosztach wytwarzania między krajami (korzyści absolutnych)
istnieje pewien poziom kursu walutowego pozwalający każdemu krajowi
produkować przynajmniej jedno dobro taniej niż inne kraje, przy założeniu iż ceny
wszystkich dóbr są wyrażone w tej samej walucie. Jeśli kurs walutowy znajduje się
na poziomie równowagi, każdy kraj może eksportować co najmniej jedno dobro,
wpływy ze sprzedaży którego pokrywają wydatki na import tego kraju.
-
35
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
więcej podobnych podstron