

Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

M

ATERIAŁ

7:

B

ADANIE ROZWOJU

1.

D

IAGNOZA ROZWOJU

C

EL ANALIZY PSYCHOLOGICZNEJ

Do czego badacz chce dojść w wyniku postępowania diagnostycznego? Czy jego celem jest
zdobycie wiedzy o obserwowanym zjawisku, a więc opisanie tego co ma rzeczywiście miej-
sce, czy zrozumienie mechanizmu zachodzących zmian, a więc ich wyjaśnienie?

L. S. Wygotski (1971, s. 77) formułując kryteria poprawności analizy rozwoju wyższych

form zachowania obok takich postulatów jak to, że powinna ona dotyczyć procesów, a nie
rzeczy - ma ujawniać rzeczywiste stosunki i związki przyczynowo - skutkowe, do których
dochodzi w analizowanym procesie, że powinna realizować zadania wyjaśniające, a nie
opisowe, pisze, że analiza ta powinna być przede wszystkim analizą genetyczną. Oznacza
to, że ma ona odtwarzać wszystkie procesy rozwoju analizowanego zjawiska a więc odkrywać
wszystkie jego formy. Ten postulat zmusza do poszukiwania w badaniu zjawisk psycholo-
gicznych ich wcześniejszych rozwojowo postaci.

O

PIS I WYJAŚNIANIE ZMIANY ROZWOJOWEJ A PRZYJMOWANY MODEL TEORETYCZNY

Przyjmowany model rozwoju jest efektem ideacji

1

, stanowi więc z jednej strony podstawę

projektu badawczego działania, z drugiej sam jest w tym działaniu weryfikowany. Jeżeli mo-
del i działanie nie pozostają ze sobą w opisanej powyżej relacji dochodzi albo do: (1) działań
spontanicznych, bez podstaw teoretycznych, albo do (2) efektu samospełniającego się pro-
roctwa to znaczy potwierdzania własnych założeń.

P

ROJEKTOWANIE POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO

Metoda badania naukowego, to system reguł zgodnie z którymi dokonuje się planowania i
prowadzenia badania, zbierania i interpretowania danych, oceny rezultatów.
W badaniach, realizowanych w ramach psychologii rozwoju człowieka do wymogów wyni-
kających z przyjęcia perspektywy rozwojowej dokładają się wymagania wynikające ze specy-
fiki wieku osób badanych. Na ograniczenia w zakresie stosowania poszczególnych metod
badania psychologicznego w wypadku badania małych dzieci wskazuje wiele podręczników
metod badania ich rozwoju (np. Mussen, 1970; Zazzo, 1974). Tego typu badania wymagają
często opracowywania bardzo wymyślnego postępowania łączącego wiele metod w ramach
jednolitej procedury.

P

ROBLEM BADAWCZY

.

Pierwszym zadaniem badacza jest sprecyzowanie nurtującego go problemu

(problemów) dla rozwiązania którego będzie projektował postępowanie badawcze.

N

ARZĘDZIA

.

Drugim zadaniem jest dobór, czy konstrukcja teorii dotyczącej obszaru w którym

został zauważony problem. Teoria stanowi w badaniu (1) narzędzie interpretacji uzyskanych
w jego wyniku danych, poprzez to, że stanowi system twierdzeń dotyczących określonego
obszaru, powiązanych z rzeczywistością poprzez odniesienia do przejawiających się w niej
zjawisk, (2) źródło hipotez badawczych wymagających naukowej weryfikacji.

S

TRATEGIE POSTĘPOWANIA BADAWCZEGO

.

Trzeci krok to opracowanie strategii badania. Wśród

badań realizowanych w ramach psychologii rozwoju człowieka można wyróżnić trzy grupy;
(1) badania opisowe, (2) badania korelacyjne, (3) badania eksperymentalne.

1

Ideacja - termin pochodzący od łacińskiego słowa ideatio oznacza tworzenie pojęć, wyobrażeń; grę wyobraźni.

B

ADANIA OPISOWE

najstarsza metoda, opiera się na

obserwacji, polega na opisie

zjawisk bez poszukiwania

związków między zjawiskami,

prowadzone sporadycznie

szczególnie, gdy badane zjawisko

jest nieznane.

B

ADANIA KORELACYJNE

polega na obserwacji zależności

zmiennych. W ich wyniku określa

się związki między zmiennymi

pod względem kierunku i siły.

B

ADANIA EKSPERYMENTALNE

najbardziej rozpowszechnione w

psychologii rozwoju człowieka.

Pozwalają określać związki

przyczynowo-skutkowe między

zmiennymi. Tu badacz manipuluje

zmienną (wprowadza czynnik wycofuje

go) niezależną obserwując jak zmienia

się zmienna zależna

.



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

B

ADANIE ŚLEDZĄCE PRZYSZŁOŚĆ

Prowadzi się rejestr informacji o badanym aż do momentu właściwego badania

B

ADANIA ŚLEDZĄCE PRZESZŁOŚĆ

Przeprowadza się badanie właściwe i szuka się informacji na temat badanego
zgromadzonych w różnej formie wcześniej

B

ADANIA PODŁUŻNE

Związane są z obserwacją wybranej grupy w określonym przedziale czasowym. Śledząc
zachowania tych samych jednostek w różnym wieku unika się zakłóceń wynikających w
oczywisty sposób z różnic między grupami pokoleniowymi. I te badania nie pozostają bez
wad. Przede wszystkim związane jest to z wykruszaniem się grupy badanych oraz inter-
pretacją wzoru zmienności; czy jest ona zdeterminowana przynależnością do grupy poko-
leniowej, czy jest odbiciem bardziej zasadniczych zmian dotyczących rozwoju człowieka
w ogóle.

B

ADANIA POPRZECZNE

(

PRZEKROJOWE

)

To badanie grup różnych ludzi w różnym wieku. Każda grupa i każda osoba w ramach
grupy wiekowej badana jest tylko raz i w ten sam sposób w celu identyfikacji charakteru
tego samego zjawiska np. pamięci. Stwierdzone różnice w poszczególnych grupach wie-
kowych stanowią podstawę wniosków na temat związanych z wiekiem zmian w ramach
badanego zjawiska.
Tego typu badania, choć dają szybkie efekty, często obarczone są błędami. Związek wieku
ze zmianami w ramach badanego zjawiska może okazywać się fałszywy ponieważ różnice
mogą być związane z poziomem wykształcenia, co jak wiadomo silnie związane jest z róż-
nicami pokoleniowymi (starsi mają słabsze wykształcenie). Badania tego typu również nie
prowadzą do rekonstrukcji procesu przekształceń, a jedynie do identyfikacji różnicy mię-
dzy grupami.

B

ADANIA SEKWENCYJNE

Dotyczą równoległej obserwacji co najmniej dwóch grup pokoleniowych na przestrzeni
określonego okresu czasu. W tym wypadku istnieje duża liczba możliwych kombinacji.
 Badania ukośne – to badanie kilku grup pokoleniowych w tym samym wieku ale w

różnym czasie.

 Badania czsowo-sekwencyjne – to prowadzenie co kilka lat badań przekrojowych.
 Badanie pokoleniowo-sekwencyjne – to studia podłużne nad co najmniej dwiema

grupami pokoleniowymi.

 Badania przekrojowo-selekcyjne – to badania obejmujące wiele grup wiekowych ma-

jące charakter podłużny.

B

ADANIA MIĘDZYKULTUROWE

Dotyczą np. badania wpływu wzorów kulturowych na dany aspekt funkcjonowania
psychicznego.
B

ADANIA PORÓWNAWCZE

Prowadzi się je, z różnych powodów (1) poszukując genetycznych źródeł zachowań
człowieka, (2) kiedy określonego typu badanie na ludziach byłoby nieetyczne.

2.

T

ECHNIKI ZBIERANIA DANYCH

Techniki obserwacyjne



Prowadzenie dzienniczków obserwacji – obserwacje biograficzne, opisy prowadzone
przez bliskie obserwowanym osoby pozostające z nim w ciągłym kontakcie,
obserwacje anegdotyczne lub usystematyzowane wg z góry ustalonych reguł.



Obserwacja fotograficzna – obserwacja ciągła i nieprzerwana w pewnym odcinku

czasu, dąży się do zanotowania możliwie wszystkiego (obserwacja mikrogenetyczna
zachowanie-sytuacja), na bieżąco często w specjalnie przygotowanych do tego celu
arkuszach (analiza informacji – jakościowa i ilościowa).



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady



Próbki czasowe – rozbija się obserwację na szereg części (próbek) rozrzuconych w
czasie wg. ustalonego klucza. Reprezentatywność próbek w stosunku badanego
zjawiska zapewnia się poprzez odpowiedni dobór ich liczby, trwania i rozkładu w
czasie.



Próbki zdarzeń – czeka się na określony typ zdarzenia (np. strach) i rejestruje się
zachowania jako funkcję sytuacji.



Bezpośrednia analiza jednostek zachowania się – podział zachowań na jednostki (np.
mycie, jedzenie) i rejestracja ich parametrów (np. moment pojawienia się, czas
trwania, przebieg).

Techniki eksperymentalne



Eksperymenty laboratoryjne – służy przeważnie badaniu elementarnych procesów

psychicznych, czy też wpływ elementarnych czynników (np. wytwarzanie odruchów
warunkowych). Dąży się do pełnej kontroli – standaryzacja badania, a przede
wszystkim eliminacji wpływu badacza (eksponują materiał maszyny, obiektywne
formy rejestracji i analizy uzyskanych danych).



Eksperymenty w warunkach naturalnych – naturalny kontekst, forma i treść badania w

konwencji codziennych form zaangażowania badanego.



Eksperymenty o cechach mieszanych – w warunkach laboratoryjnych ale bodźce

eksponowane są przez eksperymentatora (pytania, instrukcje, materiał) on też
rejestruje często przebieg badania – dodatnie i ujemne efekty żywego kontaktu
społecznego.

3.

E

TYCZNY ASPEKT BADAŃ NAD ROZWOJEM

Nie ma wątpliwości, że badania (zarówno naukowe jak i kliniczne) przynoszą korzyści. Jedne
dostarczają wiedzy naukowej, drugie wiedzy o pacjencie. Jeden i drugi rodzaj wiedzy mogą
stanowić łącznie stanowić podstawę efektywnego działania psychologa praktyka. Zawsze
jednak należy sobie zdawać sprawę że drzemie w nas pokusa posiadania władzy, czy to przez
niezdrowe rozwijanie tendencji do wiedzy, czy to uzyskania wpływu na przebieg zdarzeń.
Samoświadomość tego typu zagrożeń związanych z praktyką psychologiczną doprowadziła
do opracowania Zasad etycznych prowadzenia badań na ludziach opublikowanych w 1982 r.
przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, czy Standardów etycznych dla badań
prowadzonych z dziećmi opublikowanych w 1990r. przez Stowarzyszenie dla Badań nad
Rozwojem Dziecka. Dziecko ze względu na swoją nieświadomość dziejących się w związku z
nim rzeczy i ograniczone szanse obrony, podatność na oddziaływanie różnych czynników
musi stanowić przedmiot szczególnej ochrony. Weryfikacja procedury badania musi dotyczyć
ich etyczności, a więc czy w ich przebiegu nie dochodzi do naruszenia praw dziecka.
Najlepszym zabezpieczeniem przed świadomym, czy nieświadomym zastosowaniem nie-
etycznej procedury badania jest recenzowanie projektów.

Z

ASADA

1.

P

ROCEDURA NIE MOŻE SZKODZIĆ DZIECKU

.

Badanie nie może prowadzić do

wyrządzenia dziecku krzywdy fizycznej czy psychicznej. Ta zasada musi przyświecać
każdemu etapowi badania; od jego projektowania, przez fazę realizacji po opracowanie,
dzielenie się i korzystanie z jego wyników. Jeżeli procedura badania wywołuje w uzasadniony
sposób napięcia, frustracje, silne przeżycia badający zobowiązany jest do opracowania takiej
procedury pracy z dzieckiem w trakcie, czy po przeprowadzeniu badania, aby doprowadzić do
redukcji napięcia, zaspokojenia, „zamknięcia przeżycia”. Zgodnie z tą zasadą diagnosta z
jednej strony musi dążyć do minimalizacji drastyczności procedury badania, a kiedy nie da się
tego uniknąć zaprojektować tylko na tyle trudną sytuację z której będzie w stanie dziecko
wyprowadzić tak, aby dziecko nie miało ani bezpośrednio po badaniu, ani w jakimkolwiek
czasie po nim poczucia doświadczenia jakiejkolwiek krzywdy. Badający musi pamiętać, że
im bardziej badanie może wpływać na dziecko, tym bardziej jest zobowiązany do ochrony
jego interesów i swobód.



Błażej Smykowski (2010)

Psychologia rozwoju człowieka – wykłady

Z

ASADA

2.

Ś

WIADOMA ZGODA

.

Badający musi zrobić wszystko, aby umożliwić dziecku podjęcie w

jakiejś formie decyzji o uczestnictwie w badaniu. Musi stosownie do wieku dziecka
poinformować je o tym co się będzie z nim działo i odpowiedzieć na wszystkie nasuwające

się dziecku pytania. Jeżeli dziecko jest zbyt małe, aby w rozmowie przygotować je do

badania, musi stworzyć warunki, czy wykorzystać momenty w których dziecko nie będzie

przejawiało symptomów niechęci wejścia i pozostawania w sytuacji wytwarzanej badaniem.

W trakcie badania więc, szczególnie kiedy objęte nim jest małe dziecko, psycholog musi być

wrażliwy na wszelkie (werbalne i niewerbalne) przejawy braku jego zgody na to co jest z nim
robione i na tej podstawie podejmować decyzję o kontynuacji lub przerwaniu badania. W

pracy z dziećmi nie dochodzi do w pełni świadomych decyzji o uczestnictwie w badaniu. To

psycholog podejmuje więc decyzję o tym czy ma przyzwolenie dziecka na rozpoczęcie, czy
kontynuowanie badanie czy nie.

Z

ASADA

3.

Z

GODA RODZICÓW

.

W wypadku badania dzieci trzeba uzyskać zgodę (najlepiej na

piśmie) jego rodziców, czy jego prawnych opiekunów. Oznacza to, że muszą oni zostać
poinformowani o wszystkich aspektach badania od których może zależeć ich zgoda, lub jej
brak. Odmowa musi być uszanowana, a brak zgody na badanie nie może narazić rodziców
czy opiekunów na przykrości.

Z

ASADA

4.

Z

GODA INNYCH OSÓB

.

Jeżeli w badaniu dziecka uczestniczą inne osoby, kiedy np.

badane jest dziecko w sytuacji zabawy z rodzicem, czy uczenia się pod kierunkiem

nauczyciela itd., również one muszą wyrazić zgodę na uczestnictwo w badaniu. Oznacza to

jak powyżej poinformowanie o wszystkich aspektach badania, które mogą wpływać na chęć

udziału w nim.

Z

ASADA

5.

W

ZMOCNIENIE

.

Sposoby motywowania dziecka do uczestnictwa w badaniu muszą być

pozytywne i nie mogą zbytnio wykraczać poza te, jakie normalnie stosowane są w stosunku
do dziecka.

Z

ASADA

6.

W

PROWADZANIE W BŁĄD

.

Jeżeli badanie wymaga zatajenia przed badanym, jego

opiekunami, czy współuczestnikami niektórych informacji na jego temat, czy wręcz

wprowadzenia ich w błąd należy po badaniu zastosować środki prowadzące do zrozumienia
przyczyn zastosowania powyższego wybiegu.

Z

ASADA

7.

A

NONIMOWOŚĆ

.

Należy przestrzegać anonimowości uzyskanych informacji i nie

wykorzystywać ich w inny sposób niż ten, na który dostało się zezwolenie.

Z

ASADA

8.

W

ZAJEMNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ

.

Przed badaniem musi być określony zakres

odpowiedzialności wszystkich uczestniczących w jego przebiegu osób. Każda z nich, w

stopniu stosownym do swojego wieku, musi być świadoma konsekwencji niewywiązywania

się z powierzanych jej zadań.

Z

ASADA

9.

N

IEBEZPIECZEŃSTWA

.

Jeżeli badacz uzyska w toku badania informacje świadczące o

tym, że dziecku coś zagraża, musi przedyskutować to z rodzicami lub opiekunami oraz

specjalistami, aby mogli zastosować odpowiednią pomoc.

Z

ASADA

10.

N

IEPRZEWIDZIANE SKUTKI

.

Jeśli procedura badania wywołuje u badanego jakieś

nieprzewidziane skutki badacz musi natychmiast zastosować odpowiednie środki w celu ich

usunięcia i zmienić procedurę.

Z

ASADA

11.

P

OUFNOŚĆ

.

Dane osób uczestniczących w badaniach muszą pozostać anonimowe.

Nawet jeżeli przypadki, czy wyniki badań wykorzystywane są w innych celach niż praca z
klientem jego personalia i wszystkie informacje mogące umożliwić jego identyfikację muszą

pozostać w tajemnicy.

Z

ASADA

12.

I

NFORMOWANIE UCZESTNIKÓW

.

Badacz po zakończeniu badania musi wyjaśnić

wszystkie dotyczące go niejasności. Po opracowaniu wyników ma obowiązek poinformować
o nich uczestników w sposób adekwatny do ich wieku i w stopniu stosownym do wagi jaką

mogą uzyskane wyniki przedstawiać dla nich.

Z

ASADA

13.

O

MAWIANIE WYNIKÓW

.

Należy zachować szczególną ostrożność informując o

wynikach, dokonując ocen czy udzielając porad ponieważ rodzice i dzieci (czy inni

uczestnicy badania) mogą nadawać temu co mówi psycholog znaczenia niezgodne z

właściwym znaczeniem tego o czym jest mowa i niezgodne z rzeczywistymi intencjami

omawiającego wyniki.

Z

ASADA

14.

I

MPLIKACJE WYNIKÓW

.

Badacz musi być świadom społecznych i politycznych

implikacji swoich badań i ich znaczenia dla ludzi. Ta świadomość narzuca na niego

konieczność zachowania ostrożności w prezentowaniu wyników (informacja jako towar).