Wyklad IV
KRAJE PÓZNEGO UPRZEMYSLOWIENIA (1850-1914)
Uwagi ogólne
•
Analizujac przebieg industrializacji w poszczególnych krajach, mozna (warto)
porównywac go z „klasycznym” wzorcem angielskim. Jego wazne cechy: wynalazki
dokonywane przez praktyków, najpierw przemysl lekki, potem ciezki, duza rola wegla
jako podstawowego surowca energetycznego, niezbyt wielka skala zakladów
wytwórczych i przedsiebiorstw, finansowanie inwestycji dzieki wczesniej
nagromadzonym w tym relatywnie bogatym spolecze nstwie srodkom (marksowska
„akumulacja pierwotna”), wolny handel i ogólnie liberalna polityka gospodarcza, dobrze
wyksztalcona infrastruktura prawna (prawa wlasnosci) i klimat gospodarowania (etyka
przedsiebiorczosci, uksztaltowana dzieki dlugim tradycjom kupieckim). Przodujac w
uprzemyslowieniu, Anglia korzystac mogla nie tylko z rynku wlasnego i kolonii, ale i—w
pewnym sensie—rynku reszty swiata, o tyle, o ile otwarty byl dla towarów angie lskich.
Panstwo brytyjskie staralo sie ten dostep ulatwic, popierajac idee wolnego handlu i
narzucajac—tam, gdzie to bylo mozliwe—korzystne dla kupców brytyjskich traktaty
handlowe (przykladem wojny opiumowe).
•
Kraje póznego uprzemyslowienia znajdowaly sie w niekorzystnej sytuacji o tyle, ze
musialy sprostac konkurencji krajów juz rozwinietych. Mogly nie wystepowac te warunki
czy zasoby, które Anglii ulatwily start. W wielu krajach nie bylo np. wczesniej
wyksztalconych tradycji przedsiebiorczosci, nagromadzonych kapitalów, korzystnych
rozwiazan prawnych, zasobów wegla czy innych surowców. Panstwo moglo byc
niechetne rozwojowi przemyslu, lub tez przeceniac swe mozliwosci jego popierania. Z
drugiej strony kraje póznego startu korzystac mogly z wczesniej opracowanych
technologii i doswiadczen. Sukcesy polegaly w tej sytuacji na umiejetnosci zastapienia
brakujacych warunków wstepnych, znalezienia zastosowania dla zasobów, jakim dane
spoleczenstwo dysponowalo, i znalezienia dla siebie nisz w ksztaltujacym sie swiatowym
podziale pracy. (Blyskotliwa, klasyczna analiza porównawcza industrializacji w Europie
XIX w.: Alexander Gerschenkron, Economic Backwardness in Historical Perspective).
•
Historia industrializacji nastrecza trudnosci zwiazane z pomiarem tego zjawiska. Dane
statystyczne—zwlaszcza dla wczesnych okresów—sa niekompletne, malo dokladne i
niepewne. Problem jest takze sporny od strony teoretycznej. W.W. Rostow wprowadzil
pojecie „startu do samoczynnego wzrostu” (take-off into self-sustained growth),
gospodarka „startuje” gdy jest na tyle rozwinieta (uprzemyslowiona i wewnetrzne
zróznicowana), ze rozwój jednych galezi napedza inne. A. Gerschenkron poslugiwal sie
pojeciem great spurt, majac na mysli punkt przegiecia krzywej produkcji przemyslowej z
plaskiej na stroma. W swoich studiach statystyczno-porównawczych starali sie wyznaczyc
te momenty dla poszczególnych krajów. Simon Kuznets byl pionierem statystycznych
badan nad poczatkami nowoczesnego (przemyslowego) wzrostu gospodarczego.
•
Ponizej kilka przykladów procesu industrializacji. Warto zwrócic uwage na róznice
miedzy malymi i duzymi krajami. Te pierwsze, sila rzeczy, bardziej musialy brac pod
uwage handel miedzynarodowy i rynek zewnetrzny. Warto tez zwrócic uwage na
„strategie” bardziej liberalne i bardziej etatystyczne. Wreszcie, nie nalezy tracic z pola
widzenia relacji miedzy rozwojem gospodarczym a przemianami sytuacji spolecznej i
politycznej.
2
Male kraje Europy Zachodniej
•
Nie wszystkie z nich mogly uprzemyslawiac sie w sposób typowy dla XIX w.—w oparciu
o zasoby wegla.
•
Szwajcaria. Biedny kraj, który na poczatku XX w. uzyskal jeden z najwyzszych
poziomów zycia w Europie. Znakomite wykorzystanie ograniczonych zasobów,
zwlaszcza kwalifikacji, w produkcji wyrobów wysoko przetworzonych. Elementy
uprzemyslowienia widoczne juz wczesniej, ale glównie w postaci chalupnictwa
(protoindustrializacja). Niekorzystne warunki: góry, kraj zdecentralizowany (cla, moneta,
prawa, miary). Brak bogactw naturalnych. Brak ziemi, rekodzielo laczone z
gospodarstwem domowym i mleczarstwem, duza rolna handlu. Ale: wysokie
wyksztalcenie, sila spadku wód. Uprzemyslowienie laczylo zaawansowana technike z
rozwojem galezi b. pracochlonnych. Wyroby o wysokiej wartosci dodanej—zegarki,
wyspecjalizowane maszyny, tekstylia (b. dlugo recznie tkane, takze hafciarstwo), które
dominowaly w eksporcie przez caly wiek XIX, slodycze, wyroby spozywcze (czekolada,
odzywki dla dzieci). Wysoko kwalifikowana sila robocza. Szwajcarski Instytut Techniki
1851. Nie majac wegla, Szwajcaria nie rozwijala hutnictwa, lecz przemysly przetwórcze.
W 1914 na pierwszym miejscu w eksporcie byly maszyny, potem zywnosc i napoje,
zegarki. Sila wody—specjalizacja w produkcji kól wodnych, turbin, trybów itp. Przemysl
maszyn elektrycznych. Przemysl chemiczny—wysoko wyspecjalizowany, zwlaszcza
farmaceutyki. Od lat siedemdziesiatych duza rola uslug turystycznyc h i finansowych.
•
Skandynawia. Uprzemyslowione bez wegla i przemyslu ciezkiego. Od 50-tych do 90-tych
niezle tempo wzrostu, w Szwecji boom w latach 70-tych, zahamowanie w 80-tych,
przyspieszenie w 90-tych. Dochód per capita dorównal najbardziej rozwinietym krajom
europejskim. Finansowanie—import kapitalu w Skandynawii (Holandia eksportuje).
Niewielkie kraje o niezbyt licznej ludnosci, za to bardzo dobrze wyposazone w kapital
ludzki. W zwiazku z tym latwo sie przystosowywaly do zmiennych warunków. Nie mialy
wegla. Wielka rola energii elektrycznej. Szwecja miala bogate zloza rudy, Norwegia—
eksport drewna, potem przemysl stoczniowy. Dostep do morza i latwosc transportu.
Dobre warunki polityczne, stopniowa demokratyzacja. Pomoc panstwa dla kolei. Reformy
rolne (Dania i Szwecja). Liberalna polityka handlowa. Zródla sukcesu—umiejetnosc
znajdowania nisz w podziale pracy. Wysoki udzial eksportu w dochodzie narodowym.
Duza rola uslug. Wzorzec uprzemyslowienia—najpierw eksport surowców (drewno,
pulpa, ze Szwecji ruda, potem stal), a potem coraz bardziej pólproduktów i wyrobów
gotowych (a takze urzadzen do produkcji tych artykulów—vide papiernictwo w
Finlandii). Maszyny elektryczne. Przemysl elektrotechniczny.
Austro-Wegry
•
Zróznicowanie regionów. Czechy, Morawy, Austria—bardzo rozwiniete. Nowoczesny
rozwój od II polowy XVIII w. Kiepskie warunki transportu, skape zasoby (wegla). Rejony
protoind ustrializacji. Wzrost gospodarczy bez dramatycznych skoków. Reformy Józefa II,
zniesienie poddanstwa 1848. Niski poziom oswiaty, zwlaszcza we wschodnich czesciach.
Polityka protekcyjna przez caly wiek XIX. Mala rola handlu zagranicznego. Wegry—
zboze, maka, przemysl mlynarski, produkcja spozywcza. Czechy, austriacka czesc slaska
bardziej rozwiniete, takze przemysl hutniczy, którego w ogóle stosunkowo malo w
monarchii austro-wegierskiej. W drugiej polowie XIX AW zostawaly coraz bardziej w
tyle za Niemcami. Zacofana czesc wschodnia wyprzedzala jednak reszte Europy
Wschodniej. W AW, podobnie jak w Rzeszy, duza rola banków inwestycyjnych.
3
•
Imperium a rozwój gospodarczy. Rola i charakter Wiednia (por Schorske, Fin de siècle
Vienna), rozwój Budapesztu.
Rosja
•
Zacofana gospodarczo i przemyslowo w stosunku do reszty Europy. Paradoks—5-ty kraj
przemyslowy w 1913, a jednoczesnie—biedny kraj rolniczy. (Hercen: Rosja krajem
dualnym).
•
Co pewien czas, modernizacyjne wysilki panstwa, w tym takze uprzemyslowienie (Piotr I,
Sergei de Witte, Stalin). W pierwszej polowie XIX w. przemysl slabo rozwiniety. 1861
zniesienie poddanstwa. Polityka liberalna w handlu do lat 80-tych, panstwo niechetne
uprzemyslowieniu w obawie przed ruchami spolecznymi. Przemysl tekstylny w okregu
moskiewskim. Najbardziej rozwiniety region—Królestwo Polskie (Lódz, Zaglebie
Dabrowskie). Narastanie przekonania o militarnym zacofaniu Rosji (przegrana wojna
krymska). Zmiana polityki gospodarczej za czasów min. skarbu de Witte (80-te).
Aktywna interwencja panstwa, protekcja celna, subwencje. Budowa kolei. (Kolej
transsyberyjska: obce kapitaly, zagraniczni przedsiebiorcy, ale impuls dla innych galezi
przemyslu). Znacznie kolei dla rozwoju przemyslu, ale i rolnictwa. Pozyczki zagraniczne
(Francja, przeciw Niemcom). Polityka budzetowa Wittego, podatki, eksploatacja chlopów.
Rozwój przemyslu ciezkiego (zaglebie Donieckie, Krzyworoskie), maszynowego
(Petersburg), naftowego (Baku). Rosja 5-ta potega przemyslowa w 1913 r.
•
Interpretacja Gershcnkrona: Rosja miala niewystarczajace „warunki wstepne”: brakowalo
sily roboczej (obszczina), przedsiebiorczosci i kapitalów. „Substytuty”—wieksze
znaczenie skali, (kapitalochlonnego) przemyslu ciezkiego, panstwa jako substytutu
prywatnej akumulacji kapitalów i slabych banków.
•
Polityka wobec chlopów—zniesienie poddanstwa, ale wysokie podatki i oplaty za
zniesienie swiadczen, obszczina. Polityczne przyczyny wzmocnienia obszcziny. Woja z
Japonia 1904-5. Rewolucja 1905, zniesienie obszcziny, wzrost znaczenia chlopskich
przedsiebiorców.
•
Ustrój polityczny i ruchy spoleczne. Samodzierzawie. Ziemstwa. Duma. Marksisci.
Narodnicy. Socjalistyczni Rewolucjonisci. Kadeci.
Japonia
•
Niezwykle szybki rozwój przemyslu w kraju o nieeuropejskich tradycjach bez surowców.
Skok produkcji przemyslowej—lata osiemdziesiate.
•
Japonia jest skrajnym przykladem modernizacji nasladowczej—niezwykle skutecznego,
swiadomego przeniesienia instytucjonalnych wzorców zachodnich, przy zachowaniu
kulturowej tozsamosci.
•
Japonia do 17 w.—rodzaj feudalizmu. Cesarz, daimio, samuraje. Wojny wewnetrzne.
Penetracja Zachodu (Portugalczycy, Holendrzy, Francuzi) w XVI i XVII w. Tokugawa,
Szogunat, pokój wewnetrzny, zamkniecie Japonii.
•
1853-4 komodor Perry i otwarcie Japonii, nierówne traktaty. Restauracja Meiji, epoka
Meiji 1868-1912. Reformy.
•
Realizowali te reformy mlodzi samuraje.
4
•
Likwidacja systemu stanowego. Samuraje utracili pozycje dziedzicznej biurokracji.
•
Administracja zorganizowana zostala na wzór francuski, armia—pruski, marynarka—
brytyjski.
•
Byla to odgórna modernizacja nasladowcza. W kazdej dziedzinie wybierano kraj, w
którym dana dziedzina najlepiej byla rozwinieta i zorganizowala. Wysylano tam
studentów. Zapraszano ekspertów zagranicznych..
•
Bardzo duzy nacisk na oswiate
•
Finanse. Podatek gruntowy 1873. Ujednolicenie systemu pienieznego (jen). System
bankowy na wzór amerykanski, potem belgijski.
•
Poparcie rozwoju przemyslu.
•
Rzad zaangazowal sie w rozbudowe przemyslu zbrojeniowego, rozwijal górnictwo i
zakladal pilotazowe przedsiebiorstwa w wielu dziedzinach.
•
Przedsiebiorstwa zakladane przez rzad. Sprzedaz zakladów w rece prywatne. Najszybszy
rozwój przemyslu bawelnianego, potem przemysl ciezki. I wojna przyniosla wielkie
korzysci.
•
Program modernizacyjny spowodowal napiecia w finansach panstwa i inflacje w koncu lat
70-tych. To m.in. bylo powodem sprzedazy zakladów rzadowych w rece prywatne.
•
Rozwój gospodarczy pociagnal za soba skutki polityczne—japonski imperializm.
Ekspansjonizm w kierunku kontynentu—najpierw Korea, potem Mandzuria i Chiny.
•
Jak wyjasnic sukces? System instytucjonalny byl zaawansowany przed epoka Meiji,
japonskie spoleczenstwo kulturalnie jednorodne, reformy legitymizowano nie przez
odniesienia do zachodnich idealów demokracji, lecz przez odwolanie do wlasnej tradycji,
a przede wszystkim do autorytetu rzadów cesarskich, wlasciwy klasie samurajów kodeks
honoru i wstydu przeniesiony zostal do nowoczesnej gospodarki.