dietetyk 321[11] z4 01 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jolanta Graczek

Prowadzenie edukacji żywieniowej
321[11].Z4.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
prof. dr hab. Lidia Wądołowska
mgr inż. Magdalena Krystowska

opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Ewa Superczyńska

Konsultacja:
dr Justyna Bluszcz

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[11].Z4.01
„Prowadzenie edukacji żywieniowej”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu dietetyk.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Słowniczek wybranych pojęć pedagogicznych. Cele dydaktyczne

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zasady, metody oraz formy nauczania dorosłych i dzieci

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Środki i materiały dydaktyczne

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Rola dietetyka w zakresie profilaktyki chorób dietozależnych. Poradnictwo

indywidualne i edukacja zbiorowa pacjentów

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Lieratura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności

prowadzenia edukacji żywieniowej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinieneś już posiadać, abyś bez
problemów mógł przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,

−

cele kształcenia – wykaz tych umiejętności jakie będziesz kształtował pracując
z poradnikiem,

−

materiał nauczania–wiadomości teoretyczne, które są niezbędne, aby osiągnąć cele
kształcenia,

−

zestawy pytań po każdej partii materiału nauczania, które pozwolą Ci sprawdzić, czy
dobrze zrozumiałeś treści materiału nauczania,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci ukształtować umiejętności praktyczne, a równocześnie
zweryfikować wiadomości teoretyczne,

−

sprawdzian postępów, po każdej części materiału nauczania i ćwiczeniach – będziesz
mógł sprawdzić czy osiągnąłeś poszczególne cele,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań w postaci testu. Zaliczenie testu
potwierdzi opanowanie całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą – dzięki niej możesz poszerzyć wiadomości teoretyczne
dotyczące prowadzenia edukacji żywieniowej.
Niektóre treści musisz koniecznie poszerzyć korzystając z odpowiedniego źródła

informacji. Możesz skorzystać z zaproponowanego spisu literatury lub innego wskazanego
przez nauczyciela.

Trzy pierwsze rozdziały poradnika poświęcone są zagadnieniom metodycznym, które są

niezbędne, abyś w przyszłości mógł wywiązywać się z zadań dietetyka w zakresie
propagowania racjonalnego żywienia wśród pacjentów. Rozdział ostatni omawia rolę
dietetyka w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych zarówno wśród pacjentów
indywidualnych, z uwzględnieniem ich specyficznych potrzeb, jak również wśród różnych
grup ludności. Ćwiczenia przewidziane w ostatnim rozdziale pozwolą Ci na zdobycie
praktycznych umiejętności w zakresie doradztwa indywidualnego i zbiorowego.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

Wykonując ćwiczenia bezwzględnie przestrzegaj regulaminu pracowni i poleceń

nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[11].Z4

Poradnictwo żywieniowe

321[11].Z4.02

Prowadzenie

gabinetu dietetycznego

321[11].Z4.01

Prowadzenie edukacji żywieniowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określać rolę i zadania dietetyka w systemie ochrony zdrowia,

−

określać zasady etyki dietetyka,

−

stosować techniki skutecznego komunikowania się z pacjentem,

−

rozpoznawać potrzeby i oczekiwania pacjentów,

−

pokonywać bariery w procesie komunikowania się,

−

przeprowadzać konstruktywną dyskusję z zastosowaniem odpowiedniej do sytuacji
argumentacji,

−

przekonywać pacjenta i jego rodzinę do stosowania zalecanej diety oraz przestrzegania
zasad racjonalnego żywienia,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

charakteryzować żywność jako źródło składników pokarmowych,

–

określać rolę składników pokarmowych w organizmie człowieka,

–

określać wpływ składników nieodżywczych żywności (w tym szkodliwych) i używek na
organizm człowieka,

–

stosować zasady racjonalnego żywienia,

–

planować jadłospisy indywidualne i dla różnych grup ludności,

–

oceniać sposób żywienia i stan odżywienia jednostki i grupy osób,

–

określać zasady profilaktyki żywieniowej dla różnych grup ludności,

–

określać przyczyny i skutki otyłości i innych chorób cywilizacyjnych,

–

określać zalecane spożycie składników pokarmowych dla poszczególnej osoby lub grupy
osób,

–

identyfikować błędy żywieniowe pacjentów,

–

dostosowywać opracowany jadłospis do indywidualnych potrzeb pacjenta,

–

określać sposoby modyfikacji nieprawidłowych zwyczajów żywieniowych pacjentów,

–

posługiwać się programem komputerowym do planowania jadłospisów,

–

oceniać zaplanowane jadłospisy,

−

przeprowadzać wywiad żywieniowy z pacjentem,

−

planować dietę i jej modyfikację zgodnie ze zleceniem lekarza,

−

oceniać zmiany w stanie odżywienia pacjenta,

−

posługiwać się programem komputerowym do oceny sposobu żywienia,

−

wypełniać dokumentację żywieniową pacjentów,

−

określać zalecenia żywieniowe dla pacjenta po zakończeniu leczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłużyć się podstawowymi pojęciami stosowanymi w pedagogice,

–

scharakteryzować zasady oraz metody nauczania dorosłych i dzieci,

–

scharakteryzować formy prowadzenia zajęć,

–

określić cele szkolenia,

–

dobrać metody nauczania do założonych celów kształcenia,

–

scharakteryzować środki dydaktyczne,

–

przygotować scenariusz i materiały dydaktyczne do prowadzenia zajęć,

–

opracować materiały edukacyjne z zakresu racjonalnego odżywiania,

–

przeprowadzić szkolenie z zakresu racjonalnego żywienia dla określonej grupy osób,

−

przeprowadzić pokaz produktów spożywczych i potraw,

−

przeprowadzić wywiad żywieniowy,

−

przekonać pacjenta o konieczności i celowości stosowania diety zaleconej przez lekarza,

−

sporządzić dokumentację pacjenta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Słowniczek

wybranych

pojęć

pedagogicznych.

Cele

dydaktyczne

4.1.1. Materiał nauczania

Słownik wybranych pojęć pedagogicznych

Tabela 1. Słownik wybranych pojęć pedagogicznych [opracowanie własne na podstawie: 2, s. 7, 12, 13, 14, 19,

20, 23, 31, 41, 49, 66, 91, 125, 130, 136]

Pojęcie

Znaczenie

Andragogika –

pedagogika dorosłych.

Burza mózgów –

(brainstorming) – jedna z najbardziej rozpowszechnionych metod nauczania
z grupy metod dyskusyjnych.

Cel działania –

zamierzony, planowany, końcowy efekt, czyli rezultat podjętych działań.

Cele nauczania–

założone, oczekiwane wyniki procesu dydaktycznego, wyrażone przyrostem:
wiadomości, umiejętności i nawyków oraz zmian osobowości uczniów.

Ćwiczenie –

jedna z metod opanowywania umiejętności, polegająca na powtarzaniu jakiejś
czynności, jej fragmentu lub ciągu czynności w celu nabycia sprawności
w działaniach umysłowych lub motorycznych.

Diaskop –

rzutnik, projektor do wyświetlania przeźroczy.

Drzewo decyzyjne –

graficzny zapis analizy procesu decyzji.

Dydaktyka –

nauka o nauczaniu, wychowaniu i uczeniu się.

Ewaluacja –

zaplanowane i systematyczne działanie uwidaczniające, w jakim stopniu
zostały osiągnięte cele kształcenia, proces diagnostyczno – oceniający.

Informacja zwrotna –

informacja skierowana od uczących się do nauczycieli – jako odpowiedź na
oddziaływania dydaktyczne.

Jednostka dydaktyczna –

lekcja.

Metaplan –

tzw. metoda cichej dyskusji, uczestnicy zamiast zabierać głos tworzą
w grupach plakat, gdzie zapisują swoje przemyślenia.

Pedagogika –

nauka o wychowaniu.

Wyposażenie stanowiska pracy – przedmioty materialne umożliwiające usprawnienie procesu nauczania–

uczenia się.

Treści kształcenia –

zbiór pojęć, twierdzeń, teorii, ale także przedmiotów, koniecznych do
realizacji celów dydaktycznych.

Wiadomości –

ogół treści nauczania (informacji) utrwalonych w umyśle ludzkimi
przechowywanych w jego pamięci.

Cele nauczania

Klasyfikacja celów nauczania–uczenia się

Cele nauczania–uczenia się dzieli się na:

–

cele dydaktyczne: poznawcze i kształcące,

–

cele wychowawcze.

Poszczególne cele odpowiadają na następujące pytania:

–

Cele poznawcze – co uczeń powinien wiedzieć?

–

Cele kształcące – co uczeń powinien umieć?

–

Cele wychowawcze – jak uczeń powinien postępować?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cele ogólne

Jedną z najważniejszych czynności w procesie dydaktycznym jest określenie celu tego

procesu. Cel można rozumieć jako spodziewany efekt końcowy nauki. Uświadomienie sobie
celu pozwala na lepsze planowanie pracy. Zwykle efekt końcowy to tzw. cel ogólny. Można
go opisać jako – postawy, zachowania i umiejętności, które powinien posiadać uczący się po
zakończeniu nauki. Zrozumienie – czego chcemy nauczyć – pozwala na dobranie treści
i metod nauczania. Dlatego właśnie, każdy nauczyciel, edukator, rozpoczyna pracę od
zastanowienia się na celem swojej pracy. Natomiast wyjaśnienie uczącym się celów nauki
wzmacnia ich motywację do pracy.

Jeśli nauczyciel dokładnie wie, jakimi umiejętnościami powinien wykazać się uczeń po

skończonej nauce, może wybrać najważniejsze treści, spośród wszystkiego, czego dotyczy
dany materiał. Jest to bardzo ważne. Kiedyś ludzie mogli posiąść całą wiedzę, jaka była
wówczas dostępna. Dziś nauka jest tak ogromna i tak szybko się rozwija, że jest to
niemożliwe. Dlatego świadomość celów ma takie znaczenie.

Dobrze określony cel musi być jednoznaczny. Formułowanie celów daje także możliwość

oceniania naszej (nauczycieli) pracy oraz postępów uczniów.

Cele nie muszą odnosić się tylko do wiadomości. Mogą dotyczyć, np. zmiany zachowań,

postaw, nawyków, podniesienia sprawności. Najczęściej równocześnie chodzi o realizację
różnych rodzajów celów.

Cele kształcenia są określone w programach edukacyjnych i różnorodnych projektach

szkoleń. Zazwyczaj występują w tych programach jako cele ogólne.

Cele ogólne są zbyt wieloznaczne, dlatego nie ułatwiają prowadzenia lekcji (zajęć).

Natomiast nauczyciel (edukator) uszczegóławia te cele. Niektórzy dydaktycy, oprócz celów
ogólnych i szczegółowych wyróżniają jeszcze cele pośrednie.

Cele szczegółowe. Cele operacyjne

Cele szczegółowe opisują, jak sama nazwa wskazuje, bardziej dokładnie planowane

osiągnięcia edukacyjne uczącego się. Mogą to być tzw. cele operacyjne.

Operacjonalizacja celów kształcenia – polega na zamianie celu ogólnego na jeden lub

kilka celów operacyjnych.

Cel operacyjny jest precyzyjny, konkretny i szczegółowy. Na cel operacyjny składają się

trzy elementy:
–

precyzyjne określenie czynności, której wykonanie ma być uznane za osiągnięcie celu,

–

opisanie warunków, w których czynność ta ma być wykonywana (np. na podstawie,
jakich danych, z użyciem, jakich narzędzi, itp.),

–

ustalenie kryteriów, które pozwalają na stwierdzenie, że cel został osiągnięty (np.
kryterium ilościowe lub jakościowe).

Formułując cele operacyjne nauczyciel odpowiada na trzy pytania:

–

co, zgodnie z oczekiwaniami uczeń powinien umieć (pożądana umiejętność)?

–

jak (w jaki sposób) może wykazać, że to umie (warunki wykonania)?

–

jakie czynności ucznia będą dowodem potwierdzającym zdobycie tej umiejętności
(kryterium)?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Budowa celu operacyjnego [5, s. 8]

Cel operacyjny

Składnik

Opis składnika

Przykład

a. czynność ucznia

b. treść czynności

– opis zachowania końcowego
ucznia wyrażony czasownikiem
operacyjnym

– przedmiot – temat – materiał,
którego działanie dotyczy

uczeń potrafi wyróżnić tłuszcze
zabronione w diecie lekkostrawnej

warunki

– okoliczności w jakich uczeń
działa (dane, środki, ograniczenia)

w podanym zestawie

kryterium (ilościowe lub
jakościowe)

– określenie minimalnego,
akceptowanego poziomu
wykonania, którego osiągnięcie
pozwoli uznać czynność za
opanowaną

przynajmniej trzy

Czasowniki operacyjne

Aby cel operacyjny był zrozumiały, łatwy do „zmierzenia” stosuje się czasowniki

operacyjne. Czasowniki operacyjne dość precyzyjnie opisują daną umiejętność.

Należy unikać czasowników wieloznacznych, zbyt ogólnych, które nie dają się zmierzyć

–, np. umieć, potrafić, wiedzieć.

Tabela 3. Lista czasowników operacyjnych – przykład [5, s. 15]

Czasowniki operacyjne

Analizować
Badać
Decydować
Definiować
Diagnozować
Dobierać
Dokonać analizy
Dokonać syntezy
Dostarczać
Ewaluować
Formułować
Gromadzić
Ilustrować
Integrować
Izolować
Kierować
Komunikować się
Konstruować
Kontrolować
Krytykować
Manipulować
Mierzyć
Mobilizować
Modyfikować
Narysować
Nastawiać
Nazywać

Określać funkcję
Opisywać
Opowiadać
Organizować
Oznaczać
Planować
Podkreślać
Podtrzymywać
Pokazać
Pomagać
Połączyć
Porównywać
Praktykować
Prognozować
Prowadzić
Przechowywać
Przeciwstawiać
Przegrupować
Przekonać
Przekształcić
Przeliczyć
Przetłumaczyć
Przewidzieć
Przygotować
Przyjmować
odpowiedzialność
Przenosić

Rozwijać
Różnicować
Scharakteryzować
Sklasyfikować
Skonstruować
Sortować
Sporządzić
Sporządzić listę
Sprawdzać
Stawiać
Stosować
Stwierdzać
Sugerować
Syntetyzować
Śledzić
Szacować
Trzymać
Uczestniczyć
Udowodnić
Ułatwiać
Umieszczać
Umiejscawiać
Unikać
Uogólniać
Uporządkować
Upraszczać
Ustalać

Włączyć
Wnioskować
Wprowadzać
Wskazywać
Współpracować
Wstawiać
Wybrać
Wyciągać
Wyjaśnić
Wygłosić
Wykazywać
Wykonywać
Wykrywać
Wykreślać
Wykroić
Wyliczać
Wymierzać
Wypełniać
Wyszczególniać
Wytyczać
Wyznaczać
Zachęcać
Zamknąć
Zaplanować
Zapobiegać
Zastosować
Zaszczepiać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Objaśniać
Obliczać
Oceniać
Oczyszczać
Odróżniać
Odpowiadać
Określać
Określać przyczyny
Określać skutki

Przytaczać
Pytać
Redagować
Redukować
Rekonstruować
Rozdzielać
Rozkładać
Rozpoznać
Rozróżniać
Rozwiązywać

Usunąć
Uszeregować
Utrzymywać
Uzasadnić
Uzyskiwać
Użytkować
Używać
Ważyć
Weryfikować

Zbierać
Zdefiniować
Zestawić
Zinterpretować
Zmieniać
Zmierzyć
Zmniejszyć
Zrekonstruować
Zrobić
Zróżnicować

Operacjonalizacja celów kształcenia jest trudna. Jednak już sam zapis szczegółowych

celów kształcenia z użyciem czasowników operacyjnych, zamiast wieloznacznych, bardzo
ułatwia pracę nauczycielowi.

Taksonomia celów kształcenia

W dydaktyce pojawia się określenie taksonomia celów kształcenia. Taksonomia jest to

hierarchiczna klasyfikacja celów. Oznacza to, że cele podzielono na kategorie niższe
i wyższe. Osiągnięcie celów wyższych jest dowodem, że również niższy cel został osiągnięty.

Taksonomia dotyczy celów poznawczych, praktycznych i emocjonalnych, jest ona

ponadprzedmiotowa.

Taksonomia celów pozwala nauczycielowi kontrolować proces dydaktyczny poprzez

obserwowanie rozwoju ucznia, który powinien osiągać coraz wyższe poziomy. Nie powinno
się przeceniać najniższych poziomów, których osiągnięcie, np. w wypadku celów
poznawczych, świadczy tylko o zdobyciu wiedzy encyklopedycznej.

Tabela 4. Taksonomia celów poznawczych [5, s. 9]

Poziom

Kategoria

Czynności ucznia:

A. Zapamiętywanie

Przypominanie sobie pewnych terminów, faktów, praw,
teorii naukowych. Wiążę się to z elementarnym
poziomem rozumienia tych wiadomości, uczeń nie
powinien ich mylić ze sobą ani zniekształcać.

I. Wiadomości

B. Zrozumienie

Przedstawienie wiadomości w innej formie niż były
zapamiętane, porządkowanie i streszczanie, czynienie
ich podstawą prostego wnioskowania.

C. Stosowanie wiadomości
w sytuacjach typowych

Praktyczne posługiwanie się wiadomościami według
podanych uprzednio wzorców. Cel, do którego
wiadomości mają być stosowane, nie powinien być
bardzo odległy od celów osiąganych w toku ćwiczeń
szkolnych.

II. Umiejętności

D. Stosowanie wiadomości
szkolnych w sytuacjach
problemowych

Formułowanie problemów, dokonywanie analizy
i syntezy nowych zjawisk, formułowanie planu
działania, tworzenie oryginalnych przedmiotów
i wartościowanie przedmiotów według pewnych
kryteriów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 5. Taksonomia celów motywacyjnych [5, s. 10]
Poziom

Kategoria

Czynności ucznia

A. Uczestnictwo
w działaniu

Świadome i odważne odbieranie określonego rodzaju
bodźców oraz wykonywanie czynności
odpowiadających przyjętej roli, jednak bez
wykazywania inicjatywy. Uczeń ani nie unika danego
rodzaju działania ani też go nie podejmuje z własnej
woli, chętnie natomiast dostosowuje się do sytuacji.

I. Działania

B. Podejmowanie działania

Samorzutne rozpoczynanie danego rodzaju działania
i wewnętrzne zaangażowanie w wykonywanie danego
rodzaju czynności. Uczeń nie tylko dostosowuje się do
sytuacji, w jakiej się znalazł, ale i organizuje ją
w pewien sposób. Jest to jednak postępowanie jeszcze
mało utrwalone.

C. Nastawienie na działanie

Konsekwentne wykonywanie danego rodzaju działania
spowodowane trwałą potrzebą wewnętrzną i dodatnim
wartościowaniem jego wyników. Uczeń jest
zwolennikiem tego działania i zachęca do niego innych,
jego poglądom brak jednak szerszego uogólnienia
i pełnej spoistości.

II. Postawy

D. System działań

Regulowanie określonego typu działalności za pomocą
harmonijnie uporządkowanego zbioru zasad
postępowania, z którymi uczeń identyfikuje się do tego
stopnia, że można je uważać za cechy jego osobowości.
Uczeń nie zawodzi nawet w bardzo trudnych sytuacjach,
a jego działania odznaczają się skutecznością oraz
swoistością stylu.

Tabela 6. Taksonomia celów praktycznych [5, s. 11]
Poziom

Kategoria

Czynności ucznia

A. Naśladowanie działania

Planowe spostrzeganie przedmiotów i wzorowych
działań związanych z tymi przedmiotami oraz etapowe
wykonywanie własnych działań z systematyczną
kontrolą każdego elementu przez porównanie z wzorem,
ewentualnie pod kierunkiem nauczyciela.

I. Działania

B. Odtwarzanie działania

Wykonywanie działania praktycznego w całości, bez
konieczności jednoczesnego obserwowania wzoru, ale
z niewielką jeszcze płynnością i skutecznością. Uczeń
koryguje działania na podstawie własnego
doświadczenia i jest w stanie ćwiczyć samodzielnie.

C. Sprawność działania
w stałych warunkach

Dokładne wykonywanie wyuczonego działania
praktycznego i osiąganie zamierzonego wyniku, jeżeli
istotne okoliczności tego działania nie ulegną zmianie.
Ewentualna zmiana sytuacji, a zwłaszcza potrzeba
koordynacji tego działania z innymi złożonymi
czynnościami, zakłóca jednak jego płynność,
a dostosowanie do zmiany pochłania wiele energii.

II. Umiejętności

D. Sprawność działania
w zmiennych warunkach

Automatyzacja działania pozwalająca na uzyskiwanie
najwyższej skuteczności przy bardzo niewielkim
nakładzie energii i czasu. Struktura działania jest
elastyczna, a jego powiązanie z innym działaniem
harmonijne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Umiejętności kluczowe

Podczas lekcji (szkolenia) oprócz zaplanowanych treści i umiejętności uczniowie uczą się

jakby mimowolnie także innych rzeczy –, np. komunikacji, współpracy w grupie. Są to
umiejętności nie mniej ważne od tych zaplanowanych w związku z realizowanym materiałem
nauczania. Umiejętności te pozwalają człowiekowi funkcjonować w społeczeństwie
niezależnie od pełnionej w nim roli. Takie ponadprzedmiotowe umiejętności, niezbędne w
pracy zawodowej i życiu społecznym, nazywa się umiejętnościami kluczowymi, zwane także
są kompetencjami kluczowymi.

Umiejętności określane jako kluczowe, to, np.:

1. Umiejętność planowania, organizowania i oceniania własnego uczenia się.
2. Umiejętność skutecznego komunikowania się w różnych sytuacjach.
3. Umiejętność efektywnego współdziałania w zespole.
4. Umiejętność rozwiązywania problemów w twórczy sposób.
5. Sprawne posługiwanie się technologią informacyjną.

Niektórzy dydaktycy wyróżniają jeszcze szereg innych umiejętności kluczowych,

niezbędnych człowiekowi w codziennym życiu.

Poszczególne kompetencje kluczowe można kształcić dobierając odpowiednie metody

nauczania (opisane w następnym rozdziale poradnika).

Przykład określania celów szkolenia

Temat szkolenia – Propagowanie zasad racjonalnego odżywiania wśród młodzieży

szkolnej.

Cel ogólny – kształtowanie właściwych nawyków żywieniowych.
Cel szczegółowy – wyrobienie nawyku kontrolowania składu chemicznego i wartości

odżywczej produktów spożywczych.

Cel operacyjny – uczeń wskazuje wszystkie substancje nieodżywcze szkodliwe dla

zdrowia na podstawie etykiety zamieszczonej na produktach spożywczych.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to są cele dydaktyczne?
2. Dlaczego należy ustalić cele przed rozpoczęciem szkolenia?
3. Jak się dzieli cele dydaktyczne?
4. Co to są „czasowniki operacyjne”?
5. Co to są umiejętności kluczowe?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj mapę mentalną (mapę skojarzeń) do pojęcia: „Cele dydaktyczne”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) Zapoznać się z informacjami dotyczącymi celów dydaktycznych szkoleń,
2) uporządkować materiał, dzieląc go na spójne fragmenty, zgodnie z własnymi

skojarzeniami,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przedstawić graficznie pojęcie: „Cele dydaktyczne”,
4) zaprezentować swój plakat na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura dotycząca pojęć pedagogicznych,

−

arkusz papieru format A1,

−

kolorowe pisaki,

−

tablica magnetyczna i magnesy do przymocowania plakatów.

Ćwiczenie 2

Określ cele ogólne do następujących tematów szkoleń:

1. Margaryna czy masło?
2. Makaron nie tuczy.
3. Jakie pokarmy uczulają?
4. Dieta ludzi starszych.
5. Chude czy tłuste ryby?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić, jakie treści może zawierać szkolenie na dany temat,
2) wybrać najważniejszy wątek szkolenia,
3) sformułować cel szkolenia,
4) przedyskutować z kolegą czy zaproponowany przez siebie cel główny jest zrozumiały

i oczywisty także dla kolegi,

5) porównać cele zaproponowane przez różne osoby i wybrać najtrafniej sformułowany cel,

uzasadniając wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia, literatura metodyczna i dietetyczna,

−

papier, długopis lub pisak,

−

tablica umożliwiająca przymocowanie arkuszy papieru z opracowanymi celami, pinezki
lub magnesy do mocowania.

Ćwiczenie 3

Określ cele szczegółowe do wybranego celu ogólnego. Uwaga – wykorzystaj cele ogólne

z ćwiczenia 2.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać jeden z celów ogólnych, opracowanych w poprzednim ćwiczeniu,
2) zastanowić się – co dokładnie oznacza zaproponowany cel?, co będzie wiedział, umiał,

jak będzie się zachowywał ktoś, kto osiągnie zaproponowany cel? - wypisać wiadomości
i umiejętności, które nabędzie uczestnik wybranego szkolenia,

3) sformułować, na podstawie wypisanych umiejętności, szczegółowe cele szkolenia,
4) przedyskutować opracowane cele szczegółowe z innymi osobami, które do ćwiczenia

wybrały ten sam cel ogólny,

5) wnioski z dyskusji przedstawić na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartki ze sformułowanymi celami ogólnymi ćwiczenia 2,

−

papier, długopis,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

W podanych celach szkolenia zamień czasowniki nieoperacyjne na operacyjne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaznaczyć w sformułowanych celach czasowniki nieoperacyjne,
2) odszukać w tabeli „Lista czasowników operacyjnych” w poradniku dla ucznia

czasowniki, którymi można zastąpić czasowniki nieoperacyjne,

3) zamienić czasowniki nieoperacyjne na operacyjne,
4) dokonać ewentualnej korekty redakcyjnej sformułowanych celów,
5) zaprezentować swoje propozycje na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

papier, długopis,

−

lista celów szkolenia.

Ćwiczenie 5

Dokonaj operacjonalizacji jednego z opracowanych w poprzednim ćwiczeniu celu

szczegółowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać jeden z opracowanych w ćwiczeniu 4 cel szczegółowy,
2) przeczytać z poradnika dla ucznia i ewentualnie z literatury dodatkowej materiał

dotyczący operacjonalizacji celów kształcenia,

3) posługując się tekstem przewodnim dokonać operacjonalizacji celu, w taki sposób,

aby był on łatwy do zmierzenia,

4) przedyskutować wnioski w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura dydaktyczna,

−

tekst przewodni przygotowany przez nauczyciela,

−

papier, długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Określ umiejętności kluczowe, które można kształtować podczas jednego ze szkoleń,

dla którego ustaliłeś cele szczegółowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał dotyczący umiejętności kluczowych zawarty w poradniku dla ucznia

lub literaturze dydaktycznej,

2) zastanowić się, które umiejętności kluczowe mogą być kształcone podczas jednego

wybranego szkolenia o tematyce żywieniowej ćwiczenie 1 – wypisać wybrane
umiejętności kluczowe,

3) uzasadnić wybór na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura dydaktyczna,

−

papier, długopis lub pisak.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcia: „cel ogólny”, „cele szczegółowe”, „cele

operacyjne”, „umiejętności kluczowe”?

2) sformułować cel ogólny do danego tematu szkolenia?

3) opracować cele szczegółowe do celu ogólnego?

4) zapisać cele szczegółowe w formie operacyjnej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zasady, metody oraz formy nauczania dorosłych i dzieci

4.2.1. Materiał nauczania

Zasady nauczania

Zasadą nazywa się regułę postępowania w określonej sytuacji. Dlatego zasady nauczania

można nazwać normami wytyczającymi nauczycielowi sposób pracy dydaktycznej.
Przestrzeganie tych norm pozwala nauczycielowi skutecznie pracować.

Zasady nauczania odpowiadają na pytanie, dlaczego w danej sytuacji, należy uczyć tak a

nie inaczej.

Ogromna ilość czynników, jakie mają wpływ na proces kształcenia, powoduje, że

dydaktyka wciąż się rozwija. W związku z tym, zmienia się także teoria dotycząca zasad
kształcenia. Wielu naukowców zupełnie inaczej klasyfikuje zasady nauczania, często
sprzecznie je interpretując.

Dlatego w tym poradniku zostaną omówione tylko niektóre zasady, które najczęściej

powtarzają się w klasyfikacjach różnych dydaktyków oraz mające największe znaczenie
w opanowaniu umiejętności zawodowych.
1. Zasada świadomej aktywności

Polega ona na takim organizowaniu zajęć i realizacji procesu dydaktycznego, aby uczący

się mieli pełną świadomość celów kształcenia (zarówno ogólnych jak i szczegółowych).
Uświadomienie uczniom celów wzmacnia ich motywację i pozwala na odpowiednie
planowanie pracy i „sortowanie” wiedzy pod kątem przydatności do osiągnięcia celów.
2. Zasada związku teorii z praktyką

Odwołanie się do praktyki lub własnych doświadczeń uczących się pozwala na

zrozumienie przydatności teorii i czyni ją bardziej zrozumiałą i potrzebną. Pozwala także na
szybsze zrozumienie i zapamiętanie nowych treści.
3. Zasada poglądowości

Polega na ograniczaniu werbalnego (czyli tylko za pomocą słów) przekazu na korzyść

przedmiotów, które „zilustrują” teoretyczny materiał nauczania. Do poznania nowego
materiału z zastosowaniem przedmiotów wykorzystuje się więcej zmysłów, nie tylko słuch.
Przedmioty to zarówno pomoce naukowe, modele, eksponaty, dzieła sztuki, nagrania, itp., ale
również prawdziwe narzędzia pracy, maszyny, urządzenia, itd.
4. Zasada przystępności

Jest to zasada, która mówi, że należy stopniować trudność treści. W czasie nauki należy

przechodzić od treści bardziej znanych do mniej znanych (od łatwiejszych do trudniejszych),
uwzględniać indywidualne różnice uczniów w tempie pracy. Bardzo ważne jest także
podzielenie materiału na odpowiednie „porcje” tak, aby jednorazowo nie przeciążać uczniów
nadmiarem wiadomości.
6. Zasada systematyczności

Zasada ta wiąże się z tzw. rozkładami materiału nauczania (plany dydaktyczne)

i planowaniem pracy. Nauczyciel przed przystąpieniem do planowania musi ustalić, co
uczniowie już wiedzą. Podczas kolejnych zajęć nauczyciel powinien nawiązywać do
wiadomości posiadanych już przez uczniów, utrwalać je, systematycznie je powtarzać
i poszerzać. Zasada ta wymaga także od nauczyciela realizacji materiału zgodnie z logiką
danej gałęzi wiedzy. Uczeń powinien mieć pełną świadomość struktury materiału nauczania.
Natomiast nauczyciel powinien systematycznie przygotowywać się do zajęć, analizować
przeprowadzone lekcje i kontrolować wyniki swojej pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Zasada trwałości wiedzy i umiejętności

Chodzi o taką organizację procesu dydaktycznego, aby wiedza i umiejętności uczniów

były trwałe. Można to osiągnąć przez stosowanie odpowiednich metod pracy, pozwalających
na „zakodowanie” wiedzy i umiejętności uczniów w tzw. pamięci trwałej. Dzięki temu, nawet
po dłuższym czasie uczeń potrafi wykorzystać („odtworzyć”) to, czego się nauczył. Wiąże się
to z procesami zapamiętywania i zapominania. Jest to złożony proces psychologiczny. Aby
skuteczność pracy ucznia i nauczyciela była największa należy powtarzać materiał często tuż
po jego przerobieniu, następnie można ograniczyć liczbę powtórzeń. Ostatnie badania
dowodzą, że najlepiej jest powtarzać nowy materiał: 1godz, 1 dzień, 1 tydzień i 1 miesiąc po
jego poznaniu. Potem wystarczy wracać do niego od czasu do czasu. Powtarza się oczywiście
tylko najważniejsze wiadomości.
8. Zasada indywidualizacji i zespołowości

Każdy człowiek jest inny, ma różne zdolności, potrzeby i preferencje. Najlepiej byłoby

planować proces dydaktyczny dla każdego człowieka indywidualnie. Jednak, ponieważ nie
jest to możliwe, zadaniem nauczyciela jest takie organizowanie procesu nauczania–uczenia
się, w którym znajdzie się wspólna płaszczyzna do pracy wszystkich uczących się.

Indywidualne preferencje uczących się będą opisane w dalszej części poradnika.

Metody nauczania

Metodą nazywamy sposób postępowania podczas rozwiązywania jakiegoś problemu,

zwłaszcza oparty na własnych przemyśleniach lub doświadczeniach, prowadzący do
osiągnięcia założonego celu.

Metodyka nauczania jakiegoś przedmiotu to teoria, która omawia cele i sposoby

nauczania tego przedmiotu szkolnego.

Zatem metody to „narzędzia” służące do osiągania zamierzonych celów.
Metoda nauczania to celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela

z uczniami, który umożliwia uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania
się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów.

Dobór metody nauczania zależy od wielu czynników. Są to:

–

wiek i charakterystyka uczestników,

–

założone cele i zadania dydaktyczne,

–

treści kształcenia oraz właściwości nauczanych przedmiotów,

–

baza dydaktyczna i środki, jakimi dysponuje nauczyciel.
Dzięki stosowaniu różnych metod nauczania możemy osiągać różne cele. Oprócz

zdobycia wiedzy, uczeń może nauczyć się:
–

skutecznego komunikowania się,

–

współpracy w zespole,

–

rozwiązywania problemów,

–

autoprezentacji,

–

samodzielnego uczenia się,

–

wykorzystywania wiedzy w codziennym życiu,

–

podejmowania decyzji,

–

skutecznego negocjowania,

–

organizowania pracy,

–

„sortowania” wiedzy.
W związku z rozwojem psychologii i dydaktyki, klasyfikacja metod ulega zmianom.

Różni dydaktycy wymieniają różne metody nauczania, czasami inaczej nazywają podobne
metody.

Obecnie najczęściej stosuje się tzw. zmodyfikowany podział metod nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 7. Zmodyfikowany podział metod nauczania [18, s. 91]

Grupa metod nauczania

Przykłady metod nauczania

Podające

Wykład informacyjny
Odczyt
Opis
Opowiadanie
Prelekcja
Pogadanka
Anegdota
Objaśnienie lub wyjaśnienie

Problemowe

Wykład problemowy
Wykład konwersatoryjny
Klasyczna metoda problemowa
Metody aktywizujące (metoda sytuacyjna, metoda przypadków, metoda
inscenizacji, gry dydaktyczne – symulacyjne, decyzyjne, psychologiczne,
dyskusje dydaktyczne – okrągłego stołu, związana z wykładem, wielokrotna,
panelowa, burza mózgów)

Programowane

Z użyciem komputera
Z użyciem maszyny dydaktycznej
Z użyciem podręcznika programowanego

Eksponujące

Pokaz łączony z przeżyciem
Film
Sztuka teatralna
Ekspozycja

Praktyczne

Pokaz z objaśnieniem
Pokaz z instruktażem
Ćwiczenia przedmiotowe
Ćwiczenia laboratoryjne
Ćwiczenia produkcyjne
Metoda projektu
Metoda przewodniego tekstu

Istnieje wiele odmian wymienionych metod aktywizujących oraz szereg technik

pozwalających na aktywne nauczanie. Również niektóre metody oparte na słowie mogą być
zaliczane do metod aktywizujących (np. wykład konwersatoryjny). Metody aktywizujące
wymagają od nauczyciela takiego sposobu nauczania, aby stworzyć uczniowi warunki do
samodzielnego uczenia się.

Krótka charakterystyka wybranych metod nauczania:

Metody podające

Wykład
Jest najpopularniejszą metodą podającą, która polega na podaniu uczącym się informacji

z zakresu nauk o przyrodzie, technice, społeczeństwie, itp. Struktura wykładu jest
usystematyzowana, zwięzła, wymaga od uczących się zdolności do abstrakcyjnego myślenia
i dłuższej koncentracji. Dlatego metodę tę stosuje się w kształceniu młodzieży i dorosłych.

Opowiadanie i opis
Opowiadanie jest metodą bardziej odpowiednią dla młodszych uczniów. Różni się od

wykładu sposobem przekazywania. Nauczyciel słowem „kreśli obraz”, opowiada historię,
w taki sposób, aby uczący się mógł sobie wyobrazić opowiadane zdarzenia. Opis różni się od
opowiadania tym, że głównie polega na charakteryzowaniu przedmiotów, zjawisk
przyrodniczych lub faktów historycznych. Opis jest zatem bardziej zwięzły od opowiadania.
Opisowi może towarzyszyć pokaz., np., kiedy nauczyciel chce zademonstrować jakiś
przedmiot.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odczyt
Polega na pisemnym opracowaniu materiału a następnie dosłownym przeczytaniu

przygotowanego tekstu.

Prelekcja
Prelekcja różni się od odczytu tym, że po odczycie następuje wcześniej zaplanowana

dyskusja nad prezentowanym materiałem. Dlatego treść materiału „czytanego” musi być tak
opracowana, aby wzbudzała dyskusję.

Pogadanka
Jest to rodzaj rozmowy między nauczycielem a uczniami. Nauczyciel zadaje pytania, na

które uczniowie odpowiadają. Nauczyciel przez cały czas jest osobą kierującą rozmową.

Metody programowane
Istota nauczania programowego sprowadza się do podziału materiału nauczania na

odpowiednie „porcje” (kroki, bloki). Przejście do kolejnej „porcji materiału”, może nastąpić
dopiero po opanowaniu poprzedniej. W metodach programowanych można wykorzystywać
tzw. podręczniki programowane, ale obecnie najczęściej wykorzystuje się programy
komputerowe lub maszyny dydaktyczne. Najważniejszym elementem tego rodzaju nauczania
jest program, czyli odpowiednio uporządkowany zbiór poleceń (zadań) do wykonania.

Metody praktyczne
Wśród metod praktycznych coraz większe znaczenie mają metoda projektu oraz metoda

tekstu przewodniego. Pozostałe metody praktyczne są oczywiste, znajdują zastosowanie
podczas kształcenia umiejętności (nie tylko zawodowych). Pozwalają na weryfikację teorii,
ale także ją uzupełniają. Niektórzy dydaktycy metodę projektu traktują na równi z metodami
aktywizującymi (por. T. Nowacki). Bo rzeczywiście projekt jest rodzajem problemu do
samodzielnego rozwiązania, uczniowie podczas pracy nad projektem wykazują się
aktywnością i pomysłowością, ponadto projekt jest najczęściej wykonywany w małych
grupach, tak jak inne metody aktywizujące.

Metody problemowe
Problem w dydaktyce to rodzaj zadania, który uczniowie muszą rozwiązać samodzielnie

lub z niewielką pomocą (ukierunkowaniem) nauczyciela. Dlatego w metodach problemowych
następuje interakcja między nauczycielem a uczniami. Nawet wykład może być metodą
problemową, jeśli jest przeplatany dyskusją. Nauczyciel w trakcie takiego wykładu stawia
hipotezy, „głośno myśli”, zadaje pytania – zachęcając słuchaczy do samodzielnego
dochodzenia do wniosków.

Wśród metod problemowych znajdują się tzw. metody aktywizujące. Metodami

aktywizującymi proces nauczania nazywa się takie metody nauczania, które stwarzają
warunki do aktywnego (zaangażowanego) udziału uczącego się w zajęciach. Wyróżniają się
one tym, że w trakcie zajęć aktywność uczących się przewyższa aktywność nauczyciela.
Najczęściej rola nauczyciela sprowadza się do wcześniejszego zaplanowania zajęć a następnie
kierowania procesem dydaktycznym podczas zajęć. Uczniowie „sami zdobywają wiedzę”.

Aktywizujące nauczanie

Aktywne uczenie się

Nauczyciel – aktywizując ucznia – naucza

Uczeń – aktywnie się uczy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalety metod aktywizujących

Jeżeli wiedza nie jest powiązana z żadnym doświadczeniem, jest głównie umiejscawiana

w oddzielnych „szufladkach” w naszym mózgu. „Szufladki” te otwierają się tylko na
polecenie nauczyciela, kiedy sprawdza wiadomości, ale w codziennym życiu wiedza taka nie
jest wykorzystywana. Natomiast wiedza zdobywana w trakcie działania, staje się wiedzą
operatywną, powiązaną z rzeczywistością. Dlatego metody aktywizujące, uważa się za
zdecydowanie bardziej skuteczne od metod tradycyjnych.

W zależności od celu, jaki chcemy osiągnąć możemy wybrać różne metody nauczania.

Tabela 8. Zastosowanie różnych technik nauczania [opracowanie własne]

Rodzaje technik

Cel, zastosowanie

Przykłady technik

Techniki tworzenia grupy

Wzajemne poznanie się
Integracja
Zaangażowanie w pracę
Poczucie swobody
i bezpieczeństwa

Łamania lodów
Kula śnieżna
Ankiety
Scenki

Techniki prezentacyjne

Przedstawienie nowych faktów
Wyrobienie logicznego punktu
widzenia
Wytworzenie ogólnego poglądu na
dany problem lub zagadnienie

Wykład
Dyskusja
Debata
Film
Drzewo decyzyjne

Techniki działania

Wdrażanie w życie teorii
Zdobycie nowego doświadczenia
Rozwijanie umiejętności

Symulacje
Odgrywanie ról
Dramy
Ćwiczenia praktyczne

Techniki decyzyjne

Tworzenie nowych pomysłów
Podejmowanie trudnych decyzji
Rozwiązywanie problemów
Ocena sytuacji

SWOT
Metaplan
Analiza przypadków
Projekt
Drzewo decyzyjne

Charakterystyka wybranych metod i technik aktywizujących

Od dawna wiadomo, że najlepiej pamiętamy fakty, sytuacje, które są w jakiś sposób

wyraziste. Wiążemy z nimi miłe lub przykre wspomnienia. Są to obrazy piękne lub
obrzydliwe. Ważne żeby było coś, co je wyróżnia. Szare, zwyczajne dni szybko odchodzą
w zapomnienie. Podobnie z lekcjami. Zapamiętujemy je, jeśli zdarzyło się na nich coś
niespodziewanego, innego. Właśnie to „coś” pozwala na zakotwiczenie w pamięci obrazu,
zapachu czy dźwięku. Wiedząc o tym nauczyciel, dobiera odpowiednie metody – atrakcyjne
lub zaskakujące, aby umożliwić uczniom zapamiętanie treści lekcji. Najtrwalsza jest, bowiem
tzw. wiedza gorąca, pochodząca z przeżyć i doświadczeń. Metody aktywne oparte są na
„wiedzy gorącej”.

Metody (gry) symulacyjne
Najczęściej stosuje się je w szkołach zawodowych – ekonomicznych i handlowych, gdzie

można utworzyć symulowane przedsiębiorstwo, w którym uczniowie przyjmują rolę
pracowników – urzędników, referentów, managerów, itp.

Metoda przypadków i metoda sytuacyjna
Metoda przypadków polega na przedstawieniu uczniom problemu w postaci opisanego

przypadku. Uczniowie analizują zdarzenie i poszukują rozwiązania dla przedstawionej
sytuacji. Symulacja różni się od analizy przypadków złożonością – dotyczy ciągu zdarzeń.
Uczniowie otrzymują oprócz opisu sytuacji wszystkie dane, które są niezbędne do podjęcia
decyzji. Mogą to być różnego rodzaju załączniki, np. normy prawne, instrukcje, itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Metoda inscenizacji
Uczniowie odgrywają rolę według scenariusza opracowanego przez nauczyciela lub

przez siebie. Po odegraniu scenki wywiązuje się dyskusja między uczniami, którzy
obserwowali grających.

Gry dydaktyczne
Gry mogą przypominać inscenizacje, ponieważ uczniowie odgrywają w nich narzucone

przez nauczyciela role. Jednak zachowanie się poszczególnych uczestników gry nie jest
z góry narzucone.

Dyskusje
Jest to rodzaj wymiany myśli między uczestnikami. Ma charakter zorganizowany i toczy

się na zadany temat. Odmianą dyskusji są między innymi: burza mózgów i metaplan.

Burza mózgów
Stosuje się też nazwy – sesja nowych pomysłów, giełda pomysłów, sesja odroczonej

oceny. Metoda polega na tym, że przez krótki, określony czas zbiera się wszystkie pomysły
na zadany temat (nawet te z pozoru absurdalne). Pomysły należy zapisać (można przyklejać
karteczki z poszczególnymi propozycjami). Dopiero po zamknięciu listy pomysłów następuje
ich wartościowanie i uzasadnianie, w celu wybrania najlepszego rozwiązania.

Metaplan
Jest graficznym sposobem przedstawienia dyskusji na dany temat. Uczniowie pracują

w grupach 5–6 osobowych. Przebieg dyskusji ma swoje odzwierciedlenie w postaci plakatu.

Dyskusja toczy się w trzech obszarach:

1. Jak jest?
2. Jak powinno być?
3. Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?

Na zakończenie powstają wnioski z dyskusji.
Wszystkie propozycje i przemyślenia zapisuje się na plakacie, na którym również

widnieje hasło (temat) dyskusji.

Metoda projektu – projekt
Jest to metoda pracy grupowej. Efektem tej pracy jest zawsze jakiś gotowy produkt

(projekt), który może być, np. opracowaniem pisemnym lub konkretnym wyrobem. Metoda
projektu ma zastosowanie zwłaszcza w kształceniu zawodowym, ale może być
z powodzeniem stosowana we wszystkich dziedzinach nauki. Projekty uczą samodzielności,
umiejętnego planowania i odpowiedzialności za własną pracę.

Nauczyciel ustala z uczniami tylko najważniejsze reguły, natomiast uczniowie

samodzielnie planują rozwiązanie problemu (najczęściej sami ustalają również temat). Projekt
kończy się prezentacją i pisemnym sprawozdaniem (raportem) na temat przebiegu pracy nad
projektem.

Analiza SWOT
Jest to jedna z najskuteczniejszych technik analitycznych, służąca porządkowaniu

informacji. Technika ta polega na posegregowaniu informacji w danej sprawie na cztery
grupy. S (strengths) – mocne strony, W (weaknesses) – słabe strony, O (opportunities) –
szanse, T (threats) – zagrożenia. Pozwala na dokładne przemyślenie sytuacji przed podjęciem
decyzji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynniki wpływające na efektywność procesu uczenia się

Ludzie generalnie pamiętają:

–

10% tego, co słyszą,

–

20% tego, co widzą,

–

40% tego, o czym rozmawiają,

–

90% tego, co robią.

Efektywność nauczania można poznać po efektach (wynikach) pracy nauczyciela. Aby

efekt był zadawalający nie wystarczy stosowanie zawsze tych samych sprawdzonych metod.
Dzieje się tak, ponieważ każdy człowiek uczy się inaczej.

Style uczenia się. Cykl Kolba

Obserwując jak uczy się małe dziecko, które nie jest obarczone doświadczeniem,

naukowcy doszli do wniosku, że proces uczenia się składa się z czterech etapów. D. Kolb
(jeden z popularyzatorów tej idei) określił, że człowiek uczy się według modelu, który
nazwano cyklem Kolba.

Według tego modelu w procesie uczenia się powtarza się cykl złożony z 4 elementów, są

to:
–

doświadczenie,

–

ewaluacja – ocena doświadczenia i refleksja,

–

wnioski wynikające z doświadczenia (tworzenie teorii),

–

planowanie kolejnego doświadczenia.

Rys. 1. Cykl Kolba [22, s. 16]

Przykład:
Dziecko nie jest w stanie wyobrazić sobie kwaśnego smaku. Nie można tego

wytłumaczyć w inny sposób jak tylko przez skosztowanie, np. cytryny. Po tym etapie
(własnego doświadczenia) następuje ocena smaku – czy jest to smaczne?, jakie wywołuje
reakcje? Po dokonaniu oceny (ewaluacji) dziecko wyciąga wnioski (tworzy sobie teorie), np.
cytryna jest zbyt kwaśna, daje nieprzyjemne uczucie. Po jakimś czasie, kiedy dziecko oswoi
się z własnymi wnioskami, może spróbować posypać cytrynę cukrem (czyli zaplanować
kolejną próbę). Posypanie plasterka cytryny cukrem i skosztowanie go jest znowu pierwszym
etapem kolejnego cyklu Kolba.

Cykl jest zamknięty, ale może rozpoczynać się w dowolnym momencie. Niektórzy lubią

rozpoczynać naukę od teorii a inni tworzą sobie teorię na podstawie doświadczenia. Każdy
z nas ma swój preferowany styl uczenia się.

Cykl Kolba stał się podstawą teorii empirycznego uczenia się. Według tej teorii rozróżnia

się następujące typy uczących się:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. Aktywiści (praktycy)

Zaczynają od działania i uczą się poprzez praktykę.

2. Analitycy (refleksyjni)

Zaczynają od obserwacji. Przyglądają się sytuacjom, doświadczeniom, analizując je.

3. Teoretycy

Zaczynają od podstaw teoretycznych.

4. Aplikatorzy (pragmatycy)

Uczą się przez działanie, ale nie stosując metody prób i błędów, jak robią to praktycy,

tylko wprowadzając sprawdzone już procedury.

Informacja na temat preferowanego stylu uczenia się uczniów pozwala nauczycielowi

dobrać odpowiednie metody nauczania. Bezpieczeństwo tkwi w różnorodności, ponieważ
w klasie szkolnej występują osoby o różnych stylach uczenia się. Nauczyciel powinien
wiedzieć, że „teoretyk” nawet ćwiczeń gimnastycznych najlepiej nauczy się rozpoczynając od
podstaw teoretycznych. Dopiero, gdy dowie się „jak to działa i dlaczego” może sam
spróbować wykonać ćwiczenia. „Analitycy” wolą pokaz a „aktywiści” wielokrotne ćwiczenia
praktyczne.

Wspominając o stylach uczenia się różnych ludzi, trzeba dodać, że ogromne znaczenie

ma także dobór „języka” do określonej grupy. Oczywiste jest, że ucząc małe dzieci należy
posługiwać się prostym, barwnym językiem, ograniczając abstrakcyjne pojęcia. Przemawiając
w ten sam sposób do młodzieży lub dorosłych możemy ich wręcz obrazić. Jednak nigdy nie
powinno się używać zbyt naukowego języka. Jeśli pojawi się „trudne” słowo, należy je
wyjaśnić, aby nie postawić uczących się w kłopotliwej sytuacji.

Kanały sensoryczne WAK

Każdy z nas słyszał o „słuchowcach” i „wzrokowcach”. Większość uważa, że jest

„wzrokowcem”. Okazuje się, że jednak najwięcej osób jest „kinestetykami”. Człowiek
„odbiera” świat trzema kanałami sensorycznymi. Są to: wzrok, słuch i „czucie”. Wzrok
i słuch to kanały oczywiste, „czucie” to: dotyk, smak, zapach, odczucie zimna i ciepła, ale
również emocje. Osoby, które „odbierają” tym dziwnym kanałem sensorycznym nazywamy
kinestetykami.

Ze względu na preferowane kanały sensoryczne, niektóre osoby uczą się najlepiej

wykorzystując metody słowne, lub same mówiąc na głos, inne wolą obrazy, tabele, barwy,
film, natomiast dla kinestetyka należy dobrać metody umożliwiające mu ruch, działanie lub
oddziałujące na emocje.

Nauczyciel, który ma świadomość, że w klasie są uczniowie o różnych preferencjach

sensorycznych tak planuje lekcje, aby każdy z tych uczniów znalazł „coś” dla siebie
(tzn. odpowiedni sposób przekazu). Okazuje się, że ludzie preferujący różne kanały odbioru
sensorycznego mają swoje „ulubione” słowa., np. „wzrokowcy” mówią: widzę że, proszę
zobaczyć, wyobraźmy sobie, „słuchowcy”: to brzmi, to ma wydźwięk, to harmonizuje,
a „kinestetycy”: czuję że, mam przeczucie, to robi wrażenie, spróbujmy, itp.

Rodzaje inteligencji

Do niedawna mówiono o kimś, że jest inteligentny, jeśli wykazywał zdolności

matematyczno-logiczne. Taki typ inteligencji do dziś w szkole jest najbardziej ceniony.
Jednak trudno nie określić genialnym, znakomitego malarza, muzyka czy poetę. Osoby takie
wyróżniają się innym rodzajem inteligencji. Kiedyś mówiono o siedmiu, a teraz nawet już
o kilkunastu rodzajach inteligencji.

Rodzaje inteligencji [20, s. 77]

1) lingwistyczna (werbalna),
2) logiczno-matematyczna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) muzyczna,
4) kinestetyczna,
5) wizualno-przestrzenna,
6) przyrodniczo-ekologiczna,
7) interpersonalna,
8) intrapersonalna,
9) kreatywna (twórcza),
10) zmysłowa,
11) historyczna.

Człowiek może mieć predyspozycje w kierunku kilku inteligencji. W wyniku ćwiczeń

można rozwijać pozostałe.

Każdy nauczyciel powinien wiedzieć, że do osiągnięcia pełnego sukcesu edukacyjnego

potrzebny jest odpowiedni czas. Uczenie się jest procesem, który jest najbardziej skuteczny,
jeśli jest odpowiednio „dawkowany”.

Tabela 9. Uniwersalne Etapy Procesu Uczenia się [19, okładka]

Nieświadoma niekompetencja

Nie wiesz, że nie wiesz….
Nie wiesz, że nie potrafisz.

Np. każdy z nas potrafi bardzo wiele,
ale też nie potrafi tak wielu rzeczy.
Żyjemy, więc sobie w błogim poczuciu
wszechstronnej kompetencji, dopóki
sami odkryjemy lub ktoś pokaże nam
obszary nowych możliwości!

Świadoma niekompetencja

Wiesz, że wielu rzeczy nie
wiesz, nie potrafisz.

I to właśnie jest efekt odkrycia, że nie
potrafimy latać na paralotni, mówić
w języku Siuksów lub rozumieć mowy
ciała.

Świadoma kompetencja

Wiesz już, że coś potrafisz, ale
nie wykonujesz tego
automatycznie. Wykonanie
wymaga wysiłku, namysłu,
znacznej koncentracji.

Każda nowa czynność przebiega od
etapu „wiem, jak”, ale jeszcze nie
potrafię tego zastosować w praktyce
w sposób optymalny. To faza
ćwiczenia i doskonalenia umiejętności.,
np. wiem jak „działa” samochód, ale
w praktyce ta wiedza wymyka się spod
mojej kontroli, co nieco frustruje
mojego instruktora!

Nieświadoma kompetencja

Sam już nie wiesz, skąd ty to
wszystko wiesz i umiesz!?

Jednocześnie jest to faza wyjściowa
(punkt startowy dla nowych obszarów
nieznanych).

Formy organizacyjne procesu uczenia się – nauczania

Organizacja procesu uczenia się ma wpływ na jego efekty, podobnie jak zastosowana

metoda nauczania. Aby wybrać odpowiednią formę organizacyjną należy odpowiedzieć sobie
na pytania: Kto? Gdzie? Kiedy? Formy nauczania, zatem określają sposób organizacji
nauczania.

Podział form organizacyjnych nauczania w zależności od:

1. Liczby uczniów:

–

jednostkowe,

–

zbiorowe,

2. Miejsca uczenia się:

–

zajęcia szkolne: klasowo-lekcyjne, świetlicowe, laboratoryjne, warsztatowo-
produkcyjne, zajęcia pozalekcyjne, np. koła zainteresowań, zajęcia wyrównawcze,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

zajęcia pozaszkolne: praca domowa, wycieczka, praktyki, kursy, koła zainteresowań
w klubach, domach kultury.

3. Czasu organizacji i trwania nauki:

–

zajęcia lekcyjne,

–

zajęcia pozalekcyjne,

4. Możliwości kontaktu z uczącym się:

–

kontakt bezpośredni między uczącym się i nauczycielem,

–

kształcenie „na odległość”.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

–

praca indywidualna,

–

praca w grupach,

–

praca zbiorowa.
Każda z form pracy uczniów ma swoje zalety. Praca w grupach uczy współpracy,

indywidualna (jednostkowa) samodzielności i odpowiedzialności, zbiorowa wpływa na
umiejętność przystosowania się i wyrobienie cech społecznych. Najlepiej stosować je
naprzemiennie, z przewagą pracy w grupach i pracy indywidualnej (jednostkowej).

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznaczają następujące pojęcia: „zasady nauczania”, „formy nauczania”, „metody

nauczania”?

2. Jakie znasz podstawowe zasady nauczania?
3. Jakie formy organizacyjne można stosować podczas nauczania?
4. Jak można podzielić metody nauczania?
5. Co to są metody aktywizujące?
6. Co to jest cykl Kolba?
7. Co nazywa się kanałami sensorycznymi WAK?
8. Jakie czynniki decydują o doborze metody nauczania?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ustal podczas dyskusji z kolegami – „Jak przygotować szkolenie na temat racjonalnego

odżywiania dla dorosłych?” lub „Jak przygotować szkolenie na temat racjonalnego
odżywiania dla dzieci?”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

4) wybrać jeden z tematów zaproponowanych w ćwiczeniu (wybór tematu decyduje

o przynależności do jednej z dwóch grup),

5) wybrać lidera grupy,
6) ustalić w grupie czas na „sesję pomysłów” – np. 5–10 minut (w tym czasie każdy członek

grupy zapisuje na samoprzylepnych karteczkach własne pomysły na temat wybranego
szkolenia, równocześnie zgłaszając swoje propozycje głośno i naklejając samoprzylepną
karteczkę z zapisaną propozycją na dużym arkuszu papieru),

7) pogrupować pomysły według kryteriów ustalonych w grupie,
8) wybrać najciekawsze pomysły, ewentualnie je uzupełnić,
9) zaprezentować wypracowane w grupie pomysły (prezentuje lider grupy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia, literatura dydaktyczna oraz dotycząca zasad żywienia,

−

kartki samoprzylepne w różnych kolorach, pisaki,

−

duże arkusze papieru.

Ćwiczenie 2

Wykorzystując technikę „Procedura U”, opracuj w grupie następujący temat: „Tworzenie

obrazu atrakcyjnego (dla uczestnika) szkolenia”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać instrukcję na temat techniki pracy „Procedura U”, zawartą w poradniku

„Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie” [2] – uwaga metoda przewiduje pracę
w grupie,

2) zgodnie z omówionym sposobem pracy odpowiedzieć na pytania zawarte w tabeli

poniżej – zwracając uwagę na kolejność pytań,

3) „wpisać” odpowiedzi w schemat „Procedury U”,
4) wybrać lidera grupy, który zaprezentuje stanowisko zespołu,
5) zaprezentować wypracowany przez daną grupę „obraz atrakcyjnego szkolenia”.

Tabela z pytaniami do ćwiczenia 2 - „Procedura U”

Stan faktyczny. Jak jest?

Obraz pożądany. Jak powinno być?

Jak w tej chwili wygląda stereotyp szkolenia (lekcji)?
(Obraz typowego szkolenia)

Jakie powinno być szkolenie, aby było atrakcyjne
i skuteczne?

Kto i jaką pełni rolę?
Kto i jakie ma zadania (podczas szkolenia)?

Jaką rolę powinien pełnić edukator i jaka jest rola
ucznia (szkolącego się)?

Według jakich zasad nauczyciel (edukator)
przygotowuje zajęcia?
Jakie kryteria decydują o doborze treści szkolenia?

Jakie zasady, normy, kryteria powinny decydować
o doborze treści i metod nauczania?
Jaki jest stan pożądany?

Co jest dobre, co potrzeba zmienić?

Rysunek do ćwiczenia 2

Schemat „Procedury U”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

książka E. Brudnik, A. Moszynska, B. Owczarska „Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie.
Przewodnik po metodach aktywizujących” [2] lub przygotowany przez nauczyciela
schemat „Procedury U” (schemat procedury znajduje się w poradniku dla ucznia),

−

kartki papieru, długopis lub kolorowe pisaki

Ćwiczenie 3

Uzupełnij tabelę, wpisując pomysły, które pozwolą zrealizować wymienione zasady

nauczania, podczas szkolenia zorganizowanego dla młodzieży szkolnej, zatytułowanego –
„Jaki jest wpływ środków konserwujących żywność na organizm człowieka?”.

Tabela do ćwiczenia 3

Zasada nauczania

Przykład realizacji

Zasada przystępności

Zasada poglądowości

Zasada systematyczności

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać z poradnika lub literatury dydaktycznej materiał na temat zasad nauczania,
2) wypisać w punktach, jakie treści należy przekazać podczas szkolenia dotyczącego

środków konserwujących żywność,

3) określić, w jaki sposób można w praktyce, na przykładzie konkretnego szkolenia

zrealizować zasady wymienione w tabeli - uzupełnić tabelę,

4) przedstawić swoje propozycje na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura dydaktyczna,

−

literatura o tematyce żywieniowej,

−

papier, długopis.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Uzupełnij tabelę, wpisując metody i środki dydaktyczne oddziałujące na osoby

odbierające informacje różnymi kanałami sensorycznymi.

Tabela do ćwiczenia 4

Typy sensoryczne

Metody dydaktyczne

Wyposażenie stanowiska

pracy

„Wzrokowcy” –

metody i środki
wizualne.

„Słuchowcy” –

metody i środki
audytywne

„Kinestetycy”–

metody i środki
kinestetyczne

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z metodami i środkami dydaktycznymi, korzystając z poradnika dla ucznia

lub literatury dydaktycznej,

2) określić, jakimi metodami nauczania i przy pomocy jakich środków można najlepiej

przekazać treści ludziom odbierającym różnymi kanałami sensorycznymi (wzrokowcy,
słuchowcy, „kinestetycy”),

3) uzupełnić tabelę do ćwiczenia,
4) podzielić się uwagami w grupie,
5) sporządzić wspólny plakat „Dobór metod nauczania i środków dydaktycznych

dla uczniów o różnych kanałach sensorycznych WAK”,

6) zaprezentować plakat na forum całej grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia, literatura dydaktyczna,

−

papier, długopis,

−

arkusz papieru formatu A1,

−

kolorowe pisaki, linijka,

−

pinezki lub magnesy i odpowiednia tablica do przymocowania plakatu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Do szkolenia o tematyce żywieniowej sformułowano cele zajęć. Dobierz do nich metody

i formy pracy, które pozwolą zrealizować te cele. Uzupełnij tabelę.

Tabela do ćwiczenia 5

Temat szkolenia: „Propagowanie racjonalnego odżywiania wśród uczestników kolonii”

Przykładowy cel zajęć

Zastosowane metody

−

zintegrowanie grupy

−

zainteresowanie problematyką

racjonalnego odżywiania

−

nabycie umiejętności poszukiwania

informacji i materiałów na temat
prawidłowego odżywiania

−

nabycie umiejętności prawidłowego

komponowania śniadań

−

(wymyśl jeszcze inny cel tego szkolenia

– wpisz go tutaj)
…………………………………………
…………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał na temat metod nauczania z podręcznika i literatury wskazanej przez

nauczyciela,

2) określić, jak można osiągnąć założone cele, jakie metody nauczania można zastosować,

aby efekt był najlepszy i wypełnić tabelę do ćwiczenia 5,

3) przedyskutować w grupie swoje propozycje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura metodyczna,

−

papier, pisak lub długopis.

Ćwiczenie 6

Opracuj mapę mentalną (mapę skojarzeń) do tematu: „Metody aktywizujące proces

uczenia się”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać z poradnika dla ucznia i literatury fragment materiału nauczania dotyczący

metod nauczania,

2) uporządkować materiał, dzieląc go na spójne fragmenty, zgodnie z własnymi

skojarzeniami,

3) przedstawić graficznie temat,
4) zaprezentować swój plakat na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia, literatura dydaktyczna,

−

arkusz papieru format A1, kolorowe pisaki,

−

tablica magnetyczna i magnesy do przymocowania plakatów.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować zasady i formy nauczania?

2) scharakteryzować wybrane metody nauczania?

3) dobrać metody nauczania do założonych celów kształcenia?

4) dobrać metody nauczania do grupy wiekowej uczestników szkolenia?

5) dobrać takie formy i metody nauczania, aby zapewnić efektywność

nauczania uczestnikom o różnych kanałach sensorycznych WAK oraz
o różnych stylach uczenia się?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Środki i materiały dydaktyczne

4.3.1. Materiał nauczania

Środkami dydaktycznymi nazywa się przedmioty materialne, które umożliwiają

usprawnienie procesu nauczania–uczenia się oraz uzyskanie optymalnych osiągnięć
szkolnych.

Do środków kształcenia zalicza się:

−

tzw. pomoce naukowe (dydaktyczne) – przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel,
aby jak najskuteczniej uczyć (tabele, mapy, eksponaty, makiety, itp.),

−

środki wyposażenia indywidualnego ucznia – narzędzia pracy ucznia (podręczniki,
zeszyty i przybory szkolne),

−

wyposażenie miejsca pracy –, np. pracowni, laboratoriów, itp. (sprzęt laboratoryjny,
tablica, przyrządy sportowe, itp.).
Podział środków dydaktycznych:

−

środki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość – naturalne okazy
przyrodnicze, surowce, pamiątki historyczne, itp.,

−

techniczne, które pokazują rzeczywistość w sposób pośredni – rysunki, filmy, nagrania,
itp.,

−

środki symboliczne – słowo pisane, tabele, wykresy, projekty i rysunki techniczne.
Środki techniczne najczęściej dzieli się w zależności od tego, na jakie zmysły

oddziałują. Są to:

−

środki wzrokowe,

−

środki słuchowe,

−

środki wzrokowo-słuchowe,

−

inne środki (oddziałujące na inne zmysły).
Klasyfikacja środków dydaktycznych może być różna, jednak nie to ma największe

znaczenie. Istotne jest, aby uświadomić sobie jak ważne dla osiągnięcia celów edukacyjnych
są stosowane środki dydaktyczne – ich ilość i rodzaj. Należy pamiętać, że niekorzystny jest
zarówno brak jak i nadmiar środków dydaktycznych. Dobór środków powinien być
poprzedzony wnikliwą analizą treści, celów i czasu trwania zajęć a także możliwości
organizacyjnych.

Materiały dydaktyczne

Wśród środków dydaktycznych

należy wyróżnić grupę zwaną

materiałami

dydaktycznymi. Materiały dydaktyczne to takie środki, które zawierają treści nauczania,
jednak treści te można odczytać za pośrednictwem urządzenia technicznego. Są to, np. folie,
nagrania na płytach, kasetach, dyskietkach, przeźrocza. Materiały dydaktyczne są, zatem
nośnikami informacji. Aby móc wykorzystać te materiały niezbędne są: rzutnik pisma,
przeźroczy, rzutnik multimedialny, odtwarzacz, magnetowid lub komputer. Wszystkie
wymienione urządzenia są również środkami dydaktycznymi (tzw. techniczne środki
kształcenia).

Ostatnio najpopularniejsze stały się następujące materiały dydaktyczne – folie oraz tzw.

prezentacje multimedialne, rzadziej filmy. Film może przedstawiać rodzaj scenki, lub
przedstawiać rzeczywistość, np. wybrany proces produkcyjny. Foliogramy i prezentacje służą
do przedstawienia danych statystycznych, klasyfikacji, wykresów i schematów. Są najczęściej
wykorzystywane podczas metod słownych, np. wykładu, jako uzupełnienie.

Ważne jest, aby przygotowując materiały w postaci folii lub prezentacji odpowiednio

dobrać materiał, ale także zastosować odpowiednią czcionkę, która będzie widoczna

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i czytelna. Treści podaje się raczej w postaci haseł lub graficznie, ponieważ tego typu
materiały mają pomóc w uporządkowaniu wiadomości. Omawiając je nauczyciel uzupełnia
informacje zawarte na foliogramach lub slajdach.

Film może służyć do zaobserwowania zachowań ludzkich (scenki), przedstawić

rzeczywistość, której uczniowie nie znają, jednak nie powinien być zbyt długi. Należy
przypomnieć, że film przez dydaktyków jest traktowany zarówno jako metoda nauczania, jak
również środek do nauczania (dydaktyczny).

Materiały wspomagające proces nauczania

Dzięki wykorzystywaniu w procesie dydaktycznym i samokształceniu nowoczesnych

multimedialnych materiałów dydaktycznych uzyskuje się bardzo dobre efekty. Możliwości
programów komputerowych pozwalają na ożywianie materiału nauczania, uzyskanie
przestrzeni trójwymiarowej i bezpieczne, wielokrotne próby symulujące rzeczywistość.
Działa to na wyobraźnię, pozwala ukazać różne zależności i struktury, co poprawia zdolność
do abstrakcyjnego myślenia.

Poprawnie wykonane materiały dydaktyczne (witryny edukacyjne) wywołują

zaciekawienie ucznia i zainteresowanie materiałem nauczania. Optymalnym rozwiązaniem są
pakiety multimedialne, które mogą być znakomitą pomocą, zwłaszcza w kształceniu
modułowym.

W związku z rozwojem technologii informacyjnych, szczególnego znaczenia nabrało

kształcenie na odległość (E-learning). Dzięki tym technologiom można przesyłać: głos, obraz
wideo, komputerowe dane i materiały drukowane. Szczególnie ma to zastosowanie
w dokształcaniu osób dorosłych. Jako narzędzie wspomagające proces nauczania–uczenia się
wymyślono platformę E-learningową typu moodle. Moodle jest pakietem przeznaczonym do
tworzenia kursów prowadzonych przez Internet, oraz stron internetowych. Dzięki Internetowi
można skutecznie prowadzić poradnictwo na odległość, w tym żywieniowe i dietetyczne.

Przygotowanie do lekcji. Konspekty i scenariusze lekcji.

Tok lekcji
Istnieją różne rodzaje lekcji. W zależności od celów – lekcje można podzielić na:

podające, utrwalające, kontrolujące. Oprócz lekcji teoretycznych występują zajęcia
laboratoryjne i praktyczne. Każdy rodzaj zajęć będzie mieć inny przebieg. Jednak generalnie
tok lekcji (zajęć) można podzielić na trzy główne części (tzw. ogniwa): wprowadzającą,
zasadniczą i kończącą. Jedną z ważniejszych umiejętności nauczyciela jest umiejętność
rozplanowania czasu zajęć.

Część wprowadzająca
Jest to część, podczas której nauczyciel zapoznaje uczniów z tematem i celami zajęć,

informuje ich o metodach, jakie będzie stosować, krótko omawia przebieg zajęć, rozdaje
materiały. Jest to też moment na przypomnienie wiadomości z poprzednich lekcji,
sprawdzenie pracy domowej, dokonanie ewaluacji wstępnej (czyli sprawdzenie, co uczniowie
już wiedzą na dany temat), itp.

Część zasadnicza
Powinna zajmować procentowo najwięcej czasu ze wszystkich części lekcji. Służy do

realizacji celów zajęć. Może składać się z kilku faz, np. wykład (lub inna metoda podająca),
ćwiczenia, ponownie część podająca, ćwiczenia (lub pokaz, scenka), itp. Cała część
zasadnicza może być oparta na samodzielnej pracy uczniów z zastosowaniem metod
aktywizujących. Może to też być prezentacja filmu lub wykonanie ćwiczenia praktycznego
czy doświadczenia, itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Część końcowa
Jest to moment na podsumowanie zajęć i ich ewaluację. Chodzi o sprawdzenie czy

zostały osiągnięte cele, jak również o uporządkowanie, usystematyzowanie treści. Ewaluacja
może polegać na sprawdzeniu wiadomości, jakie uczniowie zdobyli lub na sprawdzeniu ich
odczuć dotyczących sposobu prowadzenia zajęć czy omawianych treści. W końcowym czasie
zajęć należy pomóc uczniom „osadzić” w mózgu nowe treści, czyli powiązać z poprzednio
zdobytymi i „pokazać”, co dalej z tą wiedzą można zrobić. Nauczyciel powinien ocenić
przebieg zajęć (na przykład zaangażowanie uczniów), może zadać pracę domową. Może
również poinformować uczniów o dalszych planach dydaktycznych (czyli „czego jeszcze
będziemy się uczyć”).

Jak już wspomniano, w zależności od celu jaki chcemy osiągnąć podczas lekcji (zajęć,

szkolenia), tok lekcji może składać się z różnych elementów. Inaczej będzie przebiegać
lekcja, której celem jest przekazanie nowych informacji inaczej, jeśli w czasie zajęć należy
doskonalić (ćwiczyć) pewne umiejętności lub, gdy chcemy utrwalić materiał nauczania.
Poniżej znajdują się dwa przykłady lekcji, których tok jest inny ze względu na inne cele zajęć.

Tok lekcji podającej:

1. Czynności porządkowo-organizacyjne.
2. Sprawdzenie pracy domowej.
3. Przedstawienie i opracowanie nowych treści.
4. Integrowanie nowych treści z dawniej nabytymi i ich systematyzowanie.
5. Utrwalanie nowych treści przez próby stosowania ich w nowych sytuacjach.
6. Wyjaśnienie założeń pracy domowej.

Tok lekcji praktycznej:

1. Czynności organizacyjno-przygotowawcze.
2. Instruktaż wstępny.
3. Przydział zadań szkoleniowo-produkcyjnych.
4. Instruktaż bieżący.
5. Ocena zadań szkoleniowo-produkcyjnych.
6. Instruktaż końcowy.

Jak się przygotować do zajęć?

Lista kontrolna pytań, jakie należy sobie zadać przygotowując się do lekcji:

1. Co chcesz, aby uczniowie po lekcji umieli, rozumieli, wiedzieli?
2. Jaki jest prawdopodobny stan wiedzy uczniów na dany temat w chwili obecnej?

Czy mają w tym zakresie jakieś doświadczenie?

3. Dlaczego dane zagadnienie dla uczniów jest ważne?
4. Jak

można

przekonać

uczniów,

aby

zainteresowali

się

danym

tematem?

Jak ich zaciekawić?

5. Które treści musisz im podać, które mogą „odkryć” sami?
6. Ile czasu potrzeba, aby osiągnąć zamierzone cele?
7. Jakie środki będą potrzebne, aby zrealizować zamierzone cele?

Jak przygotować scenariusz lub konspekt zajęć?

Konspekt lekcji jest szczegółowym rozwinięciem planu lekcji. Struktura konspektu

składa się z dwóch części: merytorycznej i metodycznej, odpowiednio powiązanych ze sobą.
Konspekt stanowi podsumowanie na piśmie przygotowania się nauczyciela do lekcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 10. Przykład struktury konspektu [18, s. 197]

1. PRZEDMIOT – ……………………………………..
2. CEL POZNAWCZY – ………………………………
3. CEL KSZTAŁCĄCY – ……………………………..
4. CEL WYCHOWAWCZY – ………………………...
5. TEMAT LEKCJI –………………………………….

6. KLASA –…………………………………………….

CZĘŚĆ
MERYTORYCZNA

CZĘŚĆ METODYCZNA

Treść

zajęć

–

ogniwa

Czas realizacji

Wiodąca
metoda

Realizowane
zasady
nauczania

Podstawowe
środki
dydaktyczne

Scenariusz jest planem, zarysem lekcji, pomysłem na jej przebieg. Ma bardziej

swobodną budowę niż konspekt, ale zwykle jest bardziej uszczegółowiony. Nauczyciel może
w nim zapisać swoje uwagi dotyczące przebiegu zajęć. Do scenariusza można dołączyć nawet
graficzny zapis zajęć (np. sposób rozmieszczenia stolików, itp.). Pozwala to na mniej
formalny (niż konspekt) a bardziej osobisty zapis planu szkolenia (lekcji). Oba dokumenty –
konspekt i scenariusz są traktowane na równi. Wybór zależy od nauczyciela prowadzącego
szkolenie (lekcję).

Tabela 11. Przykład scenariusza lekcji [opracowanie własne]

SCENARIUSZ LEKCJI

Temat – ………………………………………………………………………………………..
Klasa – …………………………………………………………………………………………
Przedmiot – ………………………………………….czas trwania – …………………………
Cele lekcji.
Po zakończeniu lekcji uczeń będzie umiał:
……………………………………………
……………………………………………
……………………………………………
……………………………………………..

Przebieg lekcji:
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

czasie

lekcji

będą

kształtowane

następujące umiejętności kluczowe:
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….

Metody pracy:
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….

………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………

lekcji

potrzebne

będą

(środki

dydaktyczne):
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….
…………………………………………….

Spis wykorzystanej literatury – materiały
źródłowe:
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………
………………………………………………

Uwagi

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to są środki kształcenia?
2. Jak dzieli się środki dydaktyczne?
3. Co to są materiały dydaktyczne?
4. Co to jest scenariusz lekcji?
5. Jakie informacje zawiera scenariusz?
6. Czym się różni scenariusz od konspektu?
7. Z jakich części składa się lekcja?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj plakat lub ulotkę propagującą ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

4) Zapoznać się z informacjami dotyczącymi tłuszczów zwierzęcych,
5) wypisać najważniejsze informacje jakie powinny się znaleźć na plakacie i w ulotce,
6) opracować te informacje od strony redakcyjnej – np. ułożyć treści w hasła, dobrać kształt

i wielkość czcionki, itp.,

7) opracować graficzną formę ulotki lub plakatu,
8) wydrukować plakat lub ulotkę,
9) zaprezentować plakat (ulotkę) na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura metodyczna i o tematyce żywieniowej,

−

materiały papiernicze,

−

stanowisko komputerowe z oprogramowaniem, dostępem do Internetu i drukarką.

Ćwiczenie 2

Przygotuj prezentację multimedialną dla dzieci w wieku szkolnym na temat szkodliwości

żywności typu Fast food.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zebrać materiały dotyczące szkodliwości żywności typu Fast food, korzystając

z różnych źródeł: literatury i Internetu,

2) określić, w jaki sposób można przedstawić zebrane informacje, aby zainteresować

uczniów i wpłynąć na ich motywację, przedyskutować propozycje w parach, najlepsze
zanotować w zeszytach,

3) opracować zestaw slajdów i przygotować prezentację,
4) przygotować sprzęt niezbędny do prezentacji,
5) zaprezentować opracowany materiał na forum grupy,
6) przeprowadzić dyskusję na temat skuteczności i atrakcyjności przygotowanej prezentacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura metodyczna i o tematyce żywieniowej,

−

papier na notatki, długopis,

−

stanowisko komputerowe z oprogramowaniem, dostępem do Internetu i drukarką,

−

sprzęt do prezentacji – rzutnik multimedialny, wskaźnik i ekran.

Ćwiczenie 3

Opracuj scenariusz do szkolenia z wykorzystaniem przygotowanej w ćwiczeniu

2 prezentacji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować miejsce, czas i liczbę uczestników szkolenia,
2) zaplanować rozmieszczenie mebli i sprzętu w sali, w której planuje się szkolenie,
3) ustalić szczegółowe cele szkolenia,
4) określić metody i środki dydaktyczne jakie zastosuje podczas szkolenia,
5) rozplanować w czasie poszczególne elementy szkolenia,
6) opracować scenariusz wykorzystując zaproponowany w poradniku dla ucznia formularz,
7) sprawdzić, czy scenariusz uwzględnia wszystko to co uczeń wcześniej zaplanował,
8) zaprezentować scenariusz na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura metodyczna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przygotowana w ćwiczeniu 2 prezentacja multimedialna,

−

materiały papiernicze,

−

formularz scenariusza zajęć.

Ćwiczenie 4

Opracuj projekt szkolenia o tematyce żywieniowej. Wybierz jedne z podanych tematów:

1. Żywienie kobiet w ciąży.
2. Odżywianie niemowląt do 1 roku życia.
3. Żywienie dzieci w wieku od 1 do 3 lat.
4. Żywienie ludzi w wieku podeszłym.
5. Zapobieganie otyłości u dzieci w wieku szkolnym.
6. Zasady odżywiania dzieci, które przejawiają niechęć do jedzenia.
7. Zasady odżywiania nastolatków uprawiających sport.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dotyczącym metody projektu zawartym w literaturze

dydaktycznej,

2) wybrać grupę osób, z którymi będzie realizować projekt,
3) wybrać temat szkolenia spośród zamieszczonych propozycji,
4) zamienić temat na tytuł szkolenia, bardziej atrakcyjny (mniej oficjalny) dla uczestników

tego szkolenia – np. „Co powinna jeść przyszła mama?”, zamiast „Żywienie kobiet
w ciąży”,

5) podzielić się obowiązkami w ramach własnej grupy, wybrać lidera grupy,
6) napisać kontrakt określający przydział obowiązków oraz terminy realizacji,
7) zapoznać się z propozycją zasad oceniania projektu – zaproponowaną przez nauczyciela,
8) wykonać część przygotowawczą projektu:

a) określić cele ogólne i szczegółowe szkolenia,
b) dobrać treści szkolenia,
c) dobrać metody i ustalić formy szkolenia,
d) napisać scenariusz zajęć,
e) przygotować materiały dydaktyczne,

9) przeprowadzić szkolenie według zaplanowanego scenariusza,
10) napisać sprawozdanie z realizacji prac nad projektem,
11) dokonać samooceny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura dydaktyczna i o tematyce żywieniowej,

−

materiały papiernicze – arkusze papieru różnego formatu, pisaki i inne zaplanowane
przez uczniów,

−

środki dydaktyczne – zaplanowane przez uczniów do przeprowadzenia szkolenia,

−

stanowisko komputerowe z odpowiednim oprogramowaniem, dostępem do Internetu
i drukarką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować środki dydaktyczne?

2) przygotować scenariusz do prowadzenia zajęć?

3) opracować materiały edukacyjne z zakresu racjonalnego żywienia?

4) przygotować prezentację multimedialną z zakresu racjonalnego

żywienia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Rola

dietetyka

zakresie

profilaktyki

chorób

dietozależnych. Poradnictwo indywidualne i edukacja
zbiorowa pacjentów

4.4.1. Materiał nauczania

Zasady przeprowadzania wywiadu żywieniowego i dokumentowania leczenia
żywieniowego pacjenta

Zasady przeprowadzania wywiadu z pacjentem oraz prowadzenia dokumentacji

żywieniowej pacjentów zostały opisane w jednostce modułowej 321[11].Z3.09 „Prowadzenie
dokumentacji żywieniowej pacjentów”.

Rola dietetyka

Rolą dietetyka jest propagowanie prawidłowego żywienia w społeczeństwie i dążenie do

zmiany nieprawidłowych nawyków żywieniowych wśród pacjentów indywidualnych. Bardzo
często chodzi o wyeliminowanie wieloletnich, nawet wielopokoleniowych nawyków. Jest to
szczególnie trudne, ponieważ łatwiej jest nauczyć czegoś nowego, niż „oduczyć” starych
przyzwyczajeń. W takich sytuacjach chodzi nie tylko o przekazanie aktualnej wiedzy
żywieniowej, ponieważ ta często pacjentom jest znana, ale o wpłyniecie na motywację
pacjentów. Wymaga to szczególnych umiejętności doradczych od dietetyka.

Aby trafić do pacjenta trzeba pokonać następujące bariery:

–

osobistą dumę, skrępowanie,

–

brak motywacji,

–

obawy przed niepowodzeniem,

–

zwykłe lenistwo (wygodnictwo),

–

zaniżoną lub zawyżoną samoocenę.
W ramach swoich obowiązków dietetycy prowadzą:

–

poradnictwo indywidualne,

–

poradnictwo zbiorowe dla pacjentów żywieniowych,

–

edukację zbiorową w ramach profilaktyki prawidłowego odżywiania.
Poradnictwo indywidualne może dotyczyć:

–

oceny stanu odżywienia pacjenta i jego sposobu żywienia,

–

doboru odpowiedniego jadłospisu stosownie do potrzeb pacjenta,

–

informacji na temat zasad sporządzania posiłków dietetycznych i modyfikacji żywienia,

–

pomocy w monitorowaniu wprowadzania zmian w sposobie żywienia,

–

informowania o wartości odżywczej różnych produktów spożywczych.
Poradnictwo zbiorowe dotyczy:

–

prowadzenia szkoleń na temat racjonalnego żywienia różnych grup ludności,

–

ukazania nieprawidłowych nawyków żywieniowych,

–

pokazu prawidłowego sporządzania potraw,

–

propagowania i udostępniania receptur dietetycznych,

–

demonstrowania obsługi nowoczesnego sprzętu pozwalającego na przygotowanie
dietetycznych potraw.
O ile w zakresie prowadzenia poradnictwa zbiorowego należy przestrzegać takich

ogólnych zasad jak podczas prowadzenia innych zajęć edukacyjnych (np. lekcji), to
poradnictwo indywidualne wymaga jeszcze innych umiejętności.

Prowadząc edukacje zbiorową dietetyk staje się nauczycielem – edukatorem, natomiast

w poradnictwie indywidualnym doradcą – terapeutą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Style doradców

W ogólnie pojętym poradnictwie dietetycznym mogą mieć zastosowanie następujące

style doradców:
–

ekspert – steruje, „narzuca” gotowe rozwiązania, wydaje instrukcje postępowania,

–

informator – ogranicza się do przekazywania konkretnej informacji,

–

konsultant – doradza, ale odpowiedzialność za wybór sposobu odżywiania pozostawia
pacjentowi, pozwala mu dokonywać wyboru, motywuje go,

–

„spolegliwy opiekun” – jest osobą otwartą i akceptującą innych, nie narzuca zdania,
raczej wysłuchuje, pozwala pacjentowi samodzielnie odkryć rozwiązanie problemu.
Oczywiście wybór stylu doradzania zależy od sytuacji. Z pewnością każdy

z wymienionych sposobów doradzania może mieć zastosowanie, jeśli dietetyk potrafi
dostrzec potrzeby pacjentów. Może się, bowiem zdarzyć tak, że pacjent nieśmiały będzie
potrzebował dyrektywy, narzucania, ale inny pacjent taką formą porady może czuć się
urażony.

Poradnictwo indywidualne oparte jest na rozmowie doradczej między dietetykiem

a pacjentem.

W pewnym uproszczeniu rozmowę doradczą między dietetykiem a pacjentem można

podzielić na następujące etapy:
1. Zainicjowanie rozmowy i zdefiniowanie celu porady – chodzi o nawiązanie rozmowy

i przełamanie bariery skrępowania. Jest to moment na przywitanie i przedstawienie się,
następuje nawiązanie relacji. Należy także poznać, jakie są oczekiwania pacjenta.

2. Zawarcie umowy doradczej (kontraktu) między dietetykiem a pacjentem – ma na celu

sformułowanie, na jakich warunkach będzie polegał proces pomagania. Pacjent powinien
uświadomić sobie, że aby wynik współpracy był zadowalający, rozmowa musi być
szczera oraz że to on ponosi dużą odpowiedzialność w tym procesie.

3. Analiza i diagnoza problemu – na podstawie wskazań lekarskich, wyników ankiet,

własnych pomiarów lub rozmowy, dietetyk ustala, w jaki sposób może pomóc
pacjentowi.

4. Wypracowanie sposobu rozwiązania problemu – ustalenie jak powinien wyglądać sposób

odżywiania pacjenta. W zależności od sytuacji jest to dokładny jadłospis lub tylko ogólne
wskazówki dotyczące sposobu odżywiania.

5. Ustalenie planu działania (ewentualnej dalszej współpracy) – w różnych sytuacjach może

chodzić o ustalenie planu kolejnych wizyt, kontroli masy ciała, czasu stosowania diety,
itp.
Zbiorowe poradnictwo w wypadku edukacji żywieniowej przypomina lekcję szkolną.

Dietetyk może zostać poproszony o przeprowadzenie lekcji – w ramach ścieżki
prozdrowotnej, jaka obowiązuje w szkołach. Takie poradnictwo może zostać również
skierowane do ludzi dorosłych – pacjentów szpitala, pensjonariuszy domów opieki, itp.
Przygotowując zajęcia, w ramach zbiorowej edukacji żywieniowej należy wziąć pod uwagę
różnice w sposobie uczenia się ludzi dorosłych i dzieci.

Jak się uczą dzieci?

Dzieci nie potrafią myśleć abstrakcyjnie, słabo przyswajają sobie wiadomości

przekazywane tylko za pomocą słowa. Dla małych dzieci najbardziej typową formą myślenia
jest myślenie konkretno – ruchowe i konkretno – wyobrażeniowe. Oznacza to, że dzieci uczą
się, jeśli mają kontakt z przedmiotem, mogą go dotknąć, spróbować lub uczą się podczas
działania, zabawy. Dopiero na podstawie takich doświadczeń powstaje ich wyobrażenie
o świecie, rozumieją pojęcia i nowe słowa. Odwołując się do cyklu Kolba można powiedzieć,
że małe dzieci rozpoczynają cykl uczenia się od doświadczenia. Prócz tego należy wziąć pod
uwagę, że trudno jest utrzymać koncentrację dziecka na wysokim poziomie przez dłuższy
czas (najwyżej kilkanaście minut). Dlatego w wieku przedszkolnym dzieci uczy się podczas
zabawy, w działaniu, motywując je do nauki poprzez zaciekawienie tematem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jak się uczą dorośli?

Dorośli nie są jak „pusty dzban”. Posiadają sporą wiedzę, doświadczenie i szereg

nawyków. Dlatego edukację dorosłych rozpatruje się w trzech aspektach:

−

dodawanie nowych informacji, umiejętności do tych, które już posiadają,

−

oduczanie (odejmowanie) złych nawyków, przestarzałych metod pracy,

−

modyfikacja „starych” umiejętności i wiadomości.
Blokady w edukacji dorosłych:

−

obawa przed ośmieszeniem się w oczach innych,

−

mała ilość czasu ze względu na obowiązki rodzinne i zawodowe,

−

bardziej krytyczny stosunek do rzeczywistości wynikający z doświadczeń.

Tabela 12. Edukacja dzieci i dorosłych [opracowanie własne]

Porównanie edukacji dzieci i dorosłych

Dorośli

Dzieci

Mają sporą wiedzę, przekonania i doświadczenie

Sami decydują o tym, czego chcą się uczyć
Porównują nowe informacje z własnym
doświadczeniem, weryfikują wiedzę
Uczą się tego, o czym myślą, że może im się
przydać
Uczą się nie tylko od „nauczyciela”, ale także od
siebie nawzajem (tzn. od innych „uczniów”)

Są prawie jak „pusty dzban”, do którego trzeba wlać
wiedzę
Inni decydują o tym, czego mają się uczyć
Akceptują podawane informacje

Poszukują różnych informacji, bo nie są pewne, co
może im się przydać, są bardziej ciekawe
Głównym źródłem wiedzy jest dorosły nauczyciel

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym się różni edukacja dorosłych i dzieci?
2. Jaka jest rola dietetyka w zakresie poradnictwa i profilaktyki prawidłowego odżywiania?
3. Jakie style doradztwa można zastosować w poradnictwie dietetycznym?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj kwestionariusz do przeprowadzenia wywiadu żywieniowego dla pacjentów

z nadwagą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi diety niskoenergetycznej,
2) wypisać jakie najistotniejsze informacje są niezbędne aby znaleźć przyczynę nadwagi

lub otyłości (uwzględnić informacje pochodzące od lekarza, dotyczące stanu zdrowia
pacjenta oraz informacje od samego pacjenta dotyczące jego trybu życia),

3) ułożyć pytania do ankiety,
4) sprawdzić czy pytania są jednoznaczne i zrozumiałe,
5) wymienić się w parach opracowanymi kwestionariuszami, przeczytać je i przekazać sobie

nawzajem uwagi na ich temat,

6) sprawdzić czy po wypełnieniu kwestionariusza można uzyskać wszystkie informacje

niezbędne do opracowania diety dla pacjenta,

7) opracować stronę graficzną kwestionariusza,
8) zaprezentować swój kwestionariusz na forum grupy,
9) wybrać wraz z całą grupą najlepszy kwestionariusz, dokonując jego ewentualnej korekty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały papiernicze,

−

literatura o tematyce żywieniowej,

−

poradnik dla ucznia,

−

wzory i przykłady kwestionariuszy dla pacjentów,

−

stanowisko komputerowe z oprogramowaniem (w tym program do planowania diet)
i drukarką, papier do drukarki.

Ćwiczenie 2

Opracuj scenariusz rozmowy z pacjentem, który ma nadwagę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wypisać zasadnicze elementy rozmowy poradniczej planując (wyobrażając sobie)

jej przebieg, aby to zrobić można wykorzystać następujące pytania pomocnicze:

−

W jaki sposób można rozpocząć rozmowę oraz co pozwoli mu na nawiązanie relacji
z pacjentem?

−

Jakie materiały, dokumenty może wykorzystać w rozmowie z pacjentem (dokumenty
lekarskie, kwestionariusz, program komputerowy itp.)?

−

Jakie argumenty można wykorzystać w rozmowie z klientem, który ma nadwagę?

−

Jaką formę pomocy i współpracy można zaoferować pacjentowi?

−

Na jakie trudności można napotkać podczas takiej rozmowy?,

2) wynotować przykładowe pytania skierowane do pacjenta, na podstawie przygotowanych

w ćwiczeniu 1,

3) zaplanować ewentualne sposoby rozwiązania w razie pojawienia się trudności,
4) zaplanować zakończenie rozmowy i przekonanie pacjenta o konieczności dalszej

współpracy (zaplanować jak można okazać mu wsparcie podczas dietoterapii),

5) korzystając z notatek i opracowanych pytań, opracować scenariusz planowanej rozmowy

(uwzględniając fazy rozmowy poradniczej),

6) przedyskutować swój scenariusz w parach,
7) nanieść ewentualne poprawki,
8) jeszcze raz przeanalizować przypuszczalny przebieg rozmowy,
9) zaprezentować scenariusz na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura o tematyce dietetycznej, ewentualnie psychologicznej,

−

papier, kolorowe długopisy.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź rozmowę z pacjentem, który ma nadwagę, według scenariusza

przygotowanego w ćwiczeniu 2.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić w parze podział ról (dietetyk, pacjent),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a) dietetyk powinien:

−

nawiązać rozmowę z pacjentem,

−

założyć kartotekę pacjenta,

−

zapytać pacjenta o stan zdrowia, ewentualne wyniki badań, zalecenia lekarskie,

−

ustalić podstawowe parametry – jak masa ciała, wzrost, wiek i wielkość tkanki
tłuszczowej,

−

obliczyć należną masę i określić stopień otyłości pacjenta,

−

przeprowadzić wywiad na podstawie kwestionariusza,

−

ustalić możliwy sposób odchudzania pacjenta (uzyskać jego akceptację),

−

zmotywować pacjenta do walki z nadwagą,

−

zaproponować pacjentowi zestaw potraw, który jest niskokaloryczny, oraz jest możliwy
do przyjęcia przez pacjenta,

−

opracować dla pacjenta indywidualną dietę na podstawie wywiadu i wyników badań,

−

przekazać zalecenia dotyczące trybu życia pacjenta,

−

zakończyć rozmowę z pacjentem, podsumować wyniki ustaleń, zachęcić do rozpoczęcia
diety i umówić się na następne spotkanie,

b) pacjent powinien:

−

przyjąć umowne parametry jakie przekaże dietetykowi – jak masa ciała, wzrost itp.,

−

udzielić dietetykowi odpowiedzi na pytania oraz wypełnić kwestionariusz,

−

współpracować z dietetykiem tak jak czyniłby to rzeczywisty pacjent,

2) dokonać analizy i ocenić przebieg rozmowy (oceniają obie osoby biorące udział

w scence oraz ewentualni widzowie),

3) zanotować wnioski dotyczące przebiegu rozmowy do zeszytu,
4) podzielić się uwagami na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier na notatki, długopis,

−

stolik, dwa krzesła do odegrania scenki,

−

kwestionariusz dla pacjenta,

−

wzór karty pacjenta,

−

poradnik dla ucznia,

−

stanowisko komputerowe z oprogramowaniem (w tym program do planowania diet)
i drukarką, papier do drukarki.

Ćwiczenie 4

Przygotuj i przeprowadź pokaz sporządzania kanapek dla dzieci przedszkolnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić w pobliskim przedszkolu możliwość przeprowadzenia takich zajęć,
2) przygotować scenariusz zajęć,
3) przygotować surowce i materiały dydaktyczne dla dzieci (np. receptury, zdjęcia, itp.),
4) przeprowadzić szkolenie dotyczące znaczenia śniadania jako pierwszego posiłku i pokaz

– z omówieniem sposobu wykonania kanapek,

5) zorganizować degustację kanapek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

materiały biurowe,

−

surowce i sprzęt do sporządzania kanapek,

−

tacki papierowe, serwetki papierowe.

Ćwiczenie 5

Udziel informacji 16-letniej dziewczynie, która chce się odchudzić, pomimo że jej masa

ciała nie odbiega od normy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić w parze podział ról (dietetyk, pacjentka),

a) dietetyk powinien:

−

nawiązać rozmowę z klientką,

−

wysłuchać jej argumentacji,

−

obliczyć prawidłową masę ciała klientki,

−

przedstawić jej jaki wpływ może mieć odchudzanie na jej organizm,

−

przekonać ją do zdrowego odżywiania i zaproponować inne możliwe rozwiązania
(np. ćwiczenia fizyczne),

−

zaproponować dietę optymalną dla pacjentki,
b) pacjentka powinna:

−

przedstawić swój problem dietetykowi,

−

wysłuchać jego argumentacji i ewentualnie podjąć polemikę,

c) po skończeniu scenki z rozmową, powinieneś:

2) dokonać analizy i ocenić przebieg rozmowy (oceniają obie osoby biorące udział

w scence, oraz ewentualni widzowie).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier na notatki, długopis,

−

stolik, dwa krzesła do odegrania scenki,

−

wzór karty pacjenta,

−

literatura, poradnik dla ucznia,

−

stanowisko komputerowe z oprogramowaniem (w tym program dla dietetyków)
i drukarką, papier do drukarki.

Ćwiczenie 6

Przygotuj i przeprowadź krótkie (20–30 minut) szkolenie z zakresu racjonalnego

żywienia dla określonej grupy ludności. Napisz scenariusz do tego szkolenia oraz opracuj
materiały edukacyjne dla uczestników szkolenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Część I

1) zapoznać się z kryteriami oceniania szkolenia, aby uwzględnić w swoim scenariuszu

wszystkie oceniane elementy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) wybrać temat szkolenia i ustalić cele tego szkolenia oraz grupę, do której szkolenie

będzie skierowane,

3) napisać scenariusz szkolenia, według poznanych zasad (zwracając uwagę na dobór treści,

metod i środków dydaktycznych do zaprojektowanych celów),

4) opracować i przygotować środki dydaktyczne, np. prezentację multimedialną,
5) opracować materiały dla uczestników szkolenia w formie ulotki, broszury lub plakatu

przeprowadzić próbę szkolenia, dokonując kontroli czasu,

6) dokonać ewentualnej weryfikacji scenariusza,
7) ponownie przeprowadzić próbę – sprawdzić wykorzystanie środków dydaktycznych,

zaplanować rozmieszczenie mebli w sali, w której odbędzie się szkolenie,

8) napisać scenariusz po korektach,
9) przygotować wszystkie środki i materiały dydaktyczne.

Część II

1) przygotować salę do przeprowadzenia szkolenia (ustawić meble, przewietrzyć salę itp.),
2) przygotować środki dydaktyczne i materiały dla uczestników,
3) przekazać nauczycielowi kopię scenariusza przed rozpoczęciem szkolenia,
4) przeprowadzić szkolenie zgodnie ze scenariuszem,
5) uporządkować salę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały papiernicze,

−

wykaz kryteriów oceny szkolenia,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura o tematyce metodycznej i żywieniowej,

−

zaplanowane przez ucznia środki dydaktyczne,

−

stanowisko komputerowe z oprogramowaniem i drukarką, papier do drukarki.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) przeprowadzić pokaz potraw i produktów spożywczych?

2) przeprowadzić szkolenie z zakresu racjonalnego żywienia?

3) dostosować formę szkolenia do grupy wiekowej uczestników

szkolenia?

4) przeprowadzić wywiad żywieniowy?

5) sporządzić dokumentację pacjenta?

6) przekonać pacjenta o konieczności zastosowania diety?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań.

Wszystkie

są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna

odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej Karcie odpowiedzi.
6. Zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli zadanie będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na później

i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Wyposażenie stanowiska pracy to

a) materiały papiernicze niezbędne do prowadzenia zajęć.
b) pomoce dydaktyczne, środki wyposażenia indywidualnego uczniów oraz

wyposażenie pomieszczeń dydaktycznych.

c) literatura niezbędna do prowadzenia zajęć.
d) podręczniki i zeszyty uczniowskie.

2. Inscenizacja nie jest

a) jedną z metod aktywizujących proces nauczania.
b) metodą, w której uczący przyjmują na siebie rolę osób uczestniczących w jakimś

zdarzeniu.

c) metodą, w której odgrywa się role na podstawie scenariusza.
d) improwizacją.

3. Sformułowanie „uczeń oblicza prawidłową masę ciała pacjenta” jest przykładem

a) ogólnego celu kształcenia.
b) operacyjnego celu dydaktycznego.
c) szczegółowego celu dydaktycznego.
d) tematu lekcji.

4. Aktywizującymi metodami nauczania nazywa się

a) takie metody nauczania, podczas których uczeń wykonuje ruch.
b) praktyczne metody nauczania.
c) metody, które charakteryzują się większą aktywnością ucznia niż nauczyciela

podczas lekcji.

d) metody, które zwiększają motywację uczniów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Do metod podających zalicza się:

a) wykład informacyjny, opowiadanie, pokaz z objaśnieniem i pogadankę.
b) wykład problemowy, opowiadanie, pokaz z objaśnieniem i pokaz.
c) wykład informacyjny, odczyt, opis i metodę tekstu przewodniego.
d) wykład problemowy, odczyt, opis i ekspozycję.

6. Małe dzieci najlepiej uczą się, jeżeli

a) mówi się do nich bardzo powoli i wyraźnie.
b) czyta się im tekst, robiąc często przerwy.
c) nauka jest równocześnie zabawą.
d) wytłumaczy się im cel nauki.

7. We wstępnej fazie rozmowy doradczej dietetyk

a) przeprowadza badanie pacjenta.
b) spisuje z pacjentem umowę – kontrakt.
c) zakłada kartotekę pacjenta.
d) nawiązuje pozytywną relację z pacjentem.

8. Scenariusz jest

a) formą luźnych notatek nauczyciela.
b) odmianą konspektu.
c) szczegółowym planem lekcji.
d) zapisem treści lekcji.

9. „Są nośnikami informacji, zawierającymi treści, które można wykorzystać w czasie

szkolenia. Jednak treści te można odczytać tylko za pośrednictwem urządzenia
technicznego.” Opis ten dotyczy
a) materiałów dydaktycznych.
b) podręczników szkolnych.
c) technicznych środków kształcenia.
d) materiałów źródłowych.

10. Rozróżnia się następujące formy prowadzenia zajęć

a) jednostkowe i zbiorowe.
b) lekcyjne i pozalekcyjne.
c) indywidualne i wieloosobowe.
d) szkolne i pozaszkolne.

11. Dorośli uczą się inaczej niż dzieci. Dla edukacji dzieci nie jest charakterystyczne

stwierdzenie
a) dzieci są prawie jak „pusty dzban”, do którego trzeba wlać wiedzę.
b) dzieci łatwo akceptują podawane informacje.
c) dzieci porównują nowe informacje z własnym doświadczeniem, weryfikują wiedzę.
d) dzieci poszukują różnych informacji, są bardzo ciekawe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12. Odwołanie się do praktyki lub własnych doświadczeń uczących się, co pozwala na

zrozumienie przydatności teorii i czyni ją bardziej zrozumiała i potrzebną, jest
przykładem
a) zasady świadomej aktywności.
b) zasady poglądowości.
c) zasady przystępności.
d) zasady wiązania teorii z praktyką.

13. Najpopularniejsza metoda podająca, która polega na podaniu uczącym się informacji

z zakresu nauk o przyrodzie, technice, społeczeństwie to
a) wykład konwersatoryjny.
b) wykład informacyjny.
c) pogadanka.
d) opis.

14. „Burza mózgów”, debata i metaplan są przykładami

a) dyskusji.
b) metod podających.
c) gier dydaktycznych.
d) metod programowanych.

15. Do celu ogólnego „kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych” nie można

opracować celu szczegółowego
a) w postaci operacyjnej.
b) o brzmieniu „uczeń kontroluje masę ciała”.
c) w postaci rozwiniętej.
d) o brzmieniu – „uczeń dba o różnorodność spożywanych produktów”.

16. Aby uwzględnić różne style uczenia się, należy

a) przeprowadzić sondaż wśród uczniów, na temat ich stylu uczenia się.
b) wprowadzać ćwiczenia rozpoczynające się od różnych etapów, zgodnie z cyklem

Kolba.

c) wprowadzać dużo środków audiowizualnych.
d) podzielić uczniów na grupy w trakcie pracy.

17. Kompetencjami lub umiejętnościami kluczowymi nazywa się

a) umiejętności przystosowawcze uczniów.
b) zdolności wrodzone uczniów, które należy doskonalić w szkole.
c) zdolności nabyte uczniów.
d) umiejętności ponadprzedmiotowe niezbędne do prawidłowego funkcjonowania

w życiu.

18. Jeśli chcemy nauczyć uczniów podejmowania decyzji najlepiej, jeśli wykorzystamy

a) wykład konwersatoryjny.
b) ćwiczenia praktyczne.
c) dramę.
d) metaplan.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Dobór metody nauczania nie zależy od

a) wieku i charakterystyki uczestników.
b) tradycji szkoły.
c) założonych celów i zadań dydaktycznych.
d) treści kształcenia oraz właściwości nauczanych przedmiotów.

20. Aby przekonać dzieci w wieku przedszkolnym do konieczności spożywania

pełnowartościowego śniadania, najlepiej
a) pokazać im wyniki badań świadczących o wpływie śniadania na rozwój człowieka.
b) omówić rolę śniadania jako pierwszego posiłku dziennego.
c) opowiedzieć o skutkach niewłaściwego odżywiania.
d) przygotować razem z nimi wartościowy, a zarazem smaczny posiłek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……..............................………………………………………………..

Prowadzenie edukacji żywieniowej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LIERATURA

1. Bereźnicki F.: Dydaktyka kształcenia ogólnego. Wyd. Impuls, Kraków 2004
2. Brudnik E., Moszynska A., Owczarska B.: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie.

Przewodnik po metodach aktywizujących. Wyd. FSF, Kielce 2000

3. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka.

PZWL, Warszawa 2000

4. Chwałek J.: Obsługa klienta. Jakość usług. WSiP, Warszawa 2003
5. Dretkiewicz- Więch J.: Operacyjne cele kształcenia. Wyd. CODN, Warszawa 1999
6. Dzierzgowska I.: Jak uczyć metodami aktywnymi. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2005
7. Goźlińska E., Szlosek F.: Podręczny słownik nauczyciela kształcenia pedagogicznego.

Wyd. ITeE, Radom 1997

8. Hasik J., Gawęcki J., (red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN,

Warszawa 2000

9. Hasik J., Hryniewiecki L, Grzymisławski M.: Dietetyka. PZWL, Warszawa 1999
10. Hasik J., Hryniewiecki L., Rościszewska-Stoyanow A.: Gdy lekarz zaleci dietę. Watra,

Warszawa 1987

11. Kielan K., Pokora K.: Przygotowanie do działalności usługowej. WSiP, Warszawa 2003
12. Kierebiński Cz., Godlewska Z.: Żywienie a zdrowie. PZWL, Warszawa 1986
13. Kuczewska L.: Przygotowanie do działalności usługowej. Marketing usług. WSiP,

Warszawa 2004

14. Kunachowicz

H.,

Nadolna

Przygoda

B.,

Iwanow

K.:

Tabele

składu

i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005

15. Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki. WSiP, Warszawa 2005
16. Michalski J.: Z notatnika metodyka. Wyd. CODN, Warszawa 2000
17. Nowacki T. W.: Aktywizujące metody w kształceniu. Wyd. CODN, Warszawa 1999
18. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Wyd. ITeE, Radom 1995
19. Taraszkiewicz M.: Jak uczyć lepiej, czyli refleksyjny praktyk w działaniu. Wyd. CODN,

Warszawa 1999

20. Taraszkiewicz M.: Jak uczyć jeszcze lepiej. ARKA, Poznań 2001
21. Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka-Matyjek E.: Zasady racjonalnego

żywienia – zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach
żywienia zbiorowego. ODDK, Gdańsk 2004

22. Uhman G.: Uczenie się przez doświadczenie. Vademecum nauczyciela szkoły

zawodowej. KOWEZ, Warszawa 2000

23. Wądołowska

L.,

Bandurska-Stankiewicz

E.:

Wybrane

zagadnienia

z dietetyki. Ćwiczenia. Wyd. UWM, Olsztyn 2002

24. Wieczorek-Chełmińska Z. (red.): Dietetyczna książka kucharska. PZWL, Warszawa 1991
25. Wieczorek-Chełmińska Z.: Zasady żywienia i dietetyka stosowana. PZWL,

Warszawa 1992

26. Wojtasik B.: Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne. PWN,

Warszawa 1992

27. Ziemlański Ś. (red.): Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. PZWL,

Warszawa 2001

28. Ziemlański Ś.: Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Zalecenia żywieniowe dla

ludności w Polsce. Instytut Danone, Warszawa 1998

29. http://www.izz.waw.pl
30. http://www.trendy.codn.edu.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
dietetyk 321[11] z4 01 n
dietetyk 321[11] z2 01 u
dietetyk 321[11] z1 01 n
dietetyk 321[11] z4 02 n
dietetyk 321[11] z2 01 n
dietetyk 321[11] o1 01 u
dietetyk 321[11] z3 01 n
dietetyk 321[11] z3 01 u
dietetyk 321[11] z4 02 u
dietetyk 321[11] o1 01 n
dietetyk 321[11] z1 01 n
dietetyk 321[11] z4 02 n
dietetyk 321[11] z2 01 n
dietetyk 321[11] z1 01 u
dietetyk 321[11] z2 01 u
dietetyk 321[11] z4 02 u

więcej podobnych podstron