Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych

Szkoła Policji w Katowicach

SłuŜba Prewencyjna

Przyczyny zachowań przestępczych

oraz zjawisk patologicznych

w świetle teorii socjologicznych

Opracowanie:

kom. mgr Zbigniew Ziomka

Zakład SłuŜby Prewencyjnej

ŁA POL

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Rozdział I

Przestępczość, rys historyczny, podstawowe pojęcia

1.1. Rys historyczny przestępczości i przestępstwa

1.2. Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle róŜnych

dyscyplin naukowych

1.3. Wybrane pojęcia i źródła informacji o przestępstwie i przestępczości

Rozdział II
Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych
w ujęciu teorii socjologicznych

2.1. Podstawowe pojęcia

2.2.Teoria anomii Roberta Mertona

2.3. Teoria zróŜnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda

2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego

2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy

2.6. Koncepcja kultury warstw niŜszych Waltera Millera

Bibliografia

WPROWADZENIE

Od 1989 roku w Polsce rozpoczęły się istotne zmiany społeczno-ustrojowe oraz

gospodarcze. Zmiany te oprócz rozwoju wolności i demokracji przyczyniły się do

powstania nowych, dotychczas nieznanych lub występujących bardzo sporadycznie

negatywnych zjawisk społecznych, w tym zjawisk patologicznych. Nasileniu uległy

równieŜ negatywne zjawiska społeczne, występujące dotychczas, choć w znacznie

mniejszej skali. Są to między innymi alkoholizm, prostytucja, bezrobocie,

bezdomność, narkomania, czy teŜ przestępczość.

Policja ustawowo zobowiązana do rozpoznawania, ujawniania i ścigania

sprawców nie zawsze moŜe w sposób właściwy ocenić skalę przestępczości.

Na podstawie statystyk policyjnych moŜna mówić jedynie o tak zwanej przestępczości

stwierdzonej. Problemem staje się określenie rzeczywistej skali zjawiska, poniewaŜ

wiele spraw nigdy nie wychodzi na jaw, pozostając w zaciszach domostw, rodzin oraz

róŜnych grup społecznych. Znaczna część kategorii przestępstw ma swoje podłoŜe

w lokalnych społecznościach, o których Policja niewiele wie. Przestępczość rodzi się

poza zasięgiem Policji, która ma jedynie styczność z jej skutkami.

Nieznajomość wśród policjantów przyczyn zachowań patologicznych w tym

przestępczych, a co za tym idzie moŜliwości podjęcia odpowiednich i skutecznych

działań zapobiegających, spowodował gwałtowny wzrost przestępczości oraz innych

negatywnych zjawisk społecznych. Wpływa to nie tylko na stan bezpieczeństwa lecz

takŜe na znaczne obniŜenie się poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie

polskim.

Niniejsze opracowanie będące próbą wyjaśnienia przyczyn powstawania

przestępczości oraz mechanizmów powodujących to, Ŝe niektórzy ludzie naruszając

normy prawne wchodzą na drogę przestępstwa, moŜe być wykorzystane przez

policjantów odbywających szkolenie zawodowe podstawowe jak teŜ policjantów

kursów i szkoleń doskonalących.

ROZDZIAŁ I

PRZESTĘPCZOŚĆ, RYS HISTORYCZNY, PODSTAWOWE POJĘCIA

1.1.

Rys historyczny przestępczości i przestępstwa

Przestępczość towarzyszyła człowiekowi od dawien dawna. Pierwsze wzmianki

na jej temat moŜemy spotkać juŜ w mitologii greckiej. UwaŜano wówczas, Ŝe

wszystkie wypadki losowe określane są przez bogów. Pierwsze kryminologiczne

poglądy między innymi Homera, Platona czy Arystotelesa wskazują, Ŝe

w ówczesnych czasach zbrodnię pojmowano jako „chorobę duszy”, na którą

lekarstwem miał być przemyślany system kar. W staroŜytności zrodziły się teŜ

przednaukowe przesłanki socjologiczne, w myśl których zło moralne lub wykolejenie

społeczne miało swe źródło w niewiedzy i cięŜkich warunkach.

W średniowieczu poglądy i opinie przesycone były wpływem kościoła,

a podstawowym rodzajem kary była śmierć. Przestępca w owym czasie przedstawiany

był jako wysłannik diabła na ziemi, a prawodawcy ustalali takie formy uśmiercania,

które satysfakcjonowały władze. Ówczesne prawodawstwo nakazywało tępić

bezrobotnych, włóczęgów i Ŝebraków. Najdawniejsze źródła myślicieli staroŜytnej

Grecji, Rzymu czy teŜ Średniowiecza, wskazują na wspólne cechy dawnych poglądów

dotyczących czynów przestępczych.

Jedną ze wspólnych cech było powszechne odwoływanie się do autorytetów

boskich i wolnej woli człowieka, w związku z czym czyn przestępczy postrzegany był

jako naruszenie przykazań religijnych i praw stanowionych przez państwo, z wolnej

a występnej woli człowieka.

Drugą wspólną cechą staroŜytnych i średniowiecznych poglądów, było

rozróŜnianie zachowań ludzi według ich przynaleŜności klasowej. Przykładem tego

jest rok 1494 kiedy to dwóch mnichów z Nurembergu opisało typy czarownic i dało

ich charakterystyki. W swej rozprawie mnisi szczegółowo przedstawili techniki

i procedury przesłuchań, tortur i egzekucji

K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) Labirynty współczesnego społeczeństwa,

Katowice 1998, s. 129.

W okresie Odrodzenia i Oświecenia w związku z rozwojem nauk społecznych

i przyrodniczych, a takŜe rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych pojawiły się

liczne próby uzasadnienia czynników wpływających na zachowania się ludzi. Jednym

z bardziej zasłuŜonych w tej dziedzinie był Cesare Beccaria, który w swym dziele

O przestępstwach i karach zdecydowanie wystąpił przeciwko karom, głosząc

jednocześnie zasadę zwalczania przyczyn przestępczości. Podkreślał w nim, Ŝe kary

nie powinny być aktem odwetu, lecz ich zadaniem powinna być „naprawa”

przestępcy.

Cesare Lombroso uwaŜany jest przez wielu autorów za „ojca kryminologii”,

poniewaŜ głosił teorie łączące zachowanie przestępcze z fizjonomicznymi cechami

przestępców. Były to najwcześniejsze, systematyczne próby wyjaśnienia przestępstwa

w kategoriach innych, niŜ tylko moralne czy społeczne

Według niego „typ przestępczy” jednostki określić moŜna było na podstawie

istnienia sześciu cech anormalnych w budowie ciała (zwłaszcza głowy).

NajwaŜniejszym czynnikiem uruchamiającym skłonności przestępcze według C.

Lombroso była wrodzona, niezaleŜna od woli natura. Czynnikami drugorzędnymi

były: rasa, klimat, pochodzenie, alkoholizm czy teŜ gwałtowna dąŜność do bogactw.

WyróŜnił 4 typy przestępców:

przestępcy z urodzenia,

przestępcy nałogowi,

przestępcy z namiętności,

przestępcy przypadkowi.

Konflikty zbrojne (w szczególności druga wojna światowa) pokazały, jak

wyraźny jest ich wpływ na przestępczość. W okresach wojen oraz bezpośrednio po ich

zakończeniu następują zjawiska nasilania się przestępczości, wzrostu agresji wobec

osób i wartości chronionych, a takŜe zjawiska lekcewaŜenia i braku poszanowania

norm moralnych i prawnych

TamŜe, s.129.

B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2000, s. 8.

Po drugiej wojnie światowej nie tylko nastąpił gwałtowny wzrost

przestępczości, lecz zaczęła ona przybierać coraz bardziej skomplikowane formy,

dlatego walka z nią w szczególności poprzez zapobieganie, stała się jednym

z podstawowych zadań państwa, poszczególnych społeczeństw oraz instytucji

i organizacji społecznych odpowiedzialnych za stan bezpieczeństwa w państwie,

regionie czy mieście.

Zmiany społeczno-ekonomiczne rozpoczęte w Polsce w 1989 roku przyczyniły

się do rozwoju negatywnych zjawisk społecznych, co spowodowało gwałtowny wzrost

przestępczości oraz pogorszenie się stanu bezpieczeństwa. Sytuacja taka wpłynęła

zarazem na znaczne obniŜenie poziomu poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie

polskim.

Okres transformacji to takŜe wyzwanie dla badaczy rzeczywistości społecznej,

w tym takŜe zjawisk przestępczości i patologii społecznej. Jest to okres, kiedy nauka

moŜe i powinna włączyć się w nurt zwalczania i przeciwdziałania przestępczości

w Polsce

1.2.

Społeczna geneza przestępstwa i przestępczości w świetle róŜnych

dyscyplin naukowych

Naukami, które zajmują się badaniem związku między przestępstwem

i przestępczością a społeczeństwem i zachodzącymi w nim procesami, są w obecnym

czasie między innymi:

Kryminologia - nauka o przestępczości jako zjawisku społecznym, której definicję

zaproponował Brunon Hołyst.

Według niego „kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy,

o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach

K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 161.

patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a takŜe o funkcjonowaniu systemu

sprawiedliwości karnej

Kryminologia

wykorzystuje

swoich

celów

metody

badawcze

wypracowywane przez inne nauki i wskazuje na to, Ŝe czynnikami kryminogennymi są

wszelkie świadome zachowania się człowieka, związane z zespołami elementów

determinujących te zachowania. Czynnikami tymi są:

Czynniki somatyczne;

Czynniki środowiskowe;

Czynniki sytuacyjne;

Czynniki psychiczne.

Brunon Hołyst nazywa je czynnikami endogennymi czyli tkwiącymi w samym

człowieku, oraz egzogennymi tkwiącymi w środowisku zewnętrznym jednostki.

Czynniki zewnętrzne mające wpływ na zachowania przestępcze, są przedmiotem

badań wielu współczesnych autorytetów, z których większość źródeł przestępstwa

i przestępczości poszukuje w społeczeństwie.

Kryminalistyka – nauka o technice i taktyce popełniania i wykrywania przestępstw,

wykrywania i ścigania sprawców tych przestępstw poprzez zabezpieczenie materiału

dowodowego dla wymiaru sprawiedliwości, oraz zapobiegania ich popełnianiu.

Najczęściej stosowana i wykorzystywana jest w praktycznej działalności organów

cigania do realizowania czynności operacyjno-śledczych.

Wiktymologia kryminalna – zajmująca się rolą i udziałem ofiary w genezie

przestępstwa, której głównym celem i zadaniem jest budowa świadomości społecznej

w zakresie moŜliwych do wystąpienia zagroŜeń, a takŜe umiejętności ich unikania

i obrony przed tymi zagroŜeniami.

Socjologia – nauka o społeczeństwie, wyjaśniająca i opisująca zjawiska i procesy

zachodzące w zbiorowościach ludzkich.

B. Hołyst, op.cit., s. 28.

Wyjaśnia przyczyny zachowań naruszających istotne normy społeczne i negatywnie

ocenianych przez społeczność przy pomocy róŜnych teorii zachowań dewiacyjnych.

Wskazuje na czynniki, procesy i środki pozwalające na dostosowanie się jednostek

i grup do Ŝycia społecznego. Wyjaśnia, jak mechanizmy kontroli społecznej sprawiają,

e ludzie zachowują się zgodnie z ustalonymi normami, w sposób oczekiwany

i aprobowany przez społeczeństwo.

Polityka społeczna – nauka, której zasadniczym nurtem są kwestie społeczne

definiowane jako zaistnienie problemu nękającego duŜe grupy ludności, zagraŜającego

szerszym zbiorowościom i powodującego deformacje w całym rozwoju społecznym

Czynnikami warunkującymi patologię Ŝycia codziennego na poziomie mikro –

i makrostukturalnym są między innymi ubóstwo, bezrobocie czy teŜ bezdomność.

Czynniki te powiązane z kryminogennymi trybami Ŝycia takimi, jak alkoholizm,

narkomania, prostytucja czy teŜ tak zwane „pasoŜytnictwo społeczne” sprzyjają

postawom nonkonformistycznym.

Psychologia – nauka badająca prawidłowości przebiegu procesów psychicznych

człowieka oraz ich związku z motywami i pobudkami podejmowania i realizacji

zamiarów przestępczych. Jest pomocna przy ustalaniu motywacji czynu

przestępczego.

Pedagogika – nauka mająca związek z rolą wychowania i socjalizacji w procesie

przygotowania do Ŝycia w społeczeństwie.

Badając postawy i cele wychowania – w tym moralnego, czyli środowiskowe

uwarunkowania edukacji i rozwoju człowieka, wskazuje na wpływ środowiska na

zachowanie, w tym zachowanie przestępcze.

Oprócz wyŜej wymienionych, w walce z przestępczością znajdują zastosowanie

osiągnięcia innych nauk jak choćby demografii, statystyki, ekonomii czy teŜ

medycyny. Spośród wielu dyscyplin naukowych wyodrębniły się szczegółowe,

M. Mitręga, Przedmiot i zakres polityki społecznej, (w:) Polityka społeczna, Katowice 1998, s. 7.

węŜsze, wyspecjalizowane działy, dokonujące pomiarów, badające przyczyny,

i poŜądane kierunki działania jak choćby socjologia dewiacji.

1.3.

Wybrane pojęcia i źródła informacji o przestępstwie i przestępczości

Przed rozpoczęciem omawiania zjawiska przestępczości naleŜy przytoczyć

i omówić pojęcie przestępstwa. W potocznym rozumieniu przestępstwem nazywać

będziemy złamanie normy prawnej.

Według encyklopedii popularnej PWN przestępstwo jest to: „zawinione

zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie

niebezpieczne”

Z art. 1 Ustawy Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz.U.1997, Nr 88,

poz. 553 z późn. zm.) wynika, Ŝe przestępstwem nazywać będziemy popełnienie czynu

zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia

Z przytoczonych wyŜej definicji wynika, Ŝe aby sytuacja uznana została za

przestępstwo muszą być spełnione określone kryteria, następująco wyjaśniane przez

znawców przedmiotu.

Przez czyn rozumiemy zewnętrzne zachowanie się człowieka (podmiotu), zaleŜne

od jego woli, polegające na działaniu lub zaniechaniu działania.

Działanie będzie więc złamaniem norm zakazowych, natomiast zaniechanie

działania złamaniem norm nakazowych.

Wina w zachowaniu się człowieka (podmiotu), określa jego psychiczny stosunek

do naruszania norm.

W przypadku przestępstwa w grę wchodzi zarówno wina umyślna, gdy jednostka

wiadomie popełnia czyn zabroniony, jak teŜ nieumyślność występująca w formie

wiadomej i nieświadomej.

Czyn człowieka jest przestępstwem wtedy, gdy doprowadza do złamania normy,

której naruszenie obwarowane jest sankcjami określonymi w ustawie. Jeśli

Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982, s. 636.

Kodeks Karny, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006.

naruszenie normy nie ma usankcjonowań ustawowych sytuacja taka z prawnego

punktu widzenia nie będzie przestępstwem.

Bezprawność czynu oznacza, Ŝe musi być on niezgodny z obowiązującymi

przepisami prawa. Nie oznacza to wyłącznie sprzeczności z przepisami prawa

karnego. Całościowa analiza stanu faktycznego w zestawieniu z całym systemem

prawa moŜe dopiero dać ostateczną ocenę, czy określony czyn jest bezprawny.

Społeczna szkodliwość czynu w stopniu wyŜszym niŜ znikomy jest terminem

umownym, obejmującym zarówno rodzaj i charakter naruszonego dobra,

okoliczności popełnienia czynu, jak teŜ motywacje zachowania się jednostki.

Ogólnie rzecz biorąc czyn wtedy jest przestępstwem, gdy godzi w porządek

stosunków społecznych.

PowyŜsze

omówienie terminu przestępstwa dotyczy, jak wcześniej

wspomniano, naruszenia kodeksów prawnych, czyli norm sformalizowanych,

regulujących zachowania jednostek, działalność instytucji oraz ustalających zasady

funkcjonowania społeczeństwa.

Krzysztof Czekaj cytując wielu autorów dokonał podziału norm społecznych

z socjologicznego punktu widzenia na:

Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj), normy moralne

w obronie godności, niezaleŜności i prywatności, normy moralne słuŜące potrzebie

zaufania (np. nie kłam, nie kradnij), normy moralne strzegące sprawiedliwości,

normy moralne wobec konfliktów społecznych;

Normy obyczajowe czyli umowne sposoby postępowania, które nie są

definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki jak i społeczeństwa;

Normy nakazowe określające jak ludzie powinni oraz nie powinni zachowywać

się w określonej sytuacji społecznej;

Normy zwyczajowe jako najrozleglejsze spośród wszystkich wymienionych

kategorii, dające najwięcej moŜliwości wyboru społecznie akceptowanych form

zachowań

K. Czekaj, Od wartości i norm społecznych do kontrkultury, (w:) op.cit., s. 24-25.

Zatem prawo lub prawa, w myśl których złamanie normy jest przestępstwem są to

zbiory norm społecznych, które uległy instytucjonalizacji poprzez system sankcji,

przestrzeganie których zabezpieczone jest środkami przymusu państwowego.

WaŜnym pojęciem nierozerwalnie związanym z normami, w tym takŜe

z przestępstwem jest pojęcie sankcji. Sankcje w języku potocznym rozumiane są jako

kary. Z socjologicznego punktu widzenia jest to pojęcie bardziej złoŜone, oznaczające

reakcję grupy, otoczenia wobec zachowań jednostek.

Według Jana Szczepańskiego sankcje „są to reakcje grupy na zachowania się

członków w sytuacjach społecznie waŜnych”

. Skoro sankcje są reakcją na

zachowania się, nie mogą odnosić się jedynie do potocznego ich rozumienia jako

systemu kar. W sytuacjach, gdy zachowania członków grupy są konformistyczne,

będziemy mieć do czynienia z nagrodami, pochwałami itp. czyli z sankcjami

pozytywnymi.

Dlatego sankcje moŜemy podzielić na:

- sankcje pozytywne (nagrody);

- sankcje negatywne (kary).

Oba systemy sankcji moŜna jeszcze zróŜnicować, dzieląc je na formalne i nieformalne.

Sankcją o charakterze formalnym moŜe być oficjalna pochwała włączona do akt

osobowych (pozytywna), lub nagana (negatywna).

Sankcje o charakterze nieformalnym mogą przybierać bardzo róŜnorodny charakter,

choćby uśmiech, czy ustna pochwała (pozytywne), oraz lekcewaŜenie, pogarda

(negatywne).

Po krótkim omówieniu pojęć przestępstwa, norm i sankcji pora omówić pojęcie

przestępczości, oraz podstawowe źródła informacji o tym negatywnym zjawisku

społecznym.

TamŜe, s. 30.

Brunon Hołyst przez przestępczość rozumie „zbór czynów zabronionych

przez ustawę pod groźbą kary, które to czyny popełnione zostały na obszarze

danej jednostki terytorialnej w danym czasie”

Podstawowymi źródłami danych o rozmiarach przestępczości są statystyki jako

systemy sprawozdawczości.

Statystyka policyjna – to systemy KSIP oraz TEMIDA, które pokazują nam jaki

jest rozmiar przestępczości ujawnionej i stwierdzonej. Inaczej mówiąc oznacza

ona ogół czynów (przestępstw), o których informację uzyskały organy ścigania,

na jej podstawie wszczęły postępowanie przygotowawcze oraz potwierdziły

popełnienie przestępstwa w toku prowadzonych dochodzeń lub śledztw. Celem

systemu policyjnej informacji kryminalnej jest między innymi obserwacja

zjawiska przestępczości i środowisk przestępczych oraz dostarczanie róŜnych

danych niezbędnych w zapobieganiu, planowaniu czy teŜ podejmowaniu decyzji.

Statystyka prokuratorska – to sprawozdawczość z działalności prokuratury

z zakresu ewidencji spraw oraz czynności procesowych.

Statystyka sądowa pokazuje nam jaki jest rozmiar przestępczości osądzonej co

znaczy, Ŝe popełnienie przestępstwa zostało potwierdzone w wyniku

postępowania sądowego.

Statystyka więzienna informuje nas o liczbie osób tymczasowo aresztowanych,

odbywających karę pozbawienia wolności oraz o innych danych dotyczących

funkcjonowania i działalności więziennictwa.

Wszystkie wymienione wyŜej statystyki nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistych

rozmiarów przestępczości, bowiem przestępstwa rzeczywiście dokonane określa się

mianem „czarnej liczby”. Społeczeństwo na co dzień informowane jest

o przestępczości tzw. „pospolitej” skierowanej przeciwko osobie (Ŝyciu i zdrowiu) lub

mieniu (własności). Są to informacje niepełne, poniewaŜ znaczna część czynów

będących przestępstwami nigdy nie wychodzi na „światło dzienne”.

B. Hołyst, op. cit., s. 51.

Z socjologicznego punktu widzenia właściwym do oceny skali zagroŜeń, oraz

stanu bezpieczeństwa winno być społeczeństwo, poprzez poziom poczucia

bezpieczeństwa w kraju, mieście czy teŜ dzielnicy.

Przemiany społeczno-ustrojowe zainicjowane w Polsce w 1989 roku

spowodowały gwałtowny wzrost przestępczości, co przyczyniło się do obniŜenia

poziomu poczucia bezpieczeństwa mieszkańców naszego kraju. Zaczęły powstawać

i rozwijać się nowe kategorie przestępstw dotychczas mało znane lub nieznane.

Realnymi stały się pojęcia „mafia”, haracz za „ochronę” lub „opiekę”, „pranie

brudnych pieniędzy” czy teŜ „przestępczość zorganizowana”. ZagroŜeniem stało się

kumulowanie kapitału w rękach zorganizowanych grup przestępczych, które inwestują

go w legalne interesy.

Przykładami niskiego poczucia bezpieczeństwa są organizowane tak zwane

„czarne marsze” lub „marsze milczenia”, będące protestem przeciwko przemocy, oraz

wyrazem dezaprobaty dla ciągle obniŜającego się jego poziomu.

W ciągu ostatnich lat przestępczość jako zjawisko społeczne przybierające

formy zorganizowane, zaczyna zagraŜać istniejącemu porządkowi publicznemu. Ze

względu na skalę zjawiska poziom poczucia bezpieczeństwa obywateli spada. Dotyczy

to zarówno kraju i województwa, jak teŜ poszczególnych aglomeracji miejskich.

Statystyki policyjno-sądowe nie odzwierciedlają w pełni skali zjawiska, poniewaŜ

przestępczość rzeczywista nie jest znana, stanowiąc jak wcześniej wspomniano tak

zwaną „czarną liczbę”.

Artykuły na pierwszych stronach gazet, liczne audycje i programy telewizyjne

w świadomości odbiorców potęgują skalę zagroŜeń, wpływając na dalsze obniŜanie

i tak niskiego poziomu poczucia bezpieczeństwa.

Przyczyną wzrostu przestępczości po 1990 roku były rozbudzone i nie do końca

spełnione nadzieje na lepsze Ŝycie, pojawiły bądź nasiliły się takie negatywne

zjawiska społeczne, jak bezrobocie, narkomania, migracje, prostytucja czy teŜ

ubóstwo.

Największa przestępczość ma miejsce w duŜych aglomeracjach miejskich,

gdzie panuje anonimowość, wzrasta bezrobocie, gdzie rodzina przestaje być grupą

społeczną oddziaływującą pozytywnie na swoich członków.

Przykładem negatywnego wpływu migracji na dynamikę przestępczości

w Polsce jest sytuacja jaka powstała po 1989 roku. Od tego czasu odnotowuje się

wzrost ilości przestępstw popełnianych przez obcokrajowców (Ukraińców, Ormian,

Rumunów), co ma związek z napływem do Polski biednej ludności spoza granicy.

Coraz częściej w środkach masowego przekazu pojawiają się informacje

o zabójstwach, eksplozjach ładunków wybuchowych oraz innych zdarzeniach

związanych z porachunkami zorganizowanych grup przestępczych.

Konieczna zatem i oczywista staje się potrzeba ciągłej analizy tego zjawiska, co

pozwoli lepiej i pełniej poznać specyfikę zagroŜeń, określić poziom poczucia

bezpieczeństwa mieszkańców, oraz wypracować skuteczne formy przeciwdziałania

przestępczości.

ROZDZIAŁ II

PRZYCZYNY ZACHOWAŃ PRZESTĘPCZYCH ORAZ ZJAWISK

PATOLOGICZNYCH W UJĘCIU TEORII SOCJOLOGICZNYCH

2.1. Podstawowe pojęcia

Pierwsze badania i zainteresowania socjologiczne nad wymienioną

problematyką rozpoczął Emil Durkheim publikując w 1897 roku swoją pracę

o samobójstwie. W niej to oprócz wyjaśnienia zasad tworzenia i trwania

społeczeństwa, wskazywał na negatywną i pozytywną rolę, jaką w tych procesach

odgrywa przestępczość. Według E. Durkheima bez zjawiska przestępczości nie byłyby

moŜliwe zmiany społeczne, jak teŜ rozwój społeczeństwa. Przestępczość jego zdaniem

integruje społeczeństwo, umacnia więzi i relacje społeczne, wzmacnia skuteczność

oddziaływania systemu kontroli społecznej

Obecnie coraz częściej źródeł wszelkich negatywnych zjawisk poszukuje się

w szeroko pojętych układach społecznych, wykorzystując wypracowane teorie

socjologiczne. Przed przystąpieniem do omówienia wybranych (spośród wielu)

społecznych teorii zachowań dewiacyjnych czy przestępczych, naleŜy przytoczyć

niektóre pojęcia mające z nimi związek.

Pojęcie anomia do socjologii wprowadził Emil Durkheim. Według niego jest

to stan związany z gwałtownymi zmianami społecznymi polegający na tym, Ŝe ludzie

tracą orientację co do obowiązujących norm zachowania. W społeczeństwie powstaje

poczucie niezwiązania z istniejącymi normami, co w konsekwencji prowadzi do

zakłócenia i osłabienia sfery kontroli społecznej oraz ujawnienia się u ludzi tendencji

antyspołecznych. Ujawniające się tendencje egoistyczne tkwiące w człowieku

prowadzą do wzrostu zachowań dewiacyjnych, w tym przestępczości.

Andrzej Siemaszko cytując Roberta Mertona twierdzi, Ŝe „anomia pojmowana

jest jako załamanie zdarzające się w sferze kulturowej, występujące zwłaszcza

wtedy, kiedy istnieje silna rozbieŜność pomiędzy normami i celami kulturowymi,

K. Czekaj, Społeczna konstrukcja przestępstwa i przestępczości, (w:) op.cit., s. 131.

a społecznie ustrukturowanymi moŜliwościami działania członków grupy zgodnie

z tymi normami”

Cele kulturowe są to „rzeczy warte zabiegów”, pozwalające na odniesienie

sukcesu. Jest to więc swego rodzaju wspinanie się na kolejne szczeble drabiny

społecznej poprzez osiągnięcia materialne, sportowe, naukowe czy teŜ towarzyskie.

Zinstytucjonalizowane środki słuŜące do osiągnięcia kulturowo określonych celów

wskazują dopuszczalne sposoby postępowania w drodze do ich realizacji. W ujęciu

R. Mertona anomia i związany z nią wzrost dewiacji powodowany jest zbyt duŜym

kulturowym naciskiem na cele, bez dostatecznego nacisku na środki normatywne,

dopuszczalne do ich osiągnięcia.

Dewiacja najogólniej rzecz biorąc, jest zachowaniem niezgodnym z normami

społecznymi, bądź oczekiwaniami członków danego społeczeństwa. Dotyczy ona

zarówno postępu jak teŜ regresu. E. Durkheim w dewiantach widział źródło siły

społeczeństwa, bowiem poprzez odrzucanie określonych elementów kultury, dewianci

przyczyniają się do rozwoju społecznego i postępu. Dewiacja jest czymś, co pozwala

grupie zachować toŜsamość, wzmocnić jej spójność oraz bezpośrednio integrować

społeczeństwo. Jako rezultat łamania reguł stanowionych przez grupę społeczną,

dewiacja jest zachowaniem, nazwanym tak przez ludzi.

Dewiację moŜemy określać jako pozytywną lub negatywną. Dewiacja

pozytywna jest więc zachowaniem niezgodnym z normami i oczekiwaniami

społecznymi, lecz nie szkodzi innym, a wręcz przeciwnie często im pomaga.

Dewiacja negatywna jest zachowaniem niezgodnym z normami społecznymi nie

niosącym z sobą Ŝadnych wartości a przynoszącym szkody.

Dewiacja społeczna jest pojęciem względnym, poniewaŜ to czy zachowanie jest

dewiacyjnym zaleŜy od norm i przekonań ludzi. To co w jednym społeczeństwie czy

rodowisku jest dewiacją, w innym jest zachowaniem wręcz poŜądanym.

Najczęściej analizuje się zjawiska dewiacji negatywnej, które mogą stać się

zjawiskami patologicznymi wtedy, gdy zaczynają zagraŜać istniejącemu porządkowi

publicznemu. Nie ma zbiorowości gdzie nie byłoby zjawisk dewiacyjnych, lecz nie są

A. Siemaszko, Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993, s. 60.

one zjawiskami patologicznymi dopóki moŜna je zdefiniować, określić i nad nimi

zapanować.

Termin „patologia społeczna” powstał w końcu XIX wieku jako określenie

działań ludzkich przeciwstawnych wiejskim i małomiasteczkowym ideałom

stabilizacji, własności, oszczędności, pracowitości, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej

oraz dyscypliny woli.

Obecnie zjawiska patologii społecznej definiuje się jako destruktywne

i autodestruktywne zachowania ludzi, grup społecznych lub całych społeczeństw.

Jacek Wódz pojęcie patologii społecznej zdefiniował w następujący sposób:

„za zjawiska społecznie patologiczne w konkretnej społeczności znajdującej się

w okresie zmiany społecznej będziemy uwaŜać:

te zjawiska społeczne, które są niezgodne z wzorami zachowań (czy postaw)

zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności;

te zjawiska społeczne, które występują w zwiększającym się (większym niŜ

w stanie przed zmianą lub w poprzednim etapie zmiany) nasileniu ilościowym;

te zjawiska, które są dysfunkcjonalne, mają wyraźnie zakłócający wpływ

na poszczególne, istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian

społecznych (jej celów), a więc np. na tworzeniu się nowych struktur społecznych

w okresie zmiany społecznej. Według naszego załoŜenia wszystkie te cechy (choć

w róŜnym stopniu) muszą wystąpić w zjawisku patologicznym”

2.2. Teoria anomii Roberta Mertona

W teorii anomii Roberta Mertona dewiacja jest wynikiem dezintegracji

między celami wyznaczonymi przez strukturę kulturową a środkami (sposobami)

osiągnięcia tych celów.

Struktura kulturowa określa, czego powinni pragnąć członkowie danego

społeczeństwa ze wskazaniem sposobu realizacji tych pragnień, natomiast struktura

społeczna determinuje faktyczne moŜliwości realizacji kulturowo wyznaczonych

celów przez poszczególne jednostki, które są róŜnie w niej ulokowane.

J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-Gdańsk 1973, s. 13.

Drabina

hierarchii

społecznej

róŜnicuje

moŜliwości

szanse

współzawodnictwie dając uprzywilejowanie tym, którzy usytuowani są na wyŜszych

jej szczeblach, zmniejszając szanse zrealizowania celów przez jednostki zajmujące

niŜsze szczeble owej drabiny.

Nadmierne eksponowanie konieczności i potrzeby zrealizowania kulturowo

wyznaczonych celów w porównaniu z naciskiem jaki dana kultura kładzie na

przestrzeganie norm regulujących zachowania przy ich osiąganiu, sprzyja

powstawaniu tendencji nonkonformistycznych, czyli sięganiu po nie aprobowane

rodki.

W swej teorii wyróŜnił on pięć typów adaptacji do sytuacji dysfunkcji

zachodzącej

między

społecznie

akceptowanymi

celami

wartościami,

a zinstytucjonalizowanymi środkami słuŜącymi do ich realizacji. Są to: konformizm,

innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt.

Konformizm – polega na akceptacji zarówno celów kulturowych jak i środków

słuŜących do ich osiągnięcia. Oznacza to, Ŝe jednostki chcą coś w Ŝyciu osiągnąć przy

pomocy środków zgodnych z prawem.

Innowacja – to chęć, dąŜenie do osiągnięcia celów kulturowych przy wykorzystaniu

wszelkich środków, często nieetycznych i zabronionych.

Rytualizm – to odrzucenie celów wyznaczonych przez kulturę (redukcja własnych

aspiracji) przy jednoczesnym ścisłym (wręcz rytualnym) przestrzeganiu norm

postępowania. Jednostki tego typu nie chcąc niczego ryzykować, często rezygnują

z własnych ambicji. Nazywani są formalistami oraz biurokratami.

Wycofanie – to odrzucenie zarówno celów kulturowych jak i zinstytucjonalizowanych

rodków słuŜących do ich osiągnięcia. Osoby takie często stają się narkomanami,

alkoholikami itp. Najbardziej drastyczna forma wycofania to samobójstwo.

Bunt - to odrzucenie tego co proponuje kultura jak teŜ środków słuŜących do ich

osiągnięcia przy jednoczesnym dąŜeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych

i nowych instytucjonalnych norm.

Najbardziej przestępczorodnym typem adaptacji według R. Mertona jest

innowacja, w której naciski na osiągnięcie celu dominującego jakim jest sukces

finansowy są tak duŜe, Ŝe jednostki odrzucając zinstytucjonalizowane środki próbują

osiągnąć cel za wszelką cenę, przy pomocy środków nielegalnych.

W Polsce w ostatnich latach zarówno politycy jak i środki masowego przekazu

nawołując do „otwierania interesów”, bogacenia się czy teŜ osiągania sukcesów,

powodują wzrost zachowań innowacyjnych w tym przestępczych, co jest zgodne

z przedstawioną wyŜej koncepcją R. Mertona.

Wycofanie natomiast jest typem adaptacji powodującym powstawanie zjawisk

patologii społecznej, jako ucieczki od tego do czego dąŜy dane społeczeństwo.

2.3. Teoria zróŜnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda

Z teorii zróŜnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda wynika, Ŝe

zachowanie przestępcze jak kaŜde inne jest zachowaniem wyuczonym. Teoria ta

składa się z dziewięciu twierdzeń.

Twierdzenie pierwsze – „Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym”.

Oznacza to, Ŝe wpływy środowiskowe jako przykłady zachowania, mają większe

oddziaływanie na postępowanie człowieka niŜ dziedziczenie wrodzonych skłonności.

Dotyczy to takŜe zachowań patologicznych.

Twierdzenie drugie – „Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku

interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się”.

Oznacza to, Ŝe w procesie komunikacji zarówno werbalnej jak i pozawerbalnej

następuje wymiana informacji, które w przyszłości wpływają na zachowanie

jednostek.

Twierdzenie trzecie – „Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania

przestępczego odbywa się w obrębie grup pierwotnych”.

Oznacza to, Ŝe największy wpływ na uczenie się zachowań mają rodzina, grupa

rówieśnicza czy teŜ sąsiedzka. Minimalny wpływ na zachowania przestępcze czy teŜ

patologiczne w procesie uczenia się mają wpływy środków masowego przekazu.

Twierdzenie czwarte – „Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno

techniki popełniania przestępstw – czasami skomplikowane, czasami zaś bardzo proste

– jak i konkretne kierunki motywacji, dąŜeń, racjonalizacji i postaw”.

Oznacza ono, Ŝe uczenie się zachowań to przede wszystkim nabywanie motywacji

i postaw nonkonformistycznych

Twierdzenie piąte – „Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dąŜeń jest

wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie

sprzyja naruszaniu ich”.

Oznacza ono konflikt kultur, tej obowiązującej oraz kultury przestępczej

i dewiacyjnej, w których inaczej definiowane są wartości i normy chronione przez

prawo.

Twierdzenie szóste – „Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyŜki definicji

sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa”.

Z twierdzenia tego wynika, Ŝe do zachowań przestępczych oraz patologicznych

dochodzi wówczas, gdy wpływ zachowań negatywnych jest większy od wpływu

zachowań poŜądanych.

Twierdzenie siódme – „ZróŜnicowane powiązania mogą się róŜnić częstotliwością,

czasem trwania, uprzedniością i intensywnością”.

Oznacza, Ŝe im kontakty z zachowaniami przestępczymi i niepoŜądanymi są

wcześniejsze, bardziej intensywne, częstsze i dłuŜej trwające, tym bardziej

prawdopodobnym jest to, Ŝe jednostka wykształci w sobie takie wzorce zachowań.

Twierdzenie ósme – „Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania

z wzorami zachowań przestępczych i nie przestępczych obejmuje te same

mechanizmy, co kaŜde inne uczenie się”.

Oznacza, Ŝe zachowania przestępcze nie są jedynie naśladownictwem, lecz uczeniem

się zgodnie z zasadami kaŜdego innego uczenia się.

Twierdzenie dziewiąte – „ChociaŜ zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych

potrzeb i wartości, nie moŜna go nimi wyjaśnić, gdyŜ zachowanie nie przestępcze jest

wyrazem takich samych potrzeb i wartości”.

2.4. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego

Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego wskazuje na to, Ŝe jednostka

moŜe dokonywać czynów przestępczych poniewaŜ jej więzi z porządkiem

konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane. Komponentami więzi jednostki ze

społeczeństwem

według

Hirschiego

są:

przywiązanie,

zaangaŜowanie,

zaabsorbowanie oraz przekonanie.

Przywiązanie według autora teorii oznacza emocjonalne związki jednostki z jej

otoczeniem, którym są rodzina, przyjaciele, sąsiedzi czy teŜ koledzy z pracy. Istota

przywiązania polega na tym, Ŝe ludzie wraŜliwi na opinie wyraŜane przez otoczenie,

licząc się z negatywnymi rekcjami na fakty naruszania norm, przyjmują postawę

konformistyczną. Jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje „moralny

obowiązek” przestrzegania norm przez to otoczenie uznawanych. Gdy jednostkę

przestaną obchodzić opinie i reakcje innych ludzi moŜe się ona angaŜować

w zachowania dewiacyjne.

ZaangaŜowanie polega na tym, Ŝe przestrzeganie norm spowodowane jest groźbą

utraty prestiŜu, pozycji zawodowej czy choćby ośmieszenia.

Jednostki mające mało do stracenia (o niskim statusie) bardziej naraŜone będą na

naruszanie norm społecznych. Zatem waŜnymi czynnikami powodującymi zachowania

konformistyczne będą aspiracje i ambicje osób.

Zaabsorbowanie powoduje to, Ŝe jednostka zbyt duŜo czasu poświęcając na

działalność konformistyczną nie myśli (z braku czasu) o czynach dewiacyjnych.

Zaabsorbowanie jest niejako pochodną zaangaŜowania, poniewaŜ jednostki

zaabsorbowane działalnością konformistyczną nie mają czasu na zachowania

patologiczne.

Przekonanie oznacza, Ŝe jednostka wewnętrznie jest przekonana o konieczności

przestrzegania norm społecznych. JeŜeli przekonanie jednostki o konieczności

przestrzegania norm społecznych jest małe, to bardziej jest prawdopodobne, Ŝe będzie

je ona naruszała, przez co zwiększa się prawdopodobieństwo zachowania

dewiacyjnego.

2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy

W teorii dryfu Davisa Matzy popełnianie czynów przestępczych następuje

jedynie wtedy, gdy jednostka „zracjonalizuje” sobie swe naganne zachowanie tak, aby

wydawało się ono usprawiedliwione.

„Techniki racjonalizacji” wyszczególnione przez Sykesa i Matzę to:

zaprzeczenie odpowiedzialności, zaprzeczenie krzywdy, zaprzeczenie ofiary,

potępienie potępiających oraz odwoływanie się do wyŜszych racji.

Zaprzeczenie odpowiedzialności polega na tym, Ŝe jednostka angaŜuje się

w dewiację w przekonaniu oddziaływania na nią sił zewnętrznych, nad którymi się nie

panuje. Takie przekonanie redukuje poczucie winy i sprzyja popełnianiu przestępstw.

Przykładem moŜe być „przekonywanie samego siebie”, Ŝe miało się cięŜkie

dzieciństwo, rodziców alkoholików itp.

Zaprzeczenie krzywdy polega na pomniejszaniu lub negowaniu ewentualnej szkody

spowodowanej przez dewianta, co minimalizuje dewiacyjny charakter samego

działania. Łatwiej jest spowodować u kogoś szkodę w przekonaniu, Ŝe ofiara moŜe

sobie pozwolić na stratę.

Zaprzeczenie ofiary polega na przedefiniowaniu ofiary w taki sposób, by stała się

kimś zasługującym na ukaranie. Wyzwala to u przestępców poczucie wymierzania

sprawiedliwości a nie popełniania czynu zabronionego. Zaprzeczać moŜna ofiary

równieŜ wtedy, gdy jest ona trudna do zidentyfikowania.

Poza tym w wielu środowiskach wymierzanie kary na własną rękę w dalszym ciągu

cieszy się powszechnym uznaniem.

Potępienie potępiających polega na takim określaniu sytuacji, z którego wynika, Ŝe

inni teŜ są zepsuci i źli. Sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym, bo redukuje poczucie

winy. Dewianci twierdząc, Ŝe potępiający ich sami są dewiantami, stosują niejako

obronę poprzez atak.

Odwoływanie się do wyŜszych racji jest techniką neutralizacji moralnych

oddziaływań kultury dominującej w wypadku konfliktu dwóch wartości powszechnie

aprobowanych, na przykład społeczeństwa jako całości i swoich grup przynaleŜności.

Ta technika neutralizacji stosowana moŜe takŜe być przez osoby, mające dylematy

związane z pełnieniem ról społecznych.

2.6. Koncepcja kultury warstw niŜszych Waltera Millera

W koncepcji Waltera Millera zachowania dewiacyjne młodzieŜy z warstw

niŜszych są negowaniem wartości kultury warstw średnich. Autor wyróŜnił sześć

wartości jako centralnych punktów zainteresowania warstw niŜszych. Centralne

punkty zainteresowania są jednocześnie wzorami zachowań dla poszczególnych

jednostek.

Kłopoty – są najistotniejszym punktem zainteresowania warstw niŜszych. KaŜdy kto

ma kłopoty z prawem w tej kulturze jest oceniany wysoko i często powoduje to

moŜliwość uzyskania wysokiego statusu w grupie rówieśniczej.

Twardość – jako drugi centralny punkt zainteresowania w kulturze warstw niŜszych.

Przejawia się to juŜ podczas wychowania, gdzie chłopców od samego początku

przygotowuje się do roli męŜczyzny odwaŜnego, odpornego na ból, nieposiadającego

skrupułów i sentymentów.

Spryt – jako centralny punkt zainteresowania związany z umiejętnością

manipulowania innymi ludźmi i osiągania celu przy minimalnych nakładach.

Podstawowe zwroty językowe odpowiadające pojęciu sprytu to: „przekręcić kogoś”,

„wpuścić w maliny”, „ oskubać”, „tylko frajerzy pracują”, „nie dać się wystawić”, „nie

dać się wyrolować” itp.

Emocje – jako kolejny centralny punkt zainteresowania związany z podniecającymi

przeŜyciami oraz chęcią zakosztowania Ŝycia z jednej strony (picie alkoholu, gry

hazardowe, „podrywy”, bójki), z drugiej natomiast brakiem aktywności, nudą

(związaną np. z leczeniem kaca itp.). MoŜe to być takŜe wypad „do miasta”,

narozrabianie i kłopoty a następnie planowanie kolejnego wypadu zwłaszcza, gdy

podczas poprzedniego zbytnio się nie narozrabiało.

Przeznaczenie – jako centralny punkt zainteresowania kultury warstw niŜszych

pozostaje w związku z kłopotami oraz emocjami. Przekonanie, Ŝe wysiłki

podejmowane w celu zmiany swego statusu na nic się zdadzą zawiera się w takich

zwrotach jak „co komu pisane”, „co ma być to będzie” „mieć fart lub go nie mieć” itp.

Własny fart często przejawia się w zamiłowaniu do gier hazardowych.

NiezaleŜność – ostatni centralny punkt zainteresowania kultury warstw niŜszych.

Z jednej strony wysoko ceniona jest autonomia i niezaleŜność jednostki, dezaprobata

„oficjalnych” autorytetów. Stosowane zwroty to: „nikt mi nie będzie rozkazywał”,

„nie potrzebuję niańki” itp. Z drugiej jednak istnieje dąŜenie do całkowitego

podporządkowania się. Stąd poszukiwanie środowisk wysoce sformalizowanych jak

np. słuŜenie w wojsku.

Według tej koncepcji domy rodzinne, gdzie dominującą role odgrywają

kobiety nie są w stanie zaspokoić u młodzieŜy z warstw niŜszych potrzeby

identyfikacji z modelem męskim, co często zapewnia grupa rówieśnicza,

niejednokrotnie nazywana gangiem młodzieŜowym. Jej członkowie nie mając

motywacji

ani

odpowiednich

umiejętności

zachowują

się

niezgodnie

z obowiązującymi normami.

PrzynaleŜność do grupy moŜna uzyskać i utrzymać dzięki kłopotom oraz

demonstrowaniu twardości czy teŜ sprytu.

Zachowania patologiczne w takich grupach spowodowane są dąŜeniem do

uczenia się męskich ról społecznych oraz konkurencją w zakresie uzyskania,

utrzymania lub wzmocnienia w niej swej pozycji.

KaŜdy z wymienionych wyŜej autorów teorii próbuje wyjaśnić przyczyny

niezgodnych z normami zachowań jednostek, przyczyny zachowań dewiacyjnych oraz

zjawisk patologicznych. Z dotychczasowych rozwaŜań nad przestępstwem

i przestępczością wynika, Ŝe są to zjawiska mające związek z kwestiami społecznymi,

wobec

czego

większość

współczesnych

badaczy

poszukuje

ich

ródeł

w społeczeństwie. Socjologia zatem jest tą dyscypliną naukową, z której dorobku

korzystają kryminolodzy oraz inni specjaliści zajmujący się problematyką

negatywnych zjawisk społecznych.

KaŜde podejmowane działania mające związek z przeciwdziałaniem

negatywnym zjawiskom społecznym winny korzystać z dorobku dyscyplin

naukowych, w tym z dorobku socjologii.

Niniejsza publikacja jest próbą wyjaśnienia przyczyn zachowań dewiacyjnych,

patologicznych czy teŜ przestępczych i słuŜyć moŜe poszerzeniu wiedzy z tematu

patologii społecznych.

BIBLIOGRAFIA

Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M., Labirynty współczesnego społeczeństwa,

Katowice 1998.

Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982.

Hołyst B., Kryminologia, PWN, Warszawa 2000.

Kodeks Karny, kantor wydawniczy, Zakamycze 2006.

Marynowicz-Hetka E., Piekarski J., Wokół problemów działania społecznego,

Katowice 1998.

Mitręga M., Polityka społeczna, Katowice 1998.

Sawicki J., Ziółkowski J., Bezpieczny obywatel, Poradnik samorządowca, AMP

Akapit s.c., Warszawa 1999.

Siemaszko A., Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993.

Wódz J., Patologia społeczna w Ŝyciu codziennym miasta, Katowice 1988,

10.

Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne, Wrocław-

Gdańsk 1973.