KOSZTY I KORZYŚCI ZEWNĘTRZNE

EFEKTY ZEWNĘTRZNE

- rynek działa prawidłowo, jeśli cena dobra jest równa społecznemu kosztowi jego

wytworzenia oraz jeśli wartość dobra w oczach nabywcy jest równa jego wartości dla całego społeczeństwa. Jednak
zdarza się, że ceny rynkowe nie odzwierciedlają w pełni kosztów i korzyści.

Rozważmy problem zniszczonego środowiska. Przedsiębiorstwo wytwarza chemikalia i odprowadza ścieki do jeziora.
Ścieki zatruwają lokalne ujęcia wody, zabijają ryby i ptactwo oraz wydzielają odrażający zapach. Te szkodliwe efekty
uboczne stanowią społeczny koszt wytworzenia chemikaliów i powinny znaleźć właściwe odzwierciedlenie w ich cenie
rynkowej. Może się jednak zdarzyć, że to nie nastąpi. Dopóki przedsiębiorstwo chemiczne nie płaci za szkody związane
z zanieczyszczeniem środowiska, dopóty cena rynkowa jego produktów będzie niższa od rzeczywistego społecznego
kosztu ich wytworzenia. Produkcja chemikaliów powoduje efekt zewnętrzny.

Efekt zewnętrzny występuje wtedy, kiedy produkcja lub konsumpcja dobra bezpośrednio oddziałuje na
przedsiębiorstwa lub konsumentów którzy nie kupują i nie sprzedają tego dobra oraz kiedy ten wpływ
nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych.

Nie wszystkie efekty zewnętrzne są szkodliwe. Właścicielka domu, która pomaluje swój dom, dostarcza korzyści
sąsiadom, nie muszą oni dłużej oglądać odrapanych ścian. Wszystkie efekty zewnętrzne mają tę wspólną cechę, że
wywierają wpływ na koszty przedsiębiorstw lub dobrobyt konsumentów (np. w formie zanieczyszczania środowiska lub
widoku nowo pomalowanego domu), który nie jest przedmiotem obrotu na rynku. Ekonomiści często mówią, że
przyczyną pojawienia się efektów zewnętrznych jest brak pewnych rynków.

Występowanie efektów zewnętrznych oznacza, że ceny rynkowe nie odzwierciedlają całości społecznych kosztów i
korzyści związanych z produkcją danego dobra. Interwencja państwa może poprawić funkcjonowanie gospodarki,
czego przykładem jest wprowadzenie nakazu poddawania przez przedsiębiorstwa własnych odpadów określonym
działaniom przed pozbyciem się ich. Ponieważ efekty zewnętrzne są spowodowane brakiem pewnych rynków, można
je zwalczać za pomocą rozwiązań typu rynkowego. Państwo może pobierać od przedsiębiorstw opłaty odpowiadające
oszacowanym stratom powodowanym przez zanieczyszczanie środowiska lub zezwolić na pewna ilośc zanieczyszczeń,
a następnie umożliwić przedsiębiorstwom kupno i sprzedaż praw do owych zanieczyszczeń.

Efekty zewnętrzne mogą uzasadniać wiele innych działań państwa prócz kontroli zanieczyszczeń. Przykłady dot.
szerokiego zakresu interwencji od kontroli emisji programów radiowych i telewizyjnych (zakłócenia odbioru są efektem
zewnętrznym) po różne ograniczenia sposobu wykorzystania ziemi.

W zależności od tego, czy dana działalność powoduje występowanie u osób trzecich kosztów, czy korzyści,
wyróżnia się odpowiednio:



negatywne efekty zewnętrzne (koszty zewnętrzne)



pozytywne efekty zewnętrzne (korzyści zewnętrzne)

Negatywne efekty zewnętrzne -

występują w sytuacji, gdy producent jest w stanie przerzucić część kosztów na

osoby trzecie. Powoduje to powstanie strat u innych podmiotów, które nie są związane z działalnością, która
doprowadziła do powstania kosztu i nie uczestniczą w odnoszeniu korzyści z tej działalności. Typowym przykładem
negatywnych efektów zewnętrznych jest np. emisja trujących gazów do atmosfery lub zanieczyszczanie rzek ściekami.
Producent – np. huta, ponosi jedynie koszty produkcji stali, a społeczeństwo ponosi koszty w postaci
zanieczyszczonego powietrza. Jednocześnie huta nie płaci społeczeństwu odszkodowania za zanieczyszczenie
powietrza. Huta nie ponosi zatem całości kosztów, jakie wiążą się z produkcją stali, co powoduje zniekształcenia w
prowadzonym przez nią rachunku ekonomicznym.

Pozytywne efekty zewnętrzne -

niektóre rodzaje działalności mogą powodować korzyści u osób trzecich. Jeżeli

podmiot prowadzący działalność nie jest w stanie otrzymać pełnego wynagrodzenia za te korzyści, wówczas występują
pozytywne efekty zewnętrzne. Przykładem może być budowa drogi dojazdowej do własnej posiadłości. Dzięki drodze
uzyskujemy korzyść w postaci większego komfortu dojazdu, ale efekt ten dotyczy również naszych sąsiadów, którzy nie
płacą za użytkowanie drogi. Tym samym budując samodzielnie drogę, podmiot ponosi całość kosztów, ale nie może
otrzymać wszystkich korzyści, jakie z tego płyną.

Występowanie efektów zewnętrznych jest najczęściej związane ze specyfiką danej działalności. Wśród
najważniejszych przyczyn ich występowania wymienia się:

Technologię wytwarzania produktu, np. w procesie produkcji stali oprócz zamierzonego produktu zostają wytworzone
duże ilości związków siarki, których uwolnienie do atmosfery jest zjawiskiem społecznie niepożądanym.

Efekty synergiczne występujące pomiędzy producentami i konsumentami lub grupami producentów, np. właściciel
pasieki zlokalizowanej w pobliżu sadu owocowego będzie odnosił korzyści w postaci lepszej jakości wytwarzanego
przez pszczoły miodu (a więc i wyższej ceny, którą otrzyma za miód), choć nie ponosi żadnych opłat na rzecz
sadownika.

Komplementarność dóbr, np. podniesienie cen paliw może skutkować zmniejszeniem popytu na samochody, co
stanowi koszt ekonomiczny dla producentów samochodów.

Efekty sieciowe, np. przyłączanie się kolejnych osób do grupy posługującej się danym komunikatorem internetowym
powoduje zwiększenie jego wartości jako narzędzia komunikacji dla wszystkich pozostałych użytkowników, ponieważ
rozszerza się grupa osób, z którymi mogą się oni skontaktować za pomocą komunikatora.

Występowanie wspólnych zasobów, których użytkowanie przez kolejne osoby powoduje obniżenie użyteczności dla
obecnych użytkowników, np. niekontrolowany dostęp do łowisk ryb spowoduje nadmierne odłowienie i ograniczenie
możliwości reprodukcji zasobów ryb, przez co globalna wielkość połowów się zmniejszy.

Bardzo często sprzyjającym czynnikiem dla występowania efektów zewnętrznych są nieprecyzyjnie określone prawa
własności. Środowisko naturalne trudno przypisać konkretnemu właścicielowi, dlatego podmioty gospodarcze mogą w
łatwy sposób przerzucać koszty działalności na środowisko.

Należy zaznaczyć, że odbiorca produktu rynkowego nie musi być odbiorcą efektu zewnętrznego – np. stal może być
sprzedawana klientom zagranicznym, podczas gdy koszty zanieczyszczonego środowiska ponosi lokalna społeczność.

Szczepienia – często przytaczany przykład pozytywnych efektów zewnętrznych. Zaszczepienie się kolejnej
osoby przeciwko jakiejś chorobie przysparza jej bezpośrednich korzyści w postaci odporności na tę chorobę.
Uodparniając siebie na tę chorobę, ogranicza również możliwość jej przenoszenia na innych, a więc pozostała
część społeczeństwa również na tym korzysta poprzez zmniejszenie ryzyka zakażenia.