7

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Rozwijanie językowej kompetencji

morfologicznej uczniów

dr Alicja Giermakowska

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Zasadamorfologiczna w ortografiipolskiej

Pi smo w ję zy ku pol skim opar te jest na za sa dzie al -

fa be tycz nej, co ozna cza, iż jest zbio rem gra fe mów
(li ter) pi sa nych, w któ rym znaj du je swo ją re pre zen ta -
cję każ dy z fo ne mów na sze go ję zy ka. Za tem czy ta nie
i pi sa nie po le ga na iden ty fi ko wa niu, roz po zna wa niu
i ko do wa niu słów za wie ra ją cych się wła śnie w sys te -
mie, któ ry mo że my na zwać or to gra fią al fa be tycz ną.
W ję zy ku pol skim wię cej jest fo ne mów niż li ter al fa -
be tu (wy mie nia się oko ło 40 fo ne mów) i, mi mo iż pol -
ski al fa bet wzbo ga co ny jest przez wpro wa dze nie zna -
ków dia kry tycz nych (np. ś, ę, ó, ż) oraz dwu zna ków (sz,
rz, cz, dz, dż, dź, ch), re la cja mię dzy wy mo wą a pi sow -
nią jest da le ka od jed no znacz nej od po wied nio ści.
Wy stę pu ją rów nież pro ble my z ozna cza niem no so -
wo ści, mięk ko ści i dźwięcz no ści (Ta ba kow ska 2001,
Po lań ski, Ja ku bo wicz, Dy ka 1996).

Or to gra fia (z gr. or tho – po praw ny i gra fos – pi szą -

cy) ozna cza pi sow nię i jest zbio rem za sad i norm re -
gu lu ją cych spo sób za pi su słów da ne go ję zy ka za po -
mo cą li ter al fa be tu lub in nych sym bo li. Za tem,
w ogól nym uję ciu, or to gra ficz ne pi sa nie ozna cza bez -
błęd ne, zgod ne z nor ma mi da ne go ję zy ka za pi sy wa -
nie słów i wy ra żeń. Przy po mnij my za sa dy or to gra -

ficz ne je zy ka pol skie go. Na le żą do nich:

•

za sa da

fo ne tycz na

, po le ga ją ca na peł nej zgod no ści

za pi su sło wa z je go brzmie niem,

•

za sa da

mor fo lo gicz na

, któ ra do ty czy utrzy ma nia

jed no li to ści pi sow ni i unie za leż nie nia jej od są siedz -
twa fo ne tycz ne go; pro wa dzi to do roz bież no ści mię dzy
pi sow nią i wy mo wą, ale za pew nia toż sa mość mor fo -
lo gicz no -zna cze nio wą czą stek wy ra zo wych, dzię ki cze -
mu ję zyk mo że speł niać swo ją funk cję ko mu ni ka cyj -
ną; ozna cza za cho wa nie jed no li to ści pi sow ni wy ra zów
po krew nych,

• hi sto rycz na

(tra dy cyj na) – za cho wu ją ca pi sow nię

od po wia da ją cą daw nej wy mo wie lub ety mo lo gii wy -
ra zów; wy ra zy pod le ga ją ce tej za sa dzie dzie lą się
na ob ję te re gu ła mi or to gra ficz ny mi i nie ob ję te re gu -
ła mi, któ re na le ży za pa mię tać,

• kon wen cjo nal na

– opie ra się na umo wie: „pisz we -

dług przy ję te go zwy cza ju” (Po lań ski 1995).

Z uwa gi na te mat ar ty ku łu skon cen tru je my się na

or-

tograficznejzasadziemorfologicznej

.

Sys tem mor fo lo gicz ny

jest czę ścią skła do wą sys -

te mu ję zy ko we go (patrz ry su nek). Jest ogó łem mor -

Uczenie się języka jest aktywnością, w którą zaangażowany jest zarówno nauczyciel, jak i uczeń, dlatego
przed edukacją przedszkolną i wczesnoszkolną staje ważne zadanie celowego i ukierunkowanego
rozwoju sfery językowej dziecka.

8

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

fe mów (naj mniej szych jed no stek zna czą cych) oraz
mo de li, we dług któ rych moż na z nich bu do wać kon -
struk cje: te ma ty flek syj ne, wy ra zy (Kur kow ska 1986).
Mor fo lo gia (na zy wa na gra ma ty ką wy ra zu) to ina czej
opis we wnętrz nej struk tu ry wy ra zu, obej mu ją cej z jed -
nej stro ny bu do wę form od mia ny wy ra zu (

flek sja

),

z dru giej – bu do wę wy ra zu ro zu mia ne go ja ko jed nost -
ka słow nic twa (

sło wo twór stwo

) (Na gór ko 2002, Grze -

gor czy ko wa, Wró bel 1998).

Sło wo twór stwo

to two rze nie no wych wy ra zów.

Wy raz, od któ re go zo sta ły utwo rzo ne wy ra zy po chod -
ne, jest wy ra zem pod sta wo wym i wraz z utwo rzo ny mi
od nie go wy ra za mi po chod ny mi (na zy wa ny mi rów nież
de ry wa ta mi) two rzy

ro dzi nę wy ra zów

(jeż, je żyk, je żąt -

ko, je żo wy, na je żyć). Wy raz po chod ny two rzy my naj -
czę ściej po przez przed rost ki, po prze dza ją ce rdzeń wy -
ra zu, i przy rost ki na stę pu ją ce po rdze niu. W ję zy ku
pol skim je den mor fem mo że cha rak te ry zo wać kil ka
wa rian tów, róż nią cych się re gu lar ny mi obocz no ścia -
mi. Zja wi sko to na zy wa my

al lo mor fi zmem

, na to miast

wa rian ty – alo mor fa mi (czy li kil ka po sta ci fo ne tycz -
nych mor fe mu, na przy kład

las

,

leś

ny, za

lesi

o ny;

łóż

ko (wy po wia da my sz),

łoż

e;

gór

a,

górz

y sty.

Toż -

sa mość zna cze nio wa mor fe mu po zo sta je za cho wa na,
na to miast na stę pu je zmien ność skła du fo ne tycz ne go

(Na gór ko 2002). Zja wi sko wy mia ny fo ne tycz nej do -

kład nie od no si się do mor fo lo gicz nej za sa dy or to -
gra ficz nej.

Or to gra ficz na za sa da mor fo lo gicz na

słu ży do mo -

ty wo wa nia pi sow ni wy ra zów, któ re spra wia ją naj więk -
sze trud no ści:

•

or to gra mów z wy mien ny mi

ó

(kół ko –ko ło),

rz

(mo -

rze –mor ski),

ż

(dróż ka –dro ga),

h

(druh –dru ży na),

ch

(brzuch –brzu szek),

•

wy ra zów ze zja wi skiem ubez dź więcz nie nia (kred ka -
–kre da, niedź wiedź –niedź wie dzie) i udźwięcz nie nia
(proś ba –pro sić),

•

rze czow ni ków za koń czo nych na

-arz

(pie lę gniarz -

–pie lę gniar ka, w for mach po krew nych wy stę pu je r),

•

w za koń cze niach

-ów

,

-ówka

,

-ówna

(dla każ dej

z koń có wek moż na zna leźć for mę, w któ rej

ó

wy mie -

ni się na

o

),

•

pi sow nię

-ą

,

-om

,

-ę

,

-em

w koń ców kach flek syj nych,

•

bez oko licz ni ków ty pu: zna leźć –zna la zła, wieźć –wio -
zę (Po lań ski 1995).

Kodymorfologicznea przyswajaniejęzykamó-
wionegoi pisanego

Mo wa pi sa na jest naj trud niej szą i naj bar dziej zło -

żo ną for mą za mie rzo nej i świa do mej czyn no ści ję zy ko -
wej, an ga żu ją cą wie le pro ce sów, w tym pro ce sów per -

FORMA

System fonologiczny

Jednostkowa

(system leksykalny)

Kategorialna

(system gramatyczny)

TREŚĆ

system składniowy

system morfologiczny

system składniowy

system morfologiczny

Źródło: Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański 1968

Struktura systemu językowego

cep cyj nych, uwa gę, pa mięć oraz nie ję zy ko we i ję zy ko -
we

ope ra cje ana li tycz no -syn te tycz ne

. Za an ga żo wa nie

tych pro ce sów zmie nia się ilo ścio wo i ja ko ścio wo w za -
leż no ści od eta pu na by wa nia umie jęt no ści pi sa nia oraz
eta pu two rze nia i cha rak te ru wy po wie dzi ję zy ko wej.

Dziś po wszech na jest wie dza, że wpraw ne po słu -

gi wa nie się ję zy kiem pi sa nym wy ma ga pra wi dło wo
roz wi nię tej spraw no ści ję zy ko wej.

Spraw ność ję zy ko -

wa

sta no wi zło żo ny ca ło kształt umie jęt no ści i na wy -

ków, sche ma tów i stra te gii dzia łań, wy obra żeń о ję -
zy ko wych jed nost kach i ję zy ko wych re gu łach.
Kształ to wa nie spraw no ści ję zy ko wej dziec ka do ko nu -
je się w ści słym związ ku z pro ce sa mi ana li zy, prze twa -
rza nia i prze cho wy wa nia wie dzy o ję zy ku oraz z ich
uogól nie niem i or ga ni za cją w zło żo ny, upo rząd ko wa -
ny sys tem (Ła ła je wa, Gier ma kow ska 2010).

Ba da nia nad przy swa ja niem sys te mu gra ma tycz -

ne go przez dzie ci (mię dzy in ny mi Gwoz diew 1961, Za -
rę bi na 1965, Smo czyń ska 1972, Łu czyń ski 2004, Ber -
ko Gle ason 2005) wy ka za ły, że dzie ci w wie ku 5–6 lat,
czy li jesz cze przed roz po czę ciem na uki szkol nej w mo -
wie czyn nej pra wi dło wo sto su ją wszyst kie za sa dy gra ma -
ty ki oj czy ste go ję zy ka. Jed nak że nie uświa da mia ją so -
bie tych ope ra cji – wy ko nu ją je au to ma tycz nie, gdy
sy tu acja pro wo ku je je do wy ka za nia umie jęt no ści po słu -
gi wa nia się ję zy kiem. Z chwi lą roz po czę cia na uki czy ta -
nia i pi sa nia pra wi dło wo roz wi ja ją ce się dziec ko prze cho -
dzi do po zio mu, na któ rym nie tyl ko po praw nie ze sta wia
i uży wa jed nost ki ję zy ko we, ale rów nież roz wi ja świa do -
mość tych że re guł. Zdol ność ta na zy wa na jest świa do -
mo ścią me ta ję zy ko wą. Jed nym z kom po nen tów świa do -
mo ści ję zy ko wej jest świa do mość mor fo lo gicz na.

Wra ca jąc do de fi nio wa nia sys te mu mor fo lo gicz -

ne go, to w ro zu mie niu psy cho lin gwi stycz nym jest on

ko dem ję zy ko wym

„sta no wią cym abs trak cyj ne re pre -

zen ta cje umy sło we” (Wolf, Vel lu ti no, Ber ko Gle -
ason 2005) re guł po rząd ko wa nia mor fe mów w da nym
ję zy ku, ina czej są to re gu ły two rze nia słów.

Ko dy mor -

fo lo gicz ne

za bez pie cza ją kształ to wa nie się wie lu zdol -

no ści i umie jęt no ści ję zy ko wych, któ re wraz z wie kiem
dziec ka na bie ra ją cha rak te ru ope ra cji me ta lin gwi -
stycz nych. Na le żą do nich:

•

róż ni co wa nie zna cze nia wy ra zów po krew nych: żół -
ty –żół ta wy –żół ciut ki, list –li ścik (nie li stek), liść -
–li stek, owoc –za owo co wać –owo co wy –owoc ny,

•

roz róż nia nie zna cze nia ho mo ni mów: mo że –mo rze
(mo gę –mor ski), buk –Bug –Bóg (Msc: bu ku, Bu gu,
Bo gu) i umie jęt ność ich za pi su,

•

do strze ga nie

wy mia ny fo ne tycz nej gło sek

: r

ó

g –r

o

gi

(ope ra cja flek syj na), r

ó

g –r

oż

ek (ope ra cja sło wo -

twór cza) i wy ko rzy sta nie jej przy pi sow ni zgod nie
z za sa dą mor fo lo gicz ną,

•

ro zu mie nie i two rze nie ka te go rii gra ma tycz nych;
mor fe my flek syj ne (wraz z ko da mi syn tak tycz ny mi)
mo dy fi ku ją sło wa za wzglę du na ta kie ka te go rie
gra ma tycz ne jak: przy pa dek (bu ku, sto łom), czas
(mo że my, mo gli śmy), aspekt (po ma gał, po mógł),
tryb (mógł bym, mo głem), licz bę (Bóg –bo go wie),
ro dzaj (mógł, mo gła, mo gło),

•

ze spół re guł i ele men tów sło wo twór czych słu ży
sta łe mu za si la niu i roz wi ja niu za so bu lek sy kal ne go
ję zy ka, któ re gro ma dzo ne są w słow ni ku umy sło -
wym dziec ka,

•

są ba zą w roz wo ju

świa do mo ści struk tu ry mor fe mo -

wej wy ra zu i umie jęt no ści je go ana li zy

(ro zu mie nia,

wy od ręb nia nia i sto so wa nia mor fe mów lek sy kal -
nych i gra ma tycz nych bu du ją cych wy raz), co z ko -
lei uła twia do stęp lek sy kal ny i szyb sze prze ko do wa -
nie go z po sta ci pi sa nej na dźwię ko wą oraz
dźwię ko wej na pi sa ną,

• pod czas pi sa nia szyb kie utwo rze nie czy od szu ka nie

pra wi dło wych form da ne go wy ra zu po chod ne go
(ope ra cja sło wo twór cza) lub je go od mia na (ope ra -
cja flek syj na), w któ rych za cho dzi wy mia na gło ski,
wy ja śni je go pi sow nię; in ny mi sło wy dziec ko
wpraw nie po słu ży się or to gra ficz ną za sa dą mor fo -
lo gicz ną

(Wolf, Vel lu ti no, Ber ko Gle ason 2005, Ła -

ła je wa, Gier ma kow ska 2010).

9

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Osią ga nie peł nej kom pe ten cji w ję zy ku oj czy stym

na stę pu je od 4 do 9 ro ku ży cia (Kurcz 2000). Na pro -
gu wie ku szkol ne go dziec ko dys po nu je sto sun ko wo
doj rza łą uwa gą i pa mię cią – pod sta wo wy mi funk cja -
mi struk tu ra li za cji ma te ria łu spo strze że nio we go, czy li
jest zdol ne do na by wa nia świa do mo ści po praw ne go
brzmie nia wy ra zów po chod nych. Moż na więc mó wić
o ro dzą cej się

świa do mo ści mor fo lo gicz nej

.

Opa no wa nie sys te mu or to gra ficz ne go na stę pu je

rów no cze śnie z roz po czę ciem na uki pi sa nia. Wów czas
rów no le gle dzie ci przy swa ja ją ję zy ko wy sys tem gra -
ficz ny, or to gra ficz ny i struk tu ral ny. W po cząt ko wej fa -
zie na uki pi sa nia, w kla sie pierw szej na uka or to gra ficz -
ne go pi sa nia opar ta jest głów nie na za sa dzie
fo ne tycz nej, ja ko pod sta wo wej i naj ła twiej szej do przy -
swo je nia. W wy ra zie za cho wa na jest

od po wied niość

gło ska –li te ra

, co ozna cza, że każ dej gło sce od po wia -

da je den, za wsze ten sam znak gra ficz ny (dom, ko za,
ma lo wa ny). W myśl za sa dy „pisz, jak mó wisz i sły -
szysz” głów nym czyn ni kiem za bez pie cza ją cym po -
praw ny za pis sło wa jest spo strze ga nie słu cho we oraz
umie jęt ność okre śla nia czy wy dzie la nia dźwię ko wej
struk tu ry wy ra zu i po zy cji gło ski w wy ra zie (czy li ana -
li za i syn te za fo ne mo wa wy ra zu).

Jed nak że przy zwy cza ja nie uczniów kla sy pierw szej

do za pi su wy ra zów, tak jak je sły szy my, mo że pro wa -
dzić do po peł nia nia błę dów w za pi sie na stę pu ją cych
wy ra zów:

w któ rych

spół gło ska dźwięcz na w wy gło sie

(na koń cu wy ra zu) tra ci swo ją pier wot ną ce chę

i re ali -

zo wa na jest, jak jej od po wied nik bez dź więcz ny: chleb
(wy ma wia my chlep), śnieg (wy ma wia my śniek),

w któ rych za cho dzi

zja wi sko ko ar ty ku la cji

(na kła da -

nie się ru chów ar ty ku la cyj nych) spra wia ją ce, że gło ski
w wy ra zach oraz na gra ni cy wy ra zów nie za cho wu ją
swych pier wot nych wła ści wo ści: słod ki (wy ma wia my
słot ki), proś ba (wy ma wia my proź ba), jabł ko (wy ma wia -
my jap ko). Zja wi sko ko ar ty ku la cji po wo du je ubez dź -
więcz nie nia i udźwięcz nie nia, re duk cję, asy mi la cję

(Na gór ko 2002) i mo że wy wo ły wać pro blem w or to gra -
ficz nym za pi sie słów, w któ rych to zja wi sko za cho dzi.
W związ ku z tym już na po cząt ku na uki pi sa nia na le ży
dzie ciom zwra cać uwa gę na wy stę pu ją ce

róż ni ce mię -

dzy wy mo wą wy ra zów a ich za pi sem

i tym sa mym za -

po zna wać z pi sow nią opar tą na or to gra ficz nej za sa dzie
mor fo lo gicz nej (Po lań ski, Ja ku bo wicz, Dy ka 1996).

Za sa da mor fo lo gicz na wy ja śnia rów nież

za pis ho -

mo ni mów

, to zna czy wy ra zów iden tycz nych pod wzglę -

dem fo ne tycz nym, ale o róż nym zna cze niu: Bug, Bóg,
buk; mo rze, mo że. Od wo ła nie się do zna cze nia lek sy -
kal ne go (gdy wy raz wy stę pu je w mia now ni ku licz by po -
je dyn czej: Czy to stuk? Czy to stóg?) lub do bu do wy fo -
ne tycz nej nie nie sie szyb kiej in for ma cji or to gra ficz nej.

Oma wia na za sa da mo ty wu je rów nież

za pis nie któ -

rych wy ra zów z gło ską re pre zen to wa ną w or to gra fii
przez dwa róż ne ozna cze nia gra ficz ne

(u –ó, rz –ż, h -

–ch). Hi sto rycz ny za pis da ne go sło wa nie da je moż -
li wo ści wa rian to we go uży cia (te go lub dru gie go) zna -
ku li te ro we go.

Aby wy ja śnić pi sow nię przy kła do wo przy ta cza nych

po wy żej słów, na le ży „prze szu kać” pa mięć al bo wy ko -
nać ję zy ko wą ope ra cję: 1 – prze kształ ce nia sło wa je

ż

-

–je

ż

e, je ża; niedź wie

dź

–niedź wie

dzi

e, w

ó

z –w

oz

y,

na w

oz

ie lub 2 – utwo rzyć no wy wy raz na le żą cy do ro -

dzi ny (jeż –je żyk –je żąt ko, niedź wiedź –niedź wie dzia
gaw ra –niedź wie dziąt ko; wóz –wó zek –wo zić –wo zak;
jabł ko –ja błusz ko, ja błecz nik (prze cież nie: ja pusz ko
czy ja pecz nik). Ozna cza to, że na le ży przy po mnieć so -
bie jed ną lub kil ka zgro ma dzo nych w pa mię ci sło wo -
form po wsta łych od wy ra zu pod sta wo we go lub wpraw -
nie po słu żyć się pod czas za pi su wy ra zu re gu łą
mor fo lo gicz ną: flek syj ną lub sło wo twór czą. Na sza pa -
mięć w wie lu sy tu acjach dzia ła re dun dant nie – wy stę -
pu ją oba spo so by pa mię cio we go ko do wa nia
(Kurcz 2000).

Z eks pe ry men tal nych ba dań pro wa dzo nych przez

au tor kę te go ar ty ku łu wy ni ka, że ucznio wie klas I -

10

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

–III z trud no ścia mi w czy ta niu i pi sa niu wy ka zu ją zde -
cy do wa nie mniej sze umie jęt no ści sło wo twór cze,
zwłasz cza gdy two rze nie po praw nych form wy ra zu
wy ma ga uwzględ nie nia wy mia ny fo ne tycz nej: jabł ko -
–ja błusz ko (błęd na for ma: ja beł ko), brzo za –brzóz ka
(błęd na for ma: brzo zecz ka), ko ło –kół ko (błęd na for ma:
ko łecz ko). Dzie ci czę sto po wta rza ły for mę wyj ścio wą,
two rzy ły for my znie kształ co ne pod wzglę dem for mal -
no -se man tycz nym (ma łe kro wi ki, gęś ki, je żyn ki), two -
rzy ły neo lo gi zmy i for my dzie cię ce, od ma wia ły po da -
nia for my. Fakt ten za po wia da trud no ści
w po słu gi wa niu się mor fo lo gicz ną za sa dą or to gra -
ficz ną, re pre zen to wa ną po wszech nie w pi sa nym ję zy -
ku pol skim, i pro wa dzi do wnio sku, że ry zy ko wy stą -
pie nia trud no ści or to gra ficz nych w pi sa niu u tych
dzie ci jest wy so kie.

W pro ce sie po praw ne go or to gra ficz ne go pi sa nia

ope ra cje mor fo lo gicz ne spla ta ją się z ope ra cja mi lek -
sy kal ny mi. Aby dziec ko mo gło okre ślić mor fe mo wą
struk tu rę wy ra zów, po win no mieć ukształ to wa ne wy -
obra że nie o ich se man tycz nej struk tu rze (wy ra zów za -
rów no pod sta wo wych jak i po chod nych) i umie jęt ność
róż ni co wa nia lek sy kal ne go. U uczniów z dy sor to gra -
fią, z utrzy mu ją cy mi się za bu rze nia mi w przy swa ja niu
i po słu gi wa niu się mor fo lo gicz ną za sa dą or to gra ficz -
ną, utrud nio ne jest róż ni co wa nie zna czeń wy ra zów
mo ty wu ją cych i po chod nych, za bu rzo ne jest przy -
swo je nie zna czeń mor fe mów sło wo twór czych (pre fik -
sów, su fik sów), w związ ku z czym po ja wia ją się trud -
no ści w ana li zie mor fe mo wej, okre śla niu pa ra dyg ma tu
wy ra zów po krew nych. Trud no ści te mo że wzma gać
nie wy dol ność pro ce sów fo ne ma tycz nych: róż ni co wa -
nia fo ne mów, fo ne mo wej ana li zy i syn te zy (Ła ła je wa,
Gier ma kow ska 2010).

Postulatyi wskazaniapraktyczne

Dzie ci róż nią się w tem pie do cho dze nia do wie dzy

(świa do mo ści) ję zy ko wej. Nie któ re z ła two ścią wy ko -
nu ją ope ra cje sło wo twór cze, two rząc po praw nie wy ra -

zy po krew ne i szyb ko uczą się czy tać i pi sać, in nym
dzie ciom po trzeb ne jest dy na mi zo wa nie roz wo ju tych
zdol no ści i umie jęt no ści. W przy pad ku dzie ci z roz wo -
jo wy mi po znaw czy mi de fi cy ta mi w doj ściu do po sta -
wy me ta ję zy ko wej po trzeb na jest trwa ją ca dłu żej, bar -
dziej prze my śla na i upo rząd ko wa na pra ca dy dak tycz na,
pro wa dzo na w cha rak te rze za jęć sty mu la cyj nych,
a w wie lu przy pad kach za jęć o cha rak te rze ko rek cyj nym
(w pierw szym eta pie kształ to wa nie pro ce sów ana li -
tycz no -syn te tycz nych na ma te ria le nie ję zy ko wym). Po -
sta wa me ta ję zy ko wa na le ży do trud niej szych osią gnięć
dziec ka, dla te go waż ne jest, aby w pra cy kie ro wać się
wie dzą o tym zja wi sku oraz pod sta wo wy mi i zna ny mi
za sa da mi pe da go gicz ny mi. W przy pad ku dzie ci młod -
szych za ję cia po win ny mieć cha rak ter gier i za baw ję -
zy ko wych – za wsze ko rzy sta my z po mo cy dy dak tycz -
nych, ta kich jak ilu stra cje, plan sze, re bu sy.

Na le ży pod kre ślić zna cze nie wcze snej pro fi lak ty ki

trud no ści w czy ta niu i pi sa niu. Ucze nie się ję zy ka jest
ak tyw no ścią, w któ rą za an ga żo wa ny jest za rów no na -
uczy ciel, jak i uczeń, dla te go przed edu ka cją przed -
szkol ną i wcze snosz kol ną sta je waż ne za da nie ce lo we -
go i ukie run ko wa ne go roz wo ju sfe ry ję zy ko wej dziec ka.
Za da nie to jest re ali za cją mię dzy in ny mi jed ne go z waż -
niej szych ce lów edu ka cji przed szkol nej i wcze snosz -
kol nej – uła twie nie dziec ku osią gnię cia go to wo ści
szkol nej. Sto so wa nie za baw ję zy ko wych z za kre su mor -
fo lo gii (sło wo twór stwa i flek sji) w edu ka cji przed szkol -
nej i wcze snosz kol nej dy na mi zu je roz wój świa do mo -
ści ję zy ko wej dziec ka i w ten spo sób peł ni klu czo wą
ro lę w przy go to wa niu dziec ka do or to gra ficz ne go pi sa -
nia. Dziec ko nie uczy się re guł gra ma tycz nych, lecz
uczy się two rzyć sło wa, od mie nia je, łą czy w związ ki
i zda nia, co prze cież w koń cu pro wa dzi do ogól ne go
po ję cia re gu ły mor fo lo gicz nej.

Przykładyjęzykowychćwiczeńmorfologicznych

Bu do wa nie sło wo twór czych mo de li (ty pów) i pa ra dyg -
ma tów wy ra zów po chod nych:

•

two rze nie zdrob nień: łóż ko –łó żecz ko, kół ko –kó łecz -

11

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

ko, róg – ro żek; zgru bień: łyż ka –ły cha, pies –psi -
sko; nazw wy ko naw ców czyn no ści: bie ga –bie gacz,
śpie wa –śpie wak, two rze nie od rze czow ni ków przy -
miot ni ków: zu pa z grzy bów - grzy bo wa, zu pa z se le -
rów - se le ro wa, nazw po tom stwa zwie rząt: (ko cię ta,
niedź wie dzię ta, wie wiór czę ta, je żę ta);

•

róż ni co wa nie zna cze nia afik sów sło wo twór czych
(przed rost ków, przy rost ków) róż nych czę ści mo wy:
prze je chał, prze szył, prze ma lo wał; do je chał, do -
szył, do ma lo wał (na le ży wy ja śniać zna cze nie lek sy -
kal ne i gra ma tycz ne).

Różnicowaniewyrazówpokrewnych

:

•

okre śla nie ogól ne go lek sy kal ne go zna cze nia wy ra -
zów po chod nych;

•

okre śla nie róż nic w zna cze niu wy ra zów po krew nych:
nie bie ściut ki –nie bie ska wy, owoc ny –owo co wy;

•

okre śla nie po do bieństw i róż nic w dźwię ko wej struk -
tu rze wy ra zów po chod nych;

•

po rów ny wa nie zna cze nia i brzmie nia wy ra zów po -
krew nych.

Rozwijaniemorfemoweji morfologicznejanalizy

:

•

wy od ręb nia nie rdze nia (czę ści wy ra zu na da ją cej zna -
cze nie lek sy kal ne) w sze re gu wy ra zów po krew nych;

•

wy od ręb nia nie jed na ko wych su fik sów w sze re gu
wy ra zów;

•

wy od ręb nia nie jed na ko wych przed rost ków w sze re -
gu wy ra zów;

•

okre śla nie mor fe mo wej struk tu ry wy ra zu.

12

Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji

Bibliografia
A. Giermakowska, Kształtowanie morfologicznej kompetencji językowej u dzieci z trudnościami w nabywaniu
umiejętności czytania i pisania (profilaktyka/korekcja dysleksji i dysortografii) [w:] S. Milewski (red.),
Logopedia – wybrane aspekty historii, teorii i praktyki, Gdańsk 2011 (w druku).
A. N. Gwozdiew, Woprosy izuczenija detskoj reczi, Moskwa 1961.
R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia,
Warszawa 1998.
G. Krasowicz-Kupis, Rozwój świadomości językowej dziecka. Teoria i praktyka, Lublin 2004.
I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji, Warszawa 2000.
H. Kurkowska, Teoretyczne zagadnienia kultury języka [w:] D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura
języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Warszawa 1986.
R. Łałajewa, A. Giermakowska, Dysortografia – jako zaburzenie językowe: problem mechanizmów i korekcji
[w:] B. Witkowska, K. Bidziński, P. Kurtek (red.), Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
w realizacji zadań rozwojowych, Kielce 2010.
E. Łuczyński, Kategoria przypadka, czyli o wchodzeniu dziecka w rzeczywistość gramatyczną, Gdańsk 2004.
A. Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2002.
E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji, Kraków 1995.
E. Polański, A. Jakubowicz, F. Dyka, Ortografia i interpunkcja nauczaniu początkowym. Przewodnik metodyczny
dla nauczyciela, Łódź 1996.
Słownik terminologii językoznawczej, Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański (red.), Warszawa 1968.
M. Smoczyńska, (1972) Przyswajanie form deklinacji rzeczownikowej przez dzieci w wieku przedszkolnym,
„Psychologia Wychowawcza” 1972, nr 5.
M. Volf, F. Vallutino, J. Berko Gleason, Psychlingwistyczna analiza czynności czytania [w:] Psycholingwistyka,
J. Berko Gleason, N. Bernstein Ratler (red.), Gdańsk 2005.
M. Zarębina, Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965.