26 marca 2014, Linert
Temat 3 : Specjalizacja ośrodków i wydawców
3.1 Przed 1918 rokiem
P
rzed 1918 rokiem najpełniejsza, najbardziej zróżnicowana była oferta dużych ośrodków
edytorskich. Działający w nich wydawcy (szczególnie ci najwięksi) starali się kierować swój dorobek
do odbiorców we wszystkich zaborach ( w całym kraju). Specyficzne potrzeby czytelników
miejscowych, określone możliwości środowisk autorskich, a także odmiennie na każdym terenie
warunki cenzuralne powodowały, że zarówno w końcu XIX w., jak i przed I wojną światową każde z
centrów miało nieco inny profil produkcji. (produkcja była ukierunkowana na określone dziedziny
życia społeczno-naukowego, kulturalnego lub artystycznego).
a) dorobek
Warszawy
wyróżniał się stosunkowo wysokim udziałem prac z zakresu nauk
stosowanych : medycyny, technologii, przemysłu, handlu i rolnictwa; a także książek dla dzieci i
literatury sensacyjnej, przeznaczonej na użytek nowej publiczności wielkomiejskiej.
b) w
Poznaniu
drukowano przede wszystkim książki religijne i popularne opracowania
historyczne;
c) We
Lwowie
ukazywała się literatura piękna z obiegu wysokiego, historia literatury i
podręczniki.
d)
Kraków
wyróżniały profesjonalne prace historyczne i publicystyczne
Ponadto w okresie zaborów popularne edycje literatury pięknej i opracowań literackich dominowały
w dorobku Złoczowa na Ukrainie w województwie Lwowskim. Tam w 1880 roku Wilhelm Zukerkandel
(1815 – 1924) przy działającej księgarni uruchomił
drukarnię
, zaopatrzoną z czasem w nowoczesne
maszyny i
zakład introligatorski
Dostrzegając brak zamiłowania naszego społeczeństwa do czytania
za główną jego wadę, postanowił zaradzić temu przez rozwój czytelnictwa, wydając na wstępie
przede wszystkim
literaturę dla dzieci i młodzieży
. W ten sposób wyeliminował z rynku na terenie
Galicji dotychczasowe tłumaczenia z niemieckiego. Od 1891 roku zwiększył profil i zakres swojego
wydawnictwa o tzw. „Bibliotekę Powszechną”, w ramach której wydawał najcenniejsze utwory
polskich i obcych autorów. Łącznie ukazało się
1229
pozycji Biblioteki. Pod koniec wieku wydawał
jeszcze Bibliotekę Klasyków Greckich i Rzymskich (400 zeszytów). Łączny plon wydawniczy
Zukerkandla wynosił 2000 pozycji bibliograficznych.
P
odobnie działo się w Brodach. Tam także księgarz i nakładca Feliks West (1846 – 1945)
wydawał w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku przede wszystkim literaturę piękną, specjalizując się w
tekstach literackich dla młodzieży szkolnej. Literaturę tą publikowano także w Gródku Jagiellońskim
oraz w mniejszych ilościach w Stanisławowie, Wieliczce i Tarnopolu. Wydawcy prowincjonalni
zorientowali się, ze na czytelnictwie można zarobić, więc i oni zajęli się drukowaniem książek.
W
ydawcy prowincjonalni specjalizowali się jednak przede wszystkim w książkach i
broszurach religijnych oraz drukach (zarówno typu jarmarcznego jak i oświatowego), przeznaczonych
dla odbiorcy ludowego. Przykładem tego była działalność wydawnicza Karola Miarki w Mikołowie,
F. Foltyna w Wadowicach, E. Feizingera w Cieszynie, W. Fiałka w Chełmie, I. Danielewskiego w
Toruniu i wielu innych. Na większą skalę produkcję książek popularnonaukowych i literatury pięknej o
wyraźnej tendencji dydaktycznej oraz adaptację tekstów z obiegu wysokiego podejmowali też
wydawcy z większych ośrodków, m.in. Mieczysław Antoni Leitgeber z Poznania i Gabriel
Centnerszwer ( u niego w 1903 roku udziałowcem został Jakub Mortkowicz – zasłużony wydawca
między innymi skamandrytów) z Warszawy, Konrad Prószyński (Warszawa) oraz Kasper Wojnar
(Kraków)
3.2 Wydawnictwa towarzystw oświatowych
W
ażną rolę w tym zakresie odegrały również firmujące wydawnictwa Warszawskiego Koła
Oświaty Ludowej „Księgarnia Tanich Wydawnictw”, M.A. Wizbeka; następnie firmująca publikacje
Kobiecego Koła Oświaty Ludowej „Księgarnia Polska” J. Sikorskiej (Warszawa); „Wydawnictwo
Ludowe Z. Nagrodzkiego (Wilno); Wydawnictwo im. Ks. F. Bażyńskiego („Poznań” ) i inni.
S
zczególne znaczenie miały inicjatywy towarzystw oświatowych powstających od lat 80. W
Galicji (Macierz Polska, Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Towarzystwo
Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza i in.
3.3. Lata międzywojenne
a) Oświatowe wydawnictwa „dla ludu” (często związane z kościołem) działały również
w latach międzywojennych, ale już w mniejszym zakresie (Śląsk Cieszyński, Poznańskie).
Funkcjonował nadal obieg jarmarczno-odpustowy (m.in.: Wydawnictwo Pieśni Odpustowych
K. Kwiczali w Tarnowie; Biblioteczka Pieśni Odpustowych pod red. J. Prusa w Przemyślu, T.
Nagłowski i S-ka; Zakład Katolicki Wydawnictw i Drukarni w Częstochowie).
b) Już pod koniec XIX wieku ale głównie przed I wojną światową i w okresie II
Rzeczpospolitej pojawił się nowy typ wyspecjalizowanych wydawców: producenci
zeszytowych romansów, powieści i opowiadań kryminalnych oraz sensacyjnych,
przeznaczonych dla czytelników wielkomiejskich. Firmy te funkcjonowały na ogół w dużych
ośrodkach (przede wszystkim w Warszawie ), ale jakby niezależnie, obok tradycyjnych
profesjonalnych przedsiębiorstw wydawniczych. Asortyment wspomnianego typu
produkował J. Breslauer w Warszawie, zresztą obok senników i „powieści ludowych”.
c) Wydawcy zeszytowi. W latach 1907 – 1939 historia ruchu wydawniczego
odnotowuje bisko 60 wydawców serii zeszytowych : największymi byli R. Reinerman, R.
Lubicz, Wyd. „Romi” w Warszawie, „Republika” w Łodzi; Wydawnictwo Powieści
Popularnych „Sensacja” w Krakowie oraz „Dobra Powieść”, „Świt” i „Aurora” z Warszawy.
d) Odmienność największych ośrodków wydawniczych utrzymywała się także w
okresie międzywojennym. Warszawa monopolizowała produkcję z zakresu sportu i turystyki,
wojskowości, techniki i przemysłu, ekonomii i nauk społecznych, a także literatury pięknej.
Znacznie zaś mniejszą rolę odgrywała w wypadku książek religijnych, historycznych,
encyklopedii i słowników oraz prac z zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych. Małe
ośrodki, jeśli podejmowały rywalizację z innymi, większymi to na ogół tylko w jednej
określonej dziedzinie piśmiennictwa, zapewniającej szeroki zbyt.
e) W odróżnieniu od wszystkich wyżej wymienionych edytorów duże firmy zawodowe
prezentowały (jako całość) ofertę wielodziedzinową i różnotematyczną, odmienną przy tym
od ofert ogółu wydawnictw nieprofesjonalnych. Przykładowo w 1935 roku przedsiębiorstwa
pierwszego typy a więc wydawców profesjonalnych, opublikowały około 80 % tytułów i
egzemplarzy literatury pięknej (w tym równie pozycje dla dzieci i młodzieży); ponadto
opublikowały blisko połowę tytułów podręczników (prawie 90 % nakładu) ale tylko około
10% książek naukowych oraz nieco ponad trzecią część druków popularnonaukowych. W
dorobku tytułowych firm prywatnych dominowały więc teksty literackie. Stanowiły prawie
połowę wytwarzanego asortymentu. Natomiast w nakładach firm prywatnych dominowały
podręczniki szkolne. Z kolei u wydawców nieprofesjonalnych dominowały książki naukowe –
60 % oferty tytułowej i opracowania popularnonaukowe – 60 % wyprodukowanych
egzemplarzy.
f) poszczególne wydawnictwa niezawodowe miały profil wyraźnie określony. Ich
działalność związana była ze statutowymi celami macierzystego stowarzyszenia, urzędu lub
organizacji. Natomiast wydawnictwa zawodowe (profesjonalne) miały charakter uniwersalny
(mogły drukować książki z każdej dziedziny), przy czym część z nich starała się specjalizować
w jednym lub kilki działach produkcji : religii, książki naukowej, podręczników.
g) W okresie zaborów i II Rzeczpospolitej przeważały firmy profesjonalne o
zróżnicowanym asortymencie choć zawsze z większym lub mniejszym udziałem tekstów
literackich dla dorosłych (np. „Gebethnera i Wolffa”, „S, Orgelbranda”, „F.J. Granowskiego”,
„J. Fiszera”, „T. Paprockiego”, „B. Połonieckiego” i inni). Z grona firm profesjonalnych
literaturę dla dzieci ukazywała się nakładem m.in. „”M. Arct” oraz „F. Hoesick”
1921
rok – do życia powołano przez nauczycieli bibliotekarzy, publicystów, plastyków
„
Nasza Księgarnia
”.
3.4 Po 1945 roku
Z
decydowane rozdzielenie obszarów działalności poszczególnych przedsiębiorstw
zawodowych nastąpiło po 1950 roku i było skutkiem decyzji administracyjnych. W dużej
mierze rozgraniczono wówczas inicjatywy edytorskie z zakresu literatury pięknej dla
dorosłych, dzieci i młodzieży, podręczników szkolnych, religii oraz prac naukowych,
popularnonaukowych i fachowych z różnych dziedzin wiedzy. Choć dążenia części
wydawnictw do rozszerzenia narzuconego im repertuaru spowodowały iż sytuacja w końcu
lat 80 była mniej klarowna niż na początku lat 50. ; większość oficyn zachowała wyraźny
profil.
Wydawcy literatury dla dzieci i młodzieży
G
łównym wydawcą literatury dla dzieci i młodzieży pozostała „Nasza Księgarnia”. W
l. 1955-1986 wyprodukowała ona 51,6 % tytułów, podczas gdy KAW (Krajowa Agencja
Wydawnicza) łącznie z „Ruchem” opublikowali ponad 16 % wszystkich tytułów. „Czytelnik” –
4,3 %; WSiP – 4,0 %; „Śląsk” – 2,7 %
Specjalizacja ośrodków i wydawców literatury dla dorosłych (Warszawa)
Jeśli chodzi o literaturę dla dorosłych, to w tym samym czasie największy udział w ofercie miały:
Czytelnik – 18,2 % tytułów
PIW – 17,7 %
Wydawnictwo Literackie ( powołane do życia w 1953) – 9,2 %
Iskry - 7,5 %
Wyd. MON(Ministerstwo Obrony Narodowej) – 6,7 %
Pax – 5,2 %
Z grona najwyżej ocenić należy uniwersalny dorobek „Czytelnika”, a to za sprawą m.in. serii:
Nike,
Głowy Wawelskie,
Z Faunem,
Z Delfinem,
Poeci Polscy,
Biblioteka XX-lecia,
Biblioteka Satyry,
Z kotem,
Z Jamnikiem.
b) Następne na liście jest PIW z jego seriami :
Biblioteka Arcydzieł. Najsławniejsze Powieści Świata.
Powieści XX wieku
Biblioteka Powieści i Prozy
Biblioteka Poetów
Seria Kieszonkowa
Współczesna Proza Światowa
Biblioteka Klasyków
Klub Interesującej Książki
Kraków
c) Trzecie z kolei miejsce zajmowało krakowskie Wydawnictwo Literackie które
wydało wiele tekstów z przełomu XIX i XX wieku oraz dwudziestolecia międzywojennego, a
także literatury współczesnej. W jego dorobku były m.in. takie serie jak:
Seria Poezji Współczesnej
Seria Debiutów
Polskie Opowiadania Współczesne.
Z zakresu inicjatyw przekładowych wychodziły:
Proza Iberoamerykańska;
Literatura Iberyjska;
Seria Dawnej Literatury Angielskiej;
Seria Humanum Est
Na latach 60 przypada boom – niezwykły rozwój literatury iberoamerykańskiej.
Uwaga
! Te trzy wydawnictwa były przy tym głównymi edytorami takich serii jak:
Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej
Biblioteka Literatury XXX-Lecia
Kolekcja Polskiej Literatury Współczesnej czy
Biblioteka lektur Szkolnych.
Tuż obok nich trzeba postawić Ossolineum (przede wszystkich obie serie Biblioteki
Narodowej – polską i powszechną…
Wydawnictwa regionalne
D
rugą grupę wydawnictw stanowiły oficyny regionalne specjalizujące się w
publikowaniu dorobku autorów związanych z danym terenem, a także poszczególnych
literatur narodowych. (pojawiły się na fali popaździernikowych przemian)
a) Wyd. Łódzkie (literatura narodów Jugosławii – „Biblioteka Jugosłowiańska”, ale
także literatura rosyjska, białoruska, litewska)
b) Wyd. Poznańskie wyróżniała „Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich” oraz „Kolekcja
Literatury NRD”
c) Katowickie Wyd. „Śląsk” wydawało „Bibliotekę Pisarzy Czeskich i Słowackich”
d) Wyd. Lubelskie (literaturę ukraińską)
e) Pojezierze (literaturę litewską)
N
ależące do tej samej kategorii Wydawnictwo Morskie skupiało się na literaturze
marynistycznej wydają m.in. serie: „Opowieści Morskie”; „Światowa Proza Morska”;
„Światowa Poezja Morska”, „Z Fregatą”.
Trzecią grupę tworzyły instytucje znane przede wszystkim z edycji tekstów obiegu
popularnego:
a) Wyd. MON (Żółty tygrys, Biblioteka Powieści Sensacyjnych – Labirynt, Sensacje XX
wieku, ale także powieści historyczne, w serii : Biblioteka Bellony)
b) Wyd. Iskry wydawało takie serie jak: Fantastyka – Przygoda ; Łowcy Sensacji ; Klub
Srebrnego Klucza; Powieść co Miesiąc
c) z kolei KAW wydawała : „Zdarzenia – Sensacje – Zagadki” Seria Sensacyjno –
Kryminalna
d) I wreszcie Wyd. „Sport i Turystyka” specjalizowało się w komiksach: Podziemny
Front; Kapitan Klos; Kapitan Żbik i inni.
Swoisty profil miał „Pax”. Wydawał on utwory autorów polskich i obcych
reprezentujących światopogląd katolicki. Wydawał teksty historyczne, dotyczące II Wojny
Światowej, obyczajowe.
Z kolei Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza (LSW) wydawała literaturę chłopską, otwory
o tematyce wiejskiej, popularne powieści historyczne z dziejów Polski, a obok tego
ukazywała się : Biblioteka Poetów oraz Biblioteka Teatrów Amatorskich.
Oryginalny charakter zachowało Wydawnictwa Radia i Telewizji, wydając scenariusze
i adaptacje słuchowisk radiowych i widowisk telewizyjnych : Teatr Wyobraźni, Seria z
Koniczynką.
I wreszcie wyd. „Książka i Wiedza” (KiW). Jej najbardziej znaną inicjatywą była
niewątpliwie seria Koliber.